Η ιστορία έχει γίνει το αγαπημένο μας άθλημα, καταναλώνουμε περισσότερη απ’ ότι παράγουμε. Ίσως γι’ αυτό δεν χρειάζονται κραυγές όταν ακούγονται απόψεις στον αντίποδα της «επίσημης» εκδοχής της. Μερικές από τις απόψεις αυτές:
§ Το Κρυφό σχολειό δεν υπήρξε ποτέ.
§ Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός δεν ευλόγησε ποτέ το υποτιθέμενο λάβαρο της επανάστασης.
§ Οι Τρεις Ιεράρχες είναι επινόηση της ελληνορθόδοξης ιδεολογίας.
Οι σύγχρονοι ιστορικοί προτείνουν «προκλητικές» αναγνώσεις. Αλλά πόσο προκλητική μπορεί να είναι η αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας;
Η απόσυρση του βιβλίου Ιστορίας της ΣΤ! Δημοτικού είναι ένα μόνο επεισόδιο στη σοβούσα, επί δεκαετίες, «σύρραξη» των ιστορικών στα πανεπιστήμια με την «επίσημη ιστορία», το περιπετειώδες αφήγημα της οποίας, διδάσκεται ως θέσφατο και απόλυτη αλήθεια στις βασικές βαθμίδες της εκπαίδευσης. Μόνο τα τελευταία χρόνια, πολλές είναι οι επαναναγνώσεις βασικών πτυχών του ιστορικού παρελθόντος –των «μυθολογικών όψεων της Ιστορίας», κατά τους επιστήμονες που τόλμησαν τις επαναναγνώσεις αυτές. Αναθεωρητισμός; Για να είμαστε δίκαιοι, αναψηλάφηση των ιστορικών πηγών. Από ιστορικούς οι οποίοι πρώτα δίνουν λογαριασμό στις μεθόδους προσέγγισης της ιστορικής μνήμης και λιγότερο σε δήθεν εθνικές σκοπιμότητες. Από επιστήμονες που προτάσσουν την έρευνα και τον ορθό λόγο σε οποιαδήποτε εκδοχή προπαγάνδας. Από «αιρετικές» φωνές που ρισκάρουν μια καινούργια ανάγνωση, η οποία δεν βρίσκει απέναντί της, πάντα, μόνο την εξουσία της «κυρίαρχης ιδεολογίας», αλλά συχνά και τις έντονες αντιρρήσεις πολλών συναδέλφων τους.
Σε αυτή τη σχολή ανήκουν και οι πέντε (5) νεότεροι ιστορικοί στους οποίους προσφύγαμε για να συζητήσουμε κάποιες από τις πιο ενδιαφέρουσες «αναθεωρήσεις» του καιρού μας. Από την ιδεολογία των Τριών Ιεραρχών και την ταυτότητα του σύγχρονου ελληνικού κράτους έως το σβήσιμο των εβραϊκών κοινοτήτων της Θεσσαλονίκης και τα χαρακτηριστικά της αντίστασης στη γερμανική κατοχή, υπάρχει πολύ υλικό για συζήτηση.
Εμείς την συζήτηση αυτή δεν την κάνουμε με κραυγές.
Έφη Γαζή
Οι Τρεις Ιεράρχες ήταν πέντ’-έξι …
Η Έφη Γαζή είναι επίκουρη καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Στο βιβλίο της «Ο δεύτερος βίος των τριών Ιεραρχών» (Νεφέλη, 2004) προσεγγίζει τη σχέση ελληνισμού και ορθοδοξίας.
- Πόσοι ήταν τελικά οι Τρεις Ιεράρχες;
o «Ο Βασίλειος ο Μέγας, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος και ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός. Ωστόσο, η συγκρότηση του συγκεκριμένου αγιολογικού σχήματος αποτελεί προϊόν μιας μακράς διαδικασίας που ολοκληρώθηκε στον 11ο αιώνα. Αυτή η διαδικασία αφορά κατ’ αρχάς στη μετεξέλιξη του προγενεστέρου σχήματος των Καππαδοκών πατέρων, στο οποίο περιλαμβανόταν ο Γρηγόριος Νύσσης αντί του Ιωάννη του Χρυσοστόμου. Κατά την μετεξέλιξη, ο Γρηγόριος Νύσσης εξαιρέθηκε, κυρίως εξαιτίας των θεολογικών διχογνωμιών για το περιεχόμενο και τον χαρακτήρα του έργου του. Στην εικονογραφία εμφανίζεται επίσης το πρόσωπο του Αγίου Νικολάου Μύρων, ιδιαίτερα κατά τον 11ο αιώνα. Τέλος, μελετητές της χριστιανικής θεολογίας αναγνωρίζουν την Μακρίνα την Νεότερη, αδελφή του Μεγάλου Βασιλείου και του Γρηγορίου Νύσσης, ως την τέταρτη Καππαδόκισσα λόγω της σημαντικής πνευματικής της επιρροής και του κοινωνικού της έργου. Το συγκεκριμένο αγιολογικό σχήμα πέρασε από διάφορες διακυμάνσεις πριν την οριστική αποκρυστάλλωσή του στο σχήμα των συγκεκριμένων αγίων».
Τι διδάσκεται στα σχολεία για αυτούς;
o «Η εκκλησιαστική γιορτή των Τριών Ιεραρχών μεταφέρθηκε στα σχολεία των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων της οθωμανικής αυτοκρατορίας κατά την προεπαναστατική περίοδο. Σταδιακά, αυτονομήθηκε και απέκτησε χαρακτήρα «εορτής των γραμμάτων», με έμφαση την επιθυμητή σύζευξη της ελληνικής και της χριστιανικής παιδείας. Καθιερώθηκε στο ελληνικό κράτος κατά το α! μισό του 19ου αιώνα. Διατηρεί έκτοτε αυτόν τον χαρακτήρα».
Γιατί τους οικειοποιήθηκε η ιδεολογία του ελληνοχριστιανισμού;
o «Το αγιολογικό σχήμα και η εκκλησιαστική εορτή των Τριών Ιεραρχών αποτελούσαν εξαρχής προϊόν μιας σύνθετης διαδικασίας συνδυασμού στοιχείων της αρχαίας ελληνικής παιδείας με τη χριστιανική. Ωστόσο ο «ελληνοχριστιανικός πολιτισμός», στη πλήρη έκφρασή του, είναι ιδεολογικό και πολιτισμικό μόρφωμα του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα. Εκείνη την περίοδο, η εορτή των Τριών Ιεραρχών συνδέθηκε εντονότερα με τον χαρακτήρα και τις χρήσεις του «ελληνοχριστιανισμού». Στο συγκεκριμένο πλαίσιο, οι χρήσεις αυτές ανταποκρίνονταν στις αναζητήσεις της ελληνικής ταυτότητας, στη διαδικασία σύζευξης του ελληνισμού και του χριστιανισμού αλλά, αργότερα, και στον αντικομουνισμό».
Αν γράφατε ένα από τα σχετικά συγγράμματα για σχολική χρήση, τι θα αναφέρατε;
o «Η ιστορική έρευνα και η ακαδημαϊκή διδασκαλία έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά και κριτήρια από την διδακτική της Ιστορίας στο σχολείο. Ανάλογα με την ηλικία, τις γνωστικές δεκτικότητες και το υπόβαθρο των μαθητών, νομίζω ότι αξίζει να διδαχθεί η διαδικασία συγκρότησης του αγιολογικού σχήματος και ο χαρακτήρας της εορτής στο πλαίσιο της διαμόρφωσης της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας».
Η δυσκολία να είσαι έλληνας …
Η Ελπίδα Βόγλη είναι λέκτορας Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Το βιβλίο της «Έλληνες το γένος» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2007) αναμετριέται με την ιθαγένεια και την ταυτότητα στο εθνικό κράτος των Ελλήνων.
- Τι πιστεύετε για την ταυτότητα των Νεοελλήνων και πως επικράτησε η «εθνική θέση» περί της τρισχιλιετούς συνέχειας των Ελλήνων;
o «Η ένταξη του ελληνικού έθνους στα ‘παλιά’ έθνη της Ευρώπης υπήρξε ένα από τα ευφυέστερα επιχειρήματα της επαναστατικής διπλωματίας. Ο προσφορότερος και απλούστερος ίσως τρόπος για να αποδείξουν οι Έλληνες επαναστάτες ότι δεν ήταν ανατροπείς της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων, ήταν να αποδείξουν πως ήταν Έλληνες: να αποδείξουν δηλ. ότι συνδέονταν μεταξύ τους, όσο και με τους αρχαίους προγόνους τους, δια της κοινής καταγωγής και της συμμετοχής τους στον ελληνικό πολιτισμό και την ελληνική ιστορία. Με τον τρόπο αυτό θα αποδείκνυαν ότι ο Αγώνας ήταν ένα εθνικό κίνημα που αποσκοπούσε στην πολιτική ανεξαρτησία ενός ‘δοριάλωτου’ ιστορικού έθνους, ενώ οι συμβολικές αξίες της ‘ελληνικότητας’ ήταν δυνατόν να επεκταθούν σε ποικίλα επίπεδα για να εξυπηρετήσουν διάφορες σκοπιμότητες (άλλοτε για να ενισχύσουν τον ‘πατριωτισμό’ ή το ‘εθνικό φιλότιμο’ των αγωνιστών και άλλοτε για να προσελκύσουν το ενδιαφέρον και την συμπάθεια των ρομαντικών φιλελλήνων της εποχής). Τις επόμενες δεκαετίες του 19ου αιώνα το ‘χρέος’ της αποκατάστασης και τεκμηρίωσης της ιστορικής συνέχειας του έθνους μεταβιβάστηκε στους συγγραφείς της εθνικής ιστορίας με παρόμοιους επίσης στόχους, στο βαθμό τουλάχιστον που οι στόχοι αυτοί ορίζονταν με βάση τις εκάστοτε διπλωματικές επιδιώξεις του μεγαλοϊδεατισμού.».
- Πως διαμορφώθηκε στην πράξη η ταυτότητα του Νεοέλληνα μετά την ίδρυση του ‘νεοελληνικού εθνικού κράτους’;
o «Πολύ συχνά γίνεται λόγος για ‘’εοελληνικό’ εθνικό κράτος. Είναι γνωστό όμως, ότι δεν υπήρξε ‘παλαιότερο’ ελληνικό κράτος. Ακόμη και η ευρύτατη αποδοχή του όρου, στερεί απ’ την καθ’ όλα καινοφανή διαδικασία της συγκρότησης κράτους, μερικές απ’ τις δομικές επιμέρους διεργασίες της. Ανάμεσα σ’ αυτές αξίζει να τονιστεί η αναζήτηση, για πρώτη φορά μετά το 1821, κριτηρίων για τον ορισμό της πολιτικής ταυτότητας του Έλληνα. Με άλλα λόγια, αν ο ορισμός της ταυτότητας ενός έθνους χωρίς κράτος αποδειχθεί εφικτός με την επίκληση ποικίλων κριτηρίων, η απάντηση στο ερώτημα ποιοι είναι οι Έλληνες πολίτες, και όχι γενικά οι Έλληνες το γένος, θα παρουσιαζόταν ασύγκριτα περιπλοκότερη. Ο λόγος είναι προφανής. Τα κριτήρια της ελληνικότητας που θα επιλέγονταν, όταν δεν προσδιορίζονταν με βάση τις δεδομένες και επιτακτικές ανάγκες του πολέμου και της διπλωματίας, αναμενόταν να εξυπηρετήσουν μια απώτερη εθνική επιδίωξη: να συνενώσουν, με σημείο αναφοράς το υπό σύσταση ακόμη κράτος, τους ελληνικούς κόσμους που είχαν αναπτυχθεί μετά την οθωμανική κατάκτηση εκτός των περιορισμένων ορίων της επαναστατικής επικράτειας –στις επαρχίες του οθωμανικού κράτους αλλά και στην Ευρώπη. Η αξιοσημείωτα μεγάλη ποικιλία κριτηρίων ελληνικότητας που εμφανίστηκε στη διάρκεια της επαναστατικής δεκαετίας (εντοπιότητα ή μόνιμη κατοικία στην ελληνική επικράτεια, χριστιανική πίστη, ελληνοφωνία, εθνική καταγωγή, ελληνικό φρόνημα ή συνείδηση) φανερώνει την σύγχυση αρχών, αναγκών και επιδιώξεων. Απόηχοι αυτής της σύγχυσης παρατηρούνται στη διάρκεια της μεταβατικής περιόδου που καταλήγει, το 1956, στην επικράτηση της αρχής της εξ αίματος καταγωγής αντί της εντοπιότητας στο δίκαιο της ελληνικής ιθαγένειας».
Αν συμμετείχατε στη συγγραφή εγχειριδίου για τους σημερινούς μαθητές, τι θα εκθέσετε;
o «Οι ατέρμονες συζητήσεις τον τελευταίο καιρό σχετικά με την ποιότητα της ιστορικής ανάλυσης στα σχολικά εγχειρίδια, μάλλον τονίζουν –ή και αναθερμαίνουν- υποβόσκουσες πολιτικές αντιπαραθέσεις, με την επίκληση των απώτερων στόχων της ιστορικής παιδείας των νεαρών Ελλήνων. Δεν θα ήταν περιττό, η συζήτηση να επικεντρωθεί στους εκπαιδευτικούς και επιστημονικούς στόχους της εποχής (παρά σε αθέμιτες συγκρούσεις). Ο προφανής πάντως στόχος, είναι η ανασύνθεση του ιστορικού παρελθόντος με βάση τους κανόνες και τη μεθοδολογία της ιστορικής επιστήμης –και με γνώμονα το ειδικότερο ‘περιβάλλον’ του εν λόγω εκπαιδευτικού συστήματος (ηλικία και ιστορική εξοικείωση των μαθητών στους οποίους απευθύνεται ένα εγχειρίδιο, δυνατότητες του διδακτικού προσωπικού κ.λ.π.)».
Εβραίοι: Μετά την γενοκτονία, η μνημοκτονία …
Η Ρένα Μόλχο, λέκτορας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, ασχολείται συστηματικά με τον εβραϊσμό της Ελλάδας. Το βιβλίο της «Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης 1856-1919. μια ιδιαίτερη κοινότητα» (Θεμέλιο, 2001) είχε προκαλέσει πολλές συζητήσεις. Εξίσου πολλές προκάλεσαν και οι απόψεις της, σε πρόσφατο συνέδριο, για τον τρόπο με τον οποίο, η περί μονοεθνοτικής Ελλάδας κυρίαρχη άποψη, συνέβαλε στο σβήσιμο των ιχνών της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης.
· Θυμάται η Θεσσαλονίκη και η Ελλάδα τους Εβραίους της;
o «Με θέμα τις ‘Δημόσιες χρήσεις της Ιστορίας’, έγινε τον Σεπτέμβριο του 2007 διεθνές συνέδριο στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Στον ίδιο χώρο, επί πολλούς αιώνες, υπήρχε ένα από τα μεγαλύτερα εβραϊκά νεκροταφεία της Ευρώπης, με παραπάνω από 300.000 τάφους Ελλήνων Εβραίων. Στις 6 Δεκεμβρίου 1942, το νεκροταφείο αυτό καταστράφηκε σκόπιμα και επεκτάθηκε εκεί το σημερινό πανεπιστήμιο, χωρίς σήμερα να μνημονεύετε πουθενά το ιστορικό του χώρου. Είναι όμως οξύμωρο πως ουδείς από τους δέκα Έλληνες ιστορικούς που συμμετείχαν στο συγκεκριμένο συνέδριο, πάνω από το νεκροταφείο που καταστράφηκε, δεν αναφέρθηκε στο αντιπροσωπευτικό αυτό παράδειγμα καταστροφής και παραποίησης της τοπικής ιστορίας,εάν όχι μνημοκτονίας».
· Είναι, πιστεύετε, συνειδητή πράξη αυτό που ονομάζετε ‘μνημοκτονία’;
o «Οι περισσότερες αναφορές στην ιστορία των Ελλήνων Εβραίων, παραπέμπουν συνήθως στο Ολοκαύτωμα και στη βοήθεια που δέχτηκαν από τους χριστιανούς συμπολίτες τους. Χωρίς αμφιβολία, η τραγική αυτή γενοκτονία λειτούργησε καθοριστικά στην ιστορική τους υπόσταση. Όμως ο επιλεκτικός συσχετισμός που τους περιορίζει στην περίοδο του Ολοκαυτώματος με προβληματίζει, επειδή οι κατά τα άλλα άγνωστοι και στοιχειωμένοι στην ελληνική ιστορία Εβραίοι εμφανίζονται σαν να υπήρξαν μόνο τότε και κατόπιν να εξαφανίστηκαν. Αυτό, μεταξύ άλλων, οφείλεται και στη μέχρι πρότινος ύποπτη αποσιώπηση περί της ιδιαιτερότητας που χαρακτηρίζει την δυναμική εβραϊκή παρουσία στον τόπο μας. Σκόπιμα θυμίζω τη γνωστή σε όλους Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία ή Φεντερασιόν της Θεσσαλονίκης που ιδρύθηκε το 1908 από ντόπιους Εβραίους. Υπάρχουν, ωστόσο, πάμπολλα παραδείγματα που θα μπορούσαν να αναδείξουν την πολυδιάστατη συμβολή των Εβραίων στην ελληνική κοινωνία και ιστορία, η γνώση των οποίων είναι απαραίτητη για να προσδιοριστεί η σημασία της γενοκτονίας.
Το Πάντειο πανεπιστήμιο είναι το μοναδικό εκπαιδευτικό ίδρυμα στη χώρα όπου η ιστορία του ελληνικού εβραϊσμού διδάχτηκε τα τελευταία οκτώ χρόνια σε εκατοντάδες φοιτητές που επέλεξαν το μάθημα. Το πρόγραμμα διδασκαλίας περιλάμβανε εισηγήσεις για πολλές από τις 31 παλαιές εβραϊκές κοινότητες που υπήρχαν στην Ελλάδα από την αρχαιότητα έως το 1943-44. Έχουν απομείνει μετά βίας 8 κοινότητες και 5.000 από τις 79.950 ψυχές που ζούσαν στη χώρα μας προπολεμικά. Μέχρι σήμερα, 64 χρόνια από το τέλος της Κατοχής και την απελευθέρωση, η εθνική επέτειος εορτάζεται την 28η Οκτωβρίου με σημείο αναφοράς το ‘ιστορικό’ ΟΧΙ του Ι. Μεταξά. Ωστόσο, η συγκεκριμένη ημερομηνία σηματοδοτεί την αρχή και όχι το τέλος του πολέμου και την απελευθέρωση, δηλ. την 12η Οκτωβρίου 1944. άρα η επέτειος του ΟΧΙ δεν παραπέμπει στους Έλληνες–θύματα του Β! Παγκοσμίου Πολέμου ή στους ήρωες της αντίστασης, μεταξύ των οποίων υπήρξαν και αρκετοί μάχιμοι Εβραίοι».
· Έχει θεσπιστεί, πάντως, η 27η Ιανουαρίου ημέρα μνήμης των Εβραίων …
«Το 2005, με προεδρικό διάταγμα (ΦΕΚ 51, 28 Φεβρουαρίου 2005) καθιερώθηκε και στην Ελλάδα η 27η Ιανουαρίου ως διεθνής ημέρα μνήμης των θυμάτων του Ολοκαυτώματος. Τον Μάϊο της ίδιας χρονιάς, πάλι το Πάντειο πανεπιστήμιο, υπήρξε ο μοναδικός δημόσιος φορέας που οργάνωσε μια επιστημονική αλλά και ουσιαστική ημερίδα μνήμης για το Ολοκαύτωμα και δημοσίευσε τα πρακτικά. Πως εξηγείται όμως, η 60χρονη καθυστέρηση ή αν θέλετε, η ολιγωρία της ελληνικής πολιτείας (και κοινωνίας) να αναγνωρίσει, ότι η άδικη εξόντωση 62.500 –ή του 87%- ντόπιων Εβραίων, την αφορά, όσο τουλάχιστον την αφορά και η επέτειος της γενοκτονίας των Αρμενίων που προηγήθηκε; Προκύπτουν αναγκαστικά παλαιά, αλλά κυρίως και σύγχρονα ζητήματα ευθύνης για την άσκηση της επιλεκτικής εθνικής μνήμης. Και αναγκαστικά δημιουργούνται πολλά λογικά ερωτήματα που συμπυκνώνονται στη σχέση της Ελλάδας με τους Εβραίους της».
Η αντίσταση δεν ήταν άμεση, ούτε καθολική …
Ο Νίκος Μαραντζίδης, επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, και ο Στάθης Καλύβας, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Yale, αναμοχλεύουν, όχι χωρίς αμφισβητήσεις, την περίοδο της Κατοχής και του Εμφυλίου.
«Ποτέ το ενδιαφέρον για την δεκαετία του 1940 δεν υπήρξε τόσο υψηλό. Η έξαρση, όμως, αυτή τείνει να συνοδεύεται από την αναπαραγωγή στερεότυπων σχημάτων, όπως ότι:
Η αντίσταση υπήρξε άμεση, καθολική και ενωμένη.
§ Η συνεργασία με τους κατακτητές περιορίστηκε σε μια δράκα προδότες. Το έθνος σύσσωμο αρνήθηκε κάθε επαφή με τους κατακτητές.
Την αντίσταση (1941-1944) ακολούθησε ο εμφύλιος (1946-1949). Η κύρια ευθύνη γι’ αυτόν βαρύνει τους Βρετανούς, που τα συμφέροντά τους ήταν αντίθετα με τους πατριωτικούς στόχους του αντιστασιακού κινήματος.
Πρόκειται για ‘εθνολαϊστική’ μυθογραφία, ένα μοντέλο ιστορίας που διατρέχει την ανάγνωση ολόκληρης της ελληνικής ιστορίας. Για πολλές ιστορικές περιόδους (π.χ. 1821, Μακεδονικό), η προσέγγιση αυτή ταυτίστηκε με τον συντηρητικό πολιτικό χώρο. Στο θέμα της δεκαετίας του 1940, όμως, κυρίαρχος θεματοφύλακας της εθνολαϊστικής ορθοδοξίας είναι η Αριστερά, που χρησιμοποιεί αντίστοιχα επιχειρήματα και πρακτικές».
· Ποια στοιχεία αναιρούν αυτή τη ‘μυθογραφία’ όπως τη λέτε;
Η διάκριση ανάμεσα σε δύο περιόδους, της Κατοχής (1941-44) και του Εμφυλίου (1946-49), είναι βαθύτατα προβληματική. Η πρώτη περίοδος δεν χαρακτηρίζεται μόνο από την αντίσταση στους κατακτητές, αλλά και από ένα βαθύτατο εμφύλιο σπαραγμό. Οι πλέον πολύνεκρες μάχες έγιναν αποκλειστικά μεταξύ Ελλήνων. Από το 1943 είναι αδύνατο να κατανοήσει κανείς την αντίσταση ανεξάρτητα από τον Εμφύλιο
2. Η ένοπλη Αντίσταση δεν ήταν άμεση ούτε υπήρξε καθοριστική για την εξέλιξη του Β! Παγκοσμίου Πολέμου και την αποχώρηση των Γερμανών από την χώρα. Αντίθετα από την Γιουγκοσλαβία, όπου το αντάρτικο ξεκίνησε από το 1941 κιόλας, το ελληνικό αντάρτικο στα βουνά πήρε μπρος μόλις στα τέλη του 1942 και αναπτύχθηκε το 1943, μετά την συνθηκολόγηση των Ιταλών. Η μαζική ένοπλη αντίσταση εμφανίζεται μόνο στο τέλος, όταν η έκβαση του πολέμου έχει πια κριθεί.
3. Η αντίσταση δεν υπήρξε καθολική. Ευρύτατα στρώματα του πληθυσμού, παραδομένα στον αγώνα της επιβίωσης, ανέχτηκαν τους κατακτητές και επιχείρησαν, άλλοτε με επιτυχία και άλλοτε όχι, να συμβιώσουν μαζί τους. Μειονοτικές ομάδες, όπως οι σλαβόφωνοι ή οι Τσάμηδες, συνεργάστηκαν ενεργά… Χιλιάδες Έλληνες πολίτες στην Ανατολική Μακεδονία ‘βουλγαροποιήθηκαν’ για να επιτύχουν υλικά οφέλη. Πολλοί εργάστηκαν στα δημόσια έργα και τις επιχειρήσεις των Γερμανών, ενώ χιλιάδες έφυγαν εθελοντικά για να εργαστούν στη Γερμανία. Ο κρατικός μηχανισμός δεν διέκοψε ποτέ την λειτουργία του. Η μαύρη αγορά για πολύ καιρό ήταν η μοναδική αγορά που λειτουργούσε. Έτσι συγκέντρωσε τη συμμετοχή της πλειονότητας των παραγωγών.
4. Η ένοπλη συνεργασία υπήρξε περιθωριακό φαινόμενο μόνο στην αρχή της Κατοχής. Όσο όμως πλησίαζε το τέλος, αυτή αυξανόταν αριθμητικά. Στο τέλος της Κατοχής δεκάδες χιλιάδες άτομα εξοπλίστηκαν από τους Γερμανούς. Η έκταση, η φύση και η χρονική εξέλιξη του ένοπλου δωσιλογισμού δεν μπορούν να κατανοηθούν ξέχωρα από τις συγκρούσεις ανάμεσα στις αντιστασιακές οργανώσεις. Η ανάπτυξη του ένοπλου δωσιλογισμού συναρθρώνεται με τον κατοχικό εμφύλιο πόλεμο και απαιτεί μελέτη παράλληλη με αυτή της εμφύλιας διαμάχης».
· Τι θα έπρεπε, κατά τη γνώμη σας, να γράφει για εκείνη την περίοδο ένα εγχειρίδιο Ιστορίας;
«Η Ελλάδα βίωσε ταυτόχρονα με τη ναζιστική βαρβαρότητα και την εμφύλια τραγωδία. Χωρίς να υποβαθμιστεί η ηρωική συμβολή όσων ενεργά αντιστάθηκαν στους κατακτητές, πρέπει εντούτοις να επισημανθεί, πως η προσπάθεια επιβίωσης της πλειονότητας των ανθρώπων, μέσα σε συνθήκες εξαιρετικής αγωνίας και αβεβαιότητας, υπήρξε και αυτή ηρωική. Δεν πρέπει να παραβλέπεται πως η Κατοχή δίχασε βαθιά και βίαια τους Έλληνες, με αποτέλεσμα η σύγκρουση για την εξουσία και το πολιτικό μέλλον της χώρας να αποτελέσει το βασικό χαρακτηριστικό εκείνης της περιόδου».
Οι εθνικοί μύθοι στο στόχαστρο
Τόνια Κιουσοπούλου
Παλαιολόγοι εναντίον Πατριαρχείου.
Πριν από λίγους μήνες , κυκλοφόρησε το βιβλίο της Τόνιας Κιουσοπούλου «Βασιλεύς ή Οικονόμος» (Πόλις, 2007). Εδώ υποστηρίζεται ότι το Βυζάντιο του 15ου αιώνα ‘…ήταν μια εκ των υστέρων κατασκευή αυτών που εξήλθαν νικητές από τις πολιτικές συγκρούσεις της εποχής, δηλ. όσων βρίσκονταν γύρω από το Πατριαρχείο και συμμερίζονταν τις απόψεις του’. Έτσι, υποστηρίζει η συγγραφέας, αποκρύφτηκε ότι οι άρχοντες, μαζί και οι Παλαιολόγοι, προσπάθησαν για την απομάκρυνση του αυτοκράτορα από την Εκκλησία και για τη συγκρότηση ενός ‘εθνικά’ ομοιογενούς κράτους χωρίς τη συμμετοχή της Εκκλησίας.
Άλκης Αγγέλου
Κρυφό σχολειό δεν υπήρξε
Το 1997, ο Άλκης Αγγέλου, από τις εκδόσεις της Εστίας, κυκλοφόρησε το βιβλίο «Το κρυφό σχολειό. Χρονικό ενός μύθου» -μια εργασία που είχε ολοκληρώσει πολύ καιρό πριν. Σ’ αυτό, ο άνθρωπος που εργάστηκε συστηματικά με αντικείμενο την λειτουργία της εκπαίδευσης στην Τουρκοκρατία, ισχυρίστηκε (και απέδειξε) ότι, παρά το γνωστό πίνακα του Γύζη και το τραγουδάκι ‘Φεγγαράκι μου λαμπρό …’, κρυφό σχολειό δεν υπήρξε. Το βιβλίο αναλύει τη διαδικασία κατά την οποία, μόλις τον 19ο αιώνα κατασκευάστηκε ένας από τους ισχυρότερους εθνικούς μύθους. Τις απόψεις αυτές, που όταν διατυπώθηκαν προκάλεσαν τον συνήθη σάλο, υπερασπίστηκαν με μαχητική αρθρογραφία, μεταξύ άλλων, ο καθηγητής Αλέξης Πολίτης, ο ιστορικός Παναγιώτης Στάθης κ.α.
Λίνα Λούβη
Κι αν η σάτιρα στηρίζει τη μισαλλοδοξία;
Η Λίνα Λούβη στο «Περιγέλωτος Βασίλειον. Οι σατιρικές εφημερίδες και το Εθνικό Ζήτημα (1875-1886)» (Εστία, 2002), περιγράφει το ρόλο του σατιρικού Τύπου στην εξωτερική πολιτική της εποχής. Στο περιρρέον κλίμα, ο Τύπος εμφορούνταν από υπερπατριωτική δημοσιογραφική ανευθυνότητα. Όσο για την πάντα δημοφιλή (και στο απυρόβλητο) σάτιρα, η συγγραφέας την θεωρεί συχνά παραληρηματική, δημαγωγικά υστερική, ανορθολογική, μισαλλόδοξη. Η σάτιρα ήθελε πόλεμο, η διπλωματία ήταν περίπλοκη για τα στερεότυπά της. Σας θυμίζουν κάτι σημερινό όλα αυτά;
Γιάννης Γιαννουλόπουλος
Ένας εντελώς αποτυχημένος πόλεμος
«Η ευγενής μας τύφλωσις» του Γιάννη Γιαννουλόπουλου (Βιβλιόραμα, 1999) αναφέρεται στα άτυχα συμβάντα του 1897 και στη δράση της ‘Εθνικής Εταιρείας’ που προκάλεσε έναν γελοίο πόλεμο, κατά την διάρκεια του οποίου οι Τούρκοι γύρισαν την Ελλάδα στα σύνορα της Μελούνας. Ο πόλεμος εκείνος άρχισε με μια οχλοκρατική εκδήλωση. Τον Αύγουστο του 1894, η εφημερίδα ‘Ακρόπολις’ του Βλάση Γαβριηλίδη καταστράφηκε από αξιωματικούς της Φρουράς Αθηνών λόγω των ‘αντεθνικών’ της θέσεων. Οι αξιωματικοί που θεωρήθηκαν πρωταίτιοι και παραπέμφθηκαν, αθωώθηκαν. Για ένα σύμπλεγμα υπερπατριωτών, η πραγματικότητα δεν υπήρχε … Η γεμάτη εποποιίες εθνική μας ιστορία, ακόμη και σήμερα, εκείνο το οικτρό επεισόδιο (σχεδόν) το κρύβει …
Γιώργος Γιαννουλόπουλος
Έλλην ‘απελέκητος’
Στο βιβλίο «Διαβάζοντας τον Μακρυγιάννη» (Πόλις, 2003), ο Γιώργος Γιαννουλόπουλος αναμετριέται με ένα ‘ιερό τέρας’ της εθνικής ιδεολογίας: τον Ρουμελιώτη αγωνιστή με τον λαϊκό, κρυπτικό, ‘απελέκητο’ λόγο που θεωρήθηκε (όχι μόνο από το βαθύ κράτος αλλά και από τη Αριστερά) ότι εκφράζει τα βασικά εθνικά χαρακτηριστικά των Ελλήνων. Ο συγγραφέας ισχυρίζεται ότι πρόκειται για μύθο κατασκευασμένο από σημαντικούς διανοητές στη διάρκεια του χρόνου: από τον Βλαχογιάννη, τον Θεοτοκά, τον Σεφέρη και τον Λορεντζάτο. Γιατί ενδιαφέρει τον σύγχρονο αναγνώστη η επανανάγνωση του Μακρυγιάννη; Επειδή οδηγεί κατευθείαν στον αυτισμό του ‘ανάδελφου έθνους’ απαντά ο συγγραφέας.
Άκης Γαβριηλίδης
Οι Έλληνες υπερήρωες είναι θύματα
Η κλάψα δεν ανήκει μόνο στον Καζαντζίδη. Σε πολλά ποιήματα και τραγούδια του μεταπολέμου, ο λαός ταυτίζεται με το θύμα. Η ηδονή του υπερήφανου λαού κρύβεται στις ήττες του! Γιατί τέτοια αίσθηση του ηρωισμού; Επειδή αυτός ο ηττημένος ηρωισμός εμπεριέχει και ένα ‘σάλπισμα αντίστασης’, περιγράφει ο Άκης Γαβριηλίδης, συγγραφέας του βιβλίου «Αθεράπευτη νεκροφιλία του ριζοσπαστικού πατριωτισμού» (Futura, 2006). Αντίστασης σε τι; Για πολλά χρόνια, στον ιμπεριαλισμό, μετά το 1989 στη ‘Νέα Τάξη Πραγμάτων’ –‘ένα πλαίσιο [όρων] με μυστικιστικές και συνωμοσιολογικές συνδηλώσεις’, είτε δεξιάς είτε και αριστερής ταυτότητας.
Του Ηλία Κανέλη από το ένθετο περιοδικό "Ταχυδρόμος" στα "ΝΕΑ" του Σαββάτου, 13 Οκτωβρίου 2007
