Πετάει ο γάιδαρος; Πετάει, απαντά η πλειοψηφία!

Ενώ συνήθως είμαστε ιδιαίτερα καχύποπτοι, ενίοτε επιδεικνύουμε εντυπωσιακή ευπιστία απέναντι σε παράλογες ειδήσεις και ανήκουστα υπερφυσικά «γεγονότα».

Μήπως, τελικά, είμαστε πολύ περισσότερο εύπιστοι απ' όσο νομίζουμε; Πρόθυμοι να αποδεχτούμε ως αληθές ό,τι μας αφηγούνται, αρκεί να θεωρούμε αρκετά φερέγγυα την πηγή της είδησης: τους γονείς μας στο σπίτι, τους καθηγητές στο σχολείο ή στο πανεπιστήμιο, ακόμη και τους πολιτικούς που εμπιστευόμαστε ή τις ειδήσεις-κουτσομπολιά που μεταδίδονται από ορισμένα ΜΜΕ.

Επιχειρώντας να κατανοήσει το φαινόμενο της ανθρώπινης ευπιστίας, η σύγχρονη γνωσιακή νευροψυχολογία κατέληξε σε ένα μάλλον δυσάρεστο συμπέρασμα: η γνωστική μηχανή του εγκεφάλου μας είναι έτσι κατασκευασμένη από την εξέλιξη, ώστε να αποδέχεται με μεγαλύτερη προθυμία εκείνες τις ειδήσεις που μοιράζεται ένας μεγάλος αριθμός συνανθρώπων μας, όσο παράλογες κι αν είναι αυτές. Στις νευροβιολογικές προϋποθέσεις της ευπιστίας στηρίζονται, εξάλλου, και τα διάφορα ιδεολογήματα περί «κοινωνικής συνωμοσίας»

Κάθε χρόνο ακούμε ότι δεκάδες άνθρωποι που υπέφεραν από κάποια ανίατη ασθένεια θεραπεύτηκαν οριστικά πίνοντας λίγο νερό από την ιερή πηγή της τάδε μονής ή έπειτα από προσκύνημα (των ίδιων ή ενός συγγενούς τους) στη δείνα εκκλησία όπου φυλάσσεται κάποια θαυματουργή εικόνα.

Μια εξίσου απίστευτη «είδηση», που συχνά αναπαράγεται άκριτα σε ιδιωτικές και δημόσιες συζητήσεις, είναι ότι μερικά από τα λαμπρότερα δείγματα του ανθρώπινου είδους -ο Πλάτων, ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Βούδας, ο Χριστός κ.ά.- ήταν στην πραγματικότητα εξωγήινοι ή, έστω, «πεφωτισμένοι» που έδρασαν υπό την καθοδήγηση ενός ανώτερου εξωγήινου πολιτισμού! Στο άκουσμα τέτοιων ειδήσεων αντιδρούμε συνήθως με έκπληξη και με ειλικρινή απορία: «Πώς είναι δυνατόν», αναρωτιόμαστε, «να συμβαίνουν πάντα στους άλλους τέτοια απόκοσμα πράγματα και όχι σε εμάς;».

Λιγότερο εντυπωσιακές, αν και εξίσου εξωφρενικές, είναι πολλές ειδήσεις που συνήθως «διαρρέουν» από κάποια άγνωστη πηγή πληροφοριών και διαδίδονται άκριτα από στόμα σε στόμα ή από κάποια μέσα επικοινωνίας, συνήθως την τηλεόραση ή το Διαδίκτυο.

Για παράδειγμα, λέγεται συχνά ότι ο ιός HIV που προκαλεί την επίκτητη ανθρώπινη ανοσοανεπάρκεια, δηλαδή την ασθένεια του AIDS, δημιουργήθηκε σε κάποιο μυστικό στρατιωτικό ή φαρμακευτικό εργαστήριο, απ' όπου και διέφυγε, πριν από περίπου 26 χρόνια, είτε από ανθρώπινο λάθος είτε σκοπίμως. Αυτή η αβάσιμη υποψία παραβλέπει τόσο τη γεωγραφία της διάδοσης όσο και την υψηλή μεταλλακτικότητα του συγκεκριμένου ρετροϊού. Αν είχε «σχεδιαστεί» σε κάποιο εργαστήριο ως βιολογικό όπλο για την εξάλειψη κοινωνικών μειονοτήτων (ναρκομανείς, ομοφυλόφιλοι), τότε θα ήταν ένα εξαιρετικά ανασφαλές όπλο: λόγω της υψηλής μεταλλακτικότητάς του, ο ιός θα αναδεικνυόταν πολύ σύντομα σε μπούμερανγκ που θα στρεφόταν κατά των σκοτεινών δημιουργών του.

Μια ανάλογη, και εξίσου παρανοϊκή, είδηση είναι ότι η κατανάλωση πόσιμου νερού από τη βρύση ίσως ευθύνεται για τη συχνή εμφάνιση του συνδρόμου Αλτσχάιμερ. Απέναντι σε τέτοιες αυθαίρετες ειδήσεις, που προκύπτουν τόσο από την άγνοια όσο και από τη γενικευμένη πια φοβία απέναντι στα προϊόντα της τεχνοεπιστήμης, ο ανθρώπινος νους και οι κριτικές του ικανότητες παραλύουν.

Εν απουσία εύλογων αποδείξεων, ικανών να επιβεβαιώσουν ή να διαψεύσουν ανάλογες ειδήσεις, κάθε άνθρωπος, ανεξάρτητα από το μορφωτικό του επίπεδο, έχει την τάση να αντιδρά σε αυτές αυθόρμητα και παρορμητικά: αρχικά με ευπιστία, η οποία σύντομα μεταλλάσσεται σε ανησυχία ή πανικό. Απέναντι σε τέτοιες ανεξέλεγκτες και ταχύτατα διαδιδόμενες ειδήσεις ο ανθρώπινος νους αδρανοποιείται: δεν μπορεί να τις ελέγξει άμεσα και γρήγορα. Και όπως θα δούμε, αυτόν ακριβώς το μηχανισμό πυροδότησης της ανθρώπινης ευπιστίας εκμεταλλεύονται συστηματικά όσοι χρησιμοποιούν τις διάφορες θεωρίες περί κοινωνικής συνωμοσίας για να χειραγωγούν τη συμπεριφορά των ανθρώπων.

Η ανάπτυξη της ευπιστίας

Πριν ωστόσο αποτολμήσει κανείς την όποια εξήγηση των πολύπλοκων κοινωνικών-υποκειμενικών φαινομένων της ευπιστίας, οφείλει να κατανοήσει πώς επηρεάζουν οι πεποιθήσεις τη ζωή ενός νοήμονος όντος όπως ο άνθρωπος.

Με τον όρο «πεποίθηση» οι γνωσιακοί ψυχολόγοι περιγράφουν τις επαρκώς επιβεβαιωμένες νοητικές αναπαραστάσεις που ένας άνθρωπος διαμορφώνει κατά τη διάρκεια της ζωής του. Και υπάρχουν τρεις βασικοί τρόποι για να αποκτά κανείς νέες πεποιθήσεις: α) μέσω των νέων αισθητηριακών του εμπειριών και αντιλήψεων, β) μέσω λογικού συμπερασμού, βάσει του οποίου καταλήγει σε καινοφανή συμπεράσματα και γ) μέσω της εκμάθησης πληροφοριών που έχουν συλλεγεί από άλλους και οι οποίες τού διδάσκουν κάτι καινούργιο. Προφανώς η ευπιστία σχετίζεται με την περισσότερο ή λιγότερο παθητική αποδοχή πεποιθήσεων που έχουν διαμορφωθεί από άλλους.

Εφόσον ο τρόπος σκέψης και η συμπεριφορά μας εξαρτώνται και επηρεάζονται άμεσα από τις πεποιθήσεις μας, τότε μία τυπικά επιστημονική εξήγηση αυτών των φαινομένων θα όφειλε να αποκαλύψει αφενός τις εγκεφαλικές διεργασίες που επιτρέπουν την ανάδυση των πεποιθήσεων και αφετέρου τη βιολογική τους λειτουργία κατά την εξέλιξη του είδους μας. Στο σημείο αυτό αξίζει να σταθούμε σε μια πολύ συνηθισμένη παρανόηση: να θεωρούμε τον εγκέφαλό μας ως μια τέλεια σχεδιασμένη νοητική μηχανή.

Στην πραγματικότητα ο πολύπλοκος ανθρώπινος εγκέφαλος είναι μια εξαιρετικά αποτελεσματική αλλά όχι τέλεια βιολογική μηχανή. Όπως κάθε άλλη βιολογική μηχανή, είναι προϊόν της δράσης της φυσικής επιλογής και εξελίσσεται συνεχώς ώστε να εγγυάται την καλύτερη επιβίωση και την αναπαραγωγή του οργανισμού που την περιέχει.

Αν η φυσική επιλογή μπορούσε να δημιουργεί τέλειες εγκεφαλικές μηχανές, θα έπρεπε να διαθέτουμε ειδικούς μηχανισμούς που θα εγγυώνται τη βέλτιστη νοητική λειτουργία. Με άλλα λόγια, θα έπρεπε να διαθέτουμε μόνο εγγυημένες και αλάνθαστες πεποιθήσεις!

Ευτυχώς για την εξέλιξή μας -όπως, εξάλλου, και των υπόλοιπων ειδών- η στρατηγική τής εξέλιξης είναι αυστηρά «οπορτουνιστική». Η δημιουργία τέλειων εγκεφαλικών μηχανών που θα διαμόρφωναν αποκλειστικά εγγυημένες πεποιθήσεις θα ήταν αντιοικονομική, αφού για την καλή λειτουργία τους θα απαιτείτο τεράστια σπατάλη χρόνου και ενέργειας και, το κυριότερο, θα δημιουργούνταν ανυπέρβλητα προβλήματα προσαρμογής στον οργανισμό μόλις οι εξωτερικές συνθήκες άλλαζαν.

Το ότι είμαστε προικισμένοι με μία τέτοια ατελή, αλλά συνεχώς εξελισσόμενη, νοητική μηχανή παρουσιάζει εμφανείς περιορισμούς αλλά και απίστευτες δυνατότητες για την αυτοεξέλιξή μας. Γεγονός που επιβεβαιώνεται από όλες τις μέχρι σήμερα σχετικές μελέτες των νευροεπιστημών και της εξελικτικής ψυχολογίας.

Πράγματι, χάρη στις έρευνες αυτές έγινε σαφές ότι η ατομική νοητική μας ανάπτυξη, και ειδικότερα η ικανότητά μας να «φιλτράρουμε» τις πιο ουσιαστικές πληροφορίες, δεν υπάρχει εκ γενετής, αλλά ενεργοποιείται προοδευτικά από τη νηπιακή ηλικία. Μόνο μετά τον δέκατο έκτο μήνα της ζωής τους τα νήπια αρχίζουν να αρνούνται υποτυπωδώς κάποιες πληροφορίες, ενώ σε ηλικία τριών ετών φαίνεται πως έχουν ήδη την ευχέρεια να αναγνωρίζουν πότε πρέπει να εμπιστεύονται τυφλά μία οικεία σε αυτά πηγή πληροφοριών: αρχίζουν σταδιακά να επιδεικνύουν κάποια δυσπιστία, κυρίως αν η πηγή πληροφοριών τους αντιφάσκει με όσα ήδη γνωρίζουν. Πάντως, η αποφασιστική περίοδος για τη διαμόρφωση των βασικών νοητικών μας συνηθειών και στάσεων ως ενηλίκων διαμορφώνεται κυρίως κατά την εφηβεία.

Από κάποιες πρόσφατες έρευνες, μάλιστα, προκύπτει ότι δεν υπάρχει σαφής αιτιακή σχέση ανάμεσα στο επίπεδο μόρφωσης ενός ατόμου και στον βαθμό ευπιστίας που επιδεικνύει! Απ' ό,τι φαίνεται, οι πιο ακραίες περιπτώσεις ευπιστίας εκδηλώνονται κυρίως από άτομα που λόγω οικογενειακής ή εκπαιδευτικής παράδοσης διαθέτουν μια έντονη περιέργεια για το περιβάλλον τους, αλλά αδυνατούν να διαχειριστούν τις λεπτές εννοιολογικές αποχρώσεις που επιβάλλει στην ανθρώπινη σκέψη η σύγχρονη επιστήμη. Με αποτέλεσμα, κάποια από αυτά τα άτομα να εκδηλώνουν όχι απλώς μεγάλη ευπιστία, αλλά και έναν ειδικό τύπο ευπιστίας που οι ειδικοί περιγράφουν ως «αντίστροφη ευπιστία».

Πρόκειται για ακραίες μορφές ευπιστίας που, παραδόξως, μπορεί να οδηγήσουν στη σχεδόν απόλυτη δυσπιστία απέναντι σε κάθε νέα πληροφορία. Σε αυτή την περίπτωση οποιαδήποτε νέα πληροφορία, όταν αντιφάσκει με ό,τι έχουν ήδη αποδεχτεί αυτά τα άτομα, απορρίπτεται χάρη στο γνωστικό φίλτρο που έχουν διαμορφώσει κατά το παρελθόν. Ας σημειωθεί ότι η «αντίστροφη ευπιστία» είναι το ακριβώς αντίθετο του «κριτικού πνεύματος», αφού συνιστά άρνηση κάθε νέας πεποίθησης ή γνώσης, στο όνομα αυθαίρετων αλλά παγιωμένων πεποιθήσεων. Τυπικό παράδειγμα είναι η απόλυτη άρνηση των θεωριών της βιολογικής εξέλιξης από τους πιστούς των κύριων μονοθεϊστικών θρησκειών.

Η πανούργα τέχνη της νοητικής χειραγώγησης

Με εξαίρεση ίσως τις μεγάλες πολιτικές ή στρατιωτικές ιστορικές παραπλανήσεις, η πιο διάσημη και ανώδυνη περίπτωση μαζικής αποπλάνησης είναι το περίφημο ραδιοφωνικό αστείο του Orson Welles, ο οποίος το 1938 έπεισε τους καλόπιστους ακροατές του ότι μόλις είχε ξεκινήσει η μαζική αποβίβαση εξωγήινων όντων στον πλανήτη μας. Χιλιάδες πανικόβλητοι ακροατές εγκατέλειψαν τα σπίτια τους αναζητώντας απεγνωσμένα κάποια ασφαλή κρυψώνα. Αυτό το φαινομενικά «αθώο» επεισόδιο, ωστόσο, μας αποκαλύπτει κάτι βαθύτατα ανησυχητικό σχετικά με τις ανεξέλεγκτες μαζικές υστερικές εκδηλώσεις που μπορεί να πυροδοτήσει ο ανθρώπινος φόβος.

Συνήθως οι σκέψεις και τα συναισθήματά μας δρομολογούνται από εγκεφαλικούς μηχανισμούς αξιολόγησης που είναι αδιαφανείς στη συνείδηση, δεδομένου ότι βρίσκονται πίσω και πριν από κάθε συνειδητή επιλογή μας. Οταν βλέπουμε, ακούμε ή διαβάζουμε κάποια πληροφορία, αυτή διατρέχει τους μαιάνδρους του εγκεφάλου μας πολύ ταχύτερα από τα δέκατα του δευτερολέπτου που απαιτούνται για να υπερβεί το κατώφλι της συνείδησης.

Ενα μη συνειδητό προστατευτικό «γνωστικό φίλτρο» αποφασίζει συχνά «πριν από εμάς για μας» ποιες πληροφορίες θα συγκρατήσουμε στο νου μας. Και, όπως έχουν αποδείξει πλήθος νευρολογικών ερευνών, τα κριτήρια αυτού του γνωστικού φίλτρου δεν είναι μόνο η αλήθεια και το ψεύδος των πληροφοριών, αλλά επίσης η λογική συνοχή, η ευλογοφανής παρουσίαση και η δομή των πληροφοριών.

Η παμπάλαια τέχνη της διανοητικής χειραγώγησης των ανθρώπων στηρίζεται ακριβώς σε αυτή τη θεμελιώδη διαισθητική αλήθεια. Για παράδειγμα, μια είδηση ή ένα μήνυμα αποτυπώνονται ευκολότερα και ταχύτερα όταν διατυπώνονται με λογική συνοχή ή πάλι όταν τονίζονται τα θετικά και όχι τα αρνητικά τους στοιχεία.

Το στοίχημα του κάθε δημαγωγού ή μεγάλου προπαγανδιστή καινοφανών ιδεών -πολιτικού, διαφημιστή, καλλιτέχνη ή επιστήμονα- συνίσταται ακριβώς στο να παρακάμψει τη νοητική πύλη του κοινού νου που αναλύει επιμελώς κάθε εισερχόμενη πληροφορία. Μέσα από μια σειρά από «νοητικά κόλπα» καταφέρνει να ενεργοποιεί ορισμένα εγκεφαλικά κέντρα και να παραπλανά ή να παρακάμπτει κάποια άλλα. Με αποτέλεσμα όλοι ανεξαιρέτως -με ή παρά τη θέλησή μας- να πέφτουμε θύματα της εγγενούς ευπιστίας μας.

Του Σπύρου Μανουσέλη. Από την Ελευθεροτυπία του Σαββάτου, 25 Απριλίου 2009.

Η ευπιστία ως προϋπόθεση της κοινωνικής συνοχής

Μολονότι είμαστε βιολογικά «εξοπλισμένοι» για να διαπιστώνουμε εγκαίρως τη λογική συνοχή των ειδήσεων που δεχόμαστε από το περιβάλλον μας, πολύ συχνά αναγκαζόμαστε να καταφύγουμε σε μια όχι και τόσο ασφαλή «νοητική παρακαμπτήριο», και η «επιλογή» μας αυτή δεν εγκυμονεί λίγους κινδύνους.

Για παράδειγμα, συχνά υιοθετούμε τη στρατηγική της «κοινωνικής εμπειρίας»,την οποία περιέγραψε πρώτος το 1984 ο Αμερικανός ψυχολόγος Robert Cialdini. Οταν βρισκόμαστε σε κατάστασταση γνωστικής αβεβαιότητας έχουμε την τάση να διαμορφώνουμε τις πεποιθήσεις μας με βάση αυτό που μας φαίνεται ικανό να πείσει τους περισσότερους συνανθρώπους μας. Οσο ευρύτερα αποδεκτή φαίνεται να είναι μια πεποίθησή μας τόσο μεγαλύτερες πιθανότητες έχει να γίνει αποδεκτή από το γνωστικό μας περιβάλλον.

Αυτή η ικανοποιητική σε πολλές περιπτώσεις στρατηγική ενδέχεται ενίοτε να μας οδηγήσει στην αποδοχή εντελώς εσφαλμένων ιδεών. Κάτι που φαίνεται να το γνωρίζουν πολύ καλά από καιρό οι πνευματικές, πολιτικές και θρησκευτικές σέχτες. Αυτές οι μυστικές κοινότητες οργανώνουν αυστηρά τη ζωή των οπαδών τους και καταβάλλουν κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε να περιβάλλονται πάντα από άτομα που έχουν κοινές με αυτούς απόψεις. Εξάλλου, στην ίδια λίγο-πολύ κοινωνική και ψυχολογική αρχή στηρίζονται τα κόμματα όταν ισχυρίζονται π.χ. ότι «το 75% των πολιτών πιστεύει ότι έχουμε δίκιο» για να προωθήσουν ένα νομοσχέδιο ή οι παραγωγοί κινηματογραφικών ταινιών όταν διατείνονται π.χ. ότι «ήδη 3 εκατομμύρια θεατών απόλαυσαν την ταινία» προκειμένου να διαφημίσουν μια νέα ταινία.

Η σύγχρονη επιστήμη μόλις αρχίζει να κατανοεί τους νευροψυχολογικούς μηχανισμούς που κρύβονται πίσω από αυτά τα πολύπλοκα κοινωνικά παιχνίδια. Οπως αναφέραμε, κάθε εγκέφαλος είναι το προϊόν μιας αδιάλειπτης εξελικτικής διεργασίας πολυπλοκοποίησης. Σε αυτή την εξελικτική διαδικασία αποφασιστικό ρόλο έπαιξαν δύο κυρίως περιορισμοί.

Κατ' αρχάς, απέναντι στην πληθώρα εξωτερικών ερεθισμάτων ο εγκέφαλος θα πρέπει να είναι σε θέση να τα αναγνωρίζει και να μη διαχέεται από αυτά, αλλά να επικεντρώνεται στις πιθανές απειλές ή στις ευκαιρίες που συναντά. Δεύτερον, είναι απαραίτητο η συνολική ομοιόσταση, δηλαδή η εσωτερική αρμονία μεταξύ των τμημάτων του οργανισμού, να μη διαταράσσεται ποτέ από τις αποφάσεις του εγκεφάλου, αλλά να ενισχύεται από αυτές. Ολη η νευροχημική οργάνωση του εγκεφάλου μας τείνει να ικανοποιεί αυτές τις δύο θεμελιώδεις λειτουργικές αρχές. Για να ενισχύσει, μάλιστα, αυτές τις αρχές, η εξέλιξη ανέπτυξε ολοένα και πιο σύνθετους εγκεφαλικούς μηχανισμούς ηδονής και ενόχλησης που εγγυώνται την ανάπτυξη ολοένα και πιο σύνθετων σχημάτων συμπεριφοράς.

Του Σπύρου Μανουσέλη. Από την Ελευθεροτυπία του Σαββάτου, 25 Απριλίου 2009.

Ο τρόπος που ζουν οι Έλληνες Νο 71- Το κάπνισμα στην Ελλάδα

Το κάπνισμα και ο Έλληνας είναι δύο έννοιες τόσο δεμένες που ώρες-ώρες μας κάνουν να πιστεύουμε ότι δεν μπορεί η μία χωρίς την άλλη. Γι' αυτό είμαστε οι πρώτοι καπνιστές στην Ευρώπη, με την Πολωνία να μας ακολουθεί από μακριά στην δεύτερη θέση. Το πως φτάσαμε μέχρι την απαγόρευση του καπνίσματος στους δημόσιους χώρους από την 1η Ιουλίου είναι μια πορεία τόσο μεγάλη που θέλει παραπάνω από μια ρουφιξιά για να τελειώσει...

Το τσιγάρο στην Ελλάδα είναι κάτι σαν τον τελευταίο αυτοκράτορα. Περνάει τις τελευταίες του μεγάλες στιγμές πριν την οριστική του απαγόρευση στους δημόσιους χώρους. Από τα πρώτα χρόνια της εμφάνισης του τσιγάρου, όμως, η Ελλάδα έπαιξε έναν πρωταγωνιστικό ρόλο στη βιομηχανία του. Ηδη στις αρχές του 20ου αιώνα οι Ελληνες εξήγαγαν τα καπνά τους στη Γερμανία, την Ολλανδία, την Αίγυπτο. Στον μεσοπόλεμο, όταν πια η καλλιέργεια καπνού έγινε συστηματική σε πολλές γεωργικές περιοχές (Αγρίνιο, Καλαμάτα, Κατερίνη, Ξάνθη κ.α.) χιλιάδες οικογένειες, εκατοντάδες χωριά αλλά και ολόκληρες περιοχές επιβίωσαν χάρη στον καπνό. Αμύθητες περιουσίες δημιουργήθηκαν από ξακουστούς σε όλη τη Μεσόγειο καπνέμπορους, βιομηχανίες κατασκευάστηκαν και συνεργάστηκαν με πολυεθνικές.

Οι τελευταίες είχαν έρθει στην Ελλάδα για να εκμεταλλευτούν το «πράσινο χρυσάφι» και αμέτρητα δισεκατομμύρια δραχμών εισέρευσαν στα ταμεία του ελληνικού κράτους. Αυτή η εξάπλωση της παραγωγής καπνού στην Ελλάδα, παρότι προοριζόταν κατά ένα μεγάλο ποσοστό για τις εξαγωγές, δημιούργησε μια εγχώρια αγορά για τον καπνό. Ετσι, ενώ στην αρχή το τσιγάρο αποτελούσε συνήθεια των εύπορων τάξεων -κι αποκλειστικά αντρική συνήθεια, σιγά-σιγά και ειδικά με την έκρηξη των δύο μεγάλων παγκόσμιων πολέμων το κάπνισμα εξαπλώθηκε και στα πιο λαϊκά στρώματα. Παράλληλα, από τον μεσοπόλεμο και μετά άρχιζαν να καπνίζουν και μερικές γυναίκες.

Το κάπνισμα ως σύμβολο της γυναικείας χειραφέτησης ενσαρκώθηκε καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο από τη μεγάλη σταρ του κινηματογράφου Μελίνα Μερκούρη. Η οποία πέρασε το στυλ της χειραφετημένης και της βαμπ παίζοντας το 1955 τη «Στέλλα». Λίγο πιο πριν, το 1952 στην ταινία «Αγνή Του Λιμανιού» κάπνιζαν οι γυναίκες ελευθέρων ηθών, οι «τροτέζες». Με το κάπνισμα οι γυναίκες έκαναν τη δική τους επανάσταση. Με κάθε ρουφηξιά κατακτούσαν όλο και περισσότερο ακόμα ένα πρώην ανδρικό οχυρό.

Τον πρωταγωνιστικό ρόλο σε αυτή τη μίνι επανάσταση έπαιζαν οι πρωταγωνίστριες του ελληνικού σινεμά, σε μια εποχή που αυτός είχε τη δύναμη της τηλεόρασης: «Ολες οι μεγάλες πρωταγωνίστριες κάπνισαν. Ακόμα και οι μη καπνίστριες. Οπως η Βουγιουκλάκη στο «Δόλωμα». Εκεί υπάρχει η σκηνή που κλέβει τον αναπτήρα του Αλεξανδράκη...» θα μας πει ο Μάκης Δελαπόρτας. Το κάπνισμα στη δεκαετία του ’60 θα γίνει σύμβολο της νεανικής επανάστασης. Υπάρχει η χαρακτηριστική σκηνή της ταινίας ο «Γαμπρός από το Λονδίνο» όπου ο νεαρός πρωταγωνιστής πάει στην τουαλέτα για να καπνίσει και φαίνεται να βγαίνει ο καπνός από την πόρτα της. Οι κυρίες των σαλονιών κάπνιζαν πίπα. Χαρακτηριστική για την ελληνική πραγματικότητα είναι η εικόνα της Ρένας Βλαχοπούλου που κάπνιζε πίπα στη «Χαρτοπαίχτρα».

Η εικόνα του καπνού

Για τον άντρα το τσιγάρο αποτέλεσε για ένα μεγάλο διάστημα, ένα βλαβερό, όπως αποδείχθηκε, αξεσουάρ αρρενωπότητας και ανδρισμού. Χαρακτηριστική είναι η εικόνα του σκληροτράχηλου cowboy στη διαφήμιση του Μάλμπορο που διετέλεσε για ένα μεγάλο διάστημα ως η πιο δημοφιλής μάρκα τσιγάρων στην Ελλάδα. Αλλά και για να μην ξεφύγουμε από τον ελληνικό κινηματογράφο, που η ιστορία του αποτελεί τη σελιλόιντ εκδοχή της πραγματικής σχέσης του Ελληνα με το τσιγάρο, χαρακτηριστική εικόνα όπου το κάπνισμα είναι ένα δείγμα μαγκιάς δεν είναι άλλη από αυτή του Παπαμιχαήλ στις «Διπλοπενιές» όπου τραγουδάει τον «Αποχαιρετισμό» του Ξαρχάκου με ένα τσιγάρο στο στόμα.

Χρησιμοποιούμε πολλές εικόνες σχετικές με το κάπνισμα. Και αυτό γιατί επιστημονικές έρευνες έχουν αποδείξει ότι αν ο άνθρωπος δεν έβλεπε θα κάπνιζε λιγότερο. Αυτό συμβαίνει γιατί ο καπνιστής περισσότερο από το ίδιο το τσιγάρο καπνίζει την εικόνα του. Κάτι που έχει σχέση και με τον τρόπο με τον οποίο φτιάχνονται ακόμα και τα πακέτα των τσιγάρων. Από τα πιο σκληρά που πουλάνε περισσότερο σε κόκκινα πακέτα, μέχρι τα πιο μαλακά που τα προσφέρουν σε πιο ανοιχτά χρώματα από το γκρι και το γαλάζιο μέχρι το λευκό. Μερικοί αρέσκονταν και στο μαύρο που είχαν μάρκες όπως το «John Players Special». Ενώ το σκούρο πράσινο είχε ταυτιστεί με τη γεύση μέντας που είχε το εν λόγω τσιγάρο.

Στην Ελλάδα της δεκαετίας του ’70 μαζί με τις καμπάνες, τις μακριές φαβορίτες και τις ποδοσφαιρικές κόντρες που παίζονταν στους δρόμους μεταξύ αριστερών και δεξιών είχαν αρχίσει τα τσιγάρα να βγαίνουν σε διαφορετικές κατηγορίες. Κατά τη διάρκεια αυτής της δεκαετίας κάνουν την εμφάνιση τους τα πρώτα «milds» ενώ το κοινό δεν έχει κάνει ακόμα τη μαζική στροφή του προς τα εισαγόμενα ξένα αφού τα «Ασος» εξακολουθούν να καπνίζονται από πολλούς. Τα άφιλτρα τα κάπνιζαν οι πιο σκληροί (μια εικόνα που κράτησε μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του ’90 με τα «Σαντέ»).

Στα τέλη της δεκαετίας επιχειρείται η πρώτη επίθεση εναντίον του καπνίσματος και της σχεδόν αγγελικής, σε σύγκριση με τα σημερινά δεδομένα, εικόνας του με την πρώτη εκστρατεία εναντίον του καπνίσματος που γίνεται από τον τότε υπουργό Υγείας κύριο Δοξιάδη. «Ηταν ο πρώτος πολιτικός άνθρωπος ο οποίος διείδε τις επιπτώσεις που είχε η διαδικασία του καπνίσματος στη δημόσια υγεία. Είχε αρχίσει μεγάλη και οργανωμένη τότε καμπάνια που είχε αποτελέσματα. Σταμάτησε γιατί άλλαξε ο υπουργός», θα μας πει ο κύριος Μπεχράκης.

Προτιμήσεις και επιδόσεις

Παρά τις δυνατές αντοχές που έδειξε η βιομηχανία καπνίσματος στην Ελλάδα η ένταξη της χώρας μας στην Ευρωπαϊκή Ενωση θα σήμαινε και την εισαγωγή καινούργιων αυστηρών κανονισμών της Ενωσης κατά του καπνίσματος. Ετσι τα τελευταία χρόνια η αντικαπνιστική μάχη έχει ενταθεί. Η νομοθεσία που υπακούει στους ευρωπαϊκούς κανονισμούς ενσωματώνεται στο ελληνικό δίκαιο και παρά τις αντιδράσεις που προκαλεί, παρά το ότι βρίσκει ανενημέρωτη την κοινή γνώμη, η πολιτεία δείχνει τη βούληση να την εφαρμόσει.

Για το μεγάλο ραντεβού της 1ης Ιουλίου, της ημερομηνίας ορόσημο για την αντικαπνιστική εκστρατεία στην Ελλάδα, οι επιχειρήσεις θα πρέπει να λάβουν όλα τα απαραίτητα μέτρα, από την τήρηση της απαγόρευσης, τη σήμανση, μέχρι τη δημιουργία χώρου για κάπνισμα, αν δεν θέλουν να βρεθούν αντιμέτωπες με αγωγές, πρόστιμα και δικαστικές διώξεις. Αξίζει να αναφέρουμε ότι ήδη οι πρώτες ανάλογες υποθέσεις, αγωγές εργαζομένων για βλάβες που υπέστησαν στο εργασιακό τους περιβάλλον από παθητικό κάπνισμα, βρίσκονται στα δικαστήρια, ορισμένες μάλιστα έχουν τελεσιδικίσει υπέρ των εναγόντων. Παρ’ ολ’ αυτά κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών ο πληθυσμός των καπνιστών στην Ελλάδα διευρύνθηκε.

Αιτία οι δύο «ομάδες» που ήρθαν να προστεθούν σε εκείνη των ανδρών: οι γυναίκες και οι ανήλικοι. Αυτή τη στιγμή η Ελλάδα θεωρείται η πρώτη χώρα στον κόσμο σε αναλογία καπνιστριών στο γυναικείο πληθυσμό, ενώ πολύ ψηλά βρίσκεται και το ποσοστό των νέων που ξεκινούν το κάπνισμα πριν ενηλικιωθούν. Το Φεβρουάριο του 2006 η εταιρεία Focus, έδωσε στη δημοσιότητα τα στοιχεία πανελλαδικής έρευνας με τίτλο «Ο Ελληνας και το κάπνισμα».

Σύμφωνα με τα στοιχεία, το 41% των ερωτηθέντων είχαν δηλώσει καπνιστές τουλάχιστον έξι τσιγάρων την ημέρα. Το αντίστοιχο μέσο ποσοστό στην Ευρωπαϊκή Ενωση, σύμφωνα με στοιχεία του Ευρωβαρόμετρου βρίσκεται, στο 30%. Η εξέλιξη του ποσοστού αυτού τη δεκαετία 1995 - 2005, δεν αφήνει πολλά περιθώρια αισιοδοξίας, καθώς στην αρχή της συγκεκριμένης δεκαετίας το ποσοστό στην Ελλάδα ήταν 39%. Δεν είναι όμως μόνο ότι καπνίζουν πολλοί, πρόβλημα είναι επίσης ότι καπνίζουν πολύ. Σύμφωνα με την έρευνα, οι «σκληροπυρηνικοί» καπνιστές με πάνω από δύο πακέτα τη μέρα ανέρχονται σε 15%, οι «μετριοπαθείς» (20-39 τσιγάρα) σε 38%, οι «ευκαιριακοί» (6 - 19 τσιγάρα) σε 35% και οι «περιστασιακοί» (ως πέντε τσιγάρα τη μέρα) ανέρχονται σε 12%.

Τα τελευταία χρόνια, οι Ελληνες -ειδικά στις ηλικίες 18 έως 34- έχουν στρέψει το ενδιαφέρον τους από τα κλασικά τσιγάρα σε πακέτο, που εξακολουθούν να είναι πρώτα σε κατανάλωση, στα στριφτά. Σύμφωνα με στέλεχος καπνοβιομηχανίας με τον οποίο συζητήσαμε το θέμα, οι λόγοι είναι τρεις: ο οικονομικός (συμφέρει να καπνίζεις στριφτά), ο αρωματικός (ο καπνός είναι εμπλουτισμένος με διάφορα αρώματα) και ο ιατρικός (ο μέσος καπνιστής κάνει λιγότερα τσιγάρα την ημέρα γιατί το χειροποίητο απαιτεί χρόνο).

Ο χύμα καπνός αποτελούσε μέχρι πρόσφατα το 10% του καπνού που καταναλώνουν οι άνδρες και το 5% για τις γυναίκες ενώ οι πληροφορίες αναφέρουν ότι το ποσοστό αυτό έχει ανέβει κι άλλο. Τα βαριά τσιγάρα (full flavor) αποτελούν το 55% των τσιγάρων του άνδρα και το 37% της γυναίκας, τα light τσιγάρα (ο όρος δεν υφίσταται πλέον, αλλά αντιπροσωπεύει τσιγάρα με περιεκτικότητα πίσσας 6-9 mg) το 23% των τσιγάρων των ανδρών και το 37% των γυναικών, ενώ μονοψήφια ποσοστά καταλαμβάνουν σε γυναίκες και άνδρες τα super light τσιγάρα (4-5 mg πίσσας), τα ultra (2-3 mg) και τα one (1 mg πίσσας).Το ότι επιμένουν οι Ελληνες να καπνίζουν περισσότερο από τους Ευρωπαίους μπορούμε να το αποδώσουμε στην κραταιά θέση της ελληνικής βιομηχανίας τσιγάρων.

Timeline

• 1909: Εισάγονται οι πρώτες σιγαροποιητικές μηχανές στην Ελλάδα από τους βιομηχάνους Βάρκα και Καραβασίλη.
• 1913: Ιδρύεται στο Αγρίνιο η Ομόρρυθμος Καπνεμπορική Εταιρεία «Αφοί Παπαστράτου»
• 1931: Κυκλοφορεί η πρώτη διαφήμιση εταιρείας τσιγάρων στην Ελλάδα.
• 1939: Αρχίζει η μείωση της κατανάλωσης αρωματικών καπνών. Τα «λαϊκά τσιγάρα» παρά τη νέα φορολογία και την οικονομική κρίση αποκτούν μεγαλύτερο καταναλωτικό κοινό.
• 1940: Κατασκευάζονται τσιγάρα «AERA» με σκοπό την ενίσχυση του φρονήματος των Ελλήνων στρατιωτών.
• 1950: Κυκλοφορεί το πρώτο τσιγάρο με φίλτρο
• 1971: Κυκλοφορεί το πρώτο Marlboro lights
• 1978: Ο υπουργός υγείας Σπύρος Δοξιάδης, ξεκινά την πρώτη αντικαπνιστική εκστρατεία στην Ελλάδα.
• 1980: Από τις αρχές της δεκαετίας παρασκευάζονται στην Ελλάδα σχεδόν όλες οι ξένες μάρκες τσιγάρων και παύουν σταδιακά να εισάγονται.
• 1995: Κυκλοφορεί η μάρκα President σε μια πρωτοποριακή μορφή πακέτου 30 τσιγάρων
• 1996: Yπερψηφίζεται ο ευρωπαϊκός νόμος για την απαγόρευση της διαφήμισης του καπνίσματος με την ψήφο του τότε Υπουργού υγείας κ. Γείτονα
• 2003: Η Παπαστράτος ΑΕ γίνεται Philip Morris International.

Η Πολυξένη Νικολοπούλου - Σταμάτη μας είπε:

• «Δεν πιστεύω στις απαγορεύσεις του καπνίσματος. Περισσότερο πιστεύω στην ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση σε όλα τα επίπεδα, με αφετηρία το σχολείο. Εκτός από το παθητικό κάπνισμα, το τσιγάρο μολύνει με ουσίες που μένουν στον περιβάλλοντα χώρο και εισπνέονται αργότερα, προκαλώντας έτσι μια μορφή τριτογενούς βλάβης, μετά την πρωτογενή που είναι το κάπνισμα και τη δευτερογενή, το παθητικό»

Το τσιγάρο του μάγκα

• «O άντρας με ένα τσιγάρο στο στόμα, έκφραση πικρή και τα μάτια κάτω, στάθηκε στη μέση ακίνητος, σαν για να ισορροπήσει, άνοιξε τα χέρια του φτερούγες, σαν το πονεμένο πουλί, κι άρχισε τις φιγούρες του. Ηταν καλός χορευτής. [...] Mας είχε γράψει στα παπούτσια του, μας αγνοούσε, μας είχε εξαφανίσει. Xόρευε μονάχα για τον εαυτό του [...]».

Ο Μποστ (1918 - 1996) σκιαγραφεί έναν τυπικό ζεϊμπέκη. «Μια νύχτα στον Αιγάλεω». Ερμής, 1998.

Το τσιγάρο του στρατιώτη

• «Γιατί; διότι -είπε ίσως ο πατέρας μου-, διότι πρέπει να έχει ο στρατιώτης το τσιγάρο του, το μικρό παιδί την κούνια του κι ο ποιητής τα μανιτάρια του».

Η σύγχρονη ιστορία του τσιγάρου είναι συνυφασμένη με τον στρατό. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου το κάπνισμα γνώρισε τεράστια διάδοση ανάμεσα στους στρατιώτες που ένιωθαν ότι το τσιγάρο τους πρόσφερε ενέργεια και αυτοπεποίθηση, ενώ πολλοί είναι εκείνοι που ξεκινούν το κάπνισμα κατά τη διάρκεια της θητείας τους.

Τα τσιγάρα πεθαίνουν τραγουδώντας

• «Αναψε το τσιγάρο δώσμου φωτιά» από το «Αναψε Τσιγάρο» της Καίτης Γκρέυ σε μουσική Γεράσιμου Κλουβάτου

• «...Να ‘μουνα αεράκι, καπνός από τσιγάρο» - Από το «Μια βραδιά στο λούκι» των Χάρη και Πάνου Κατσιμίχα

• «Ή το τσιγάρο ή εγώ» - Νίκος Καρβέλας

• «Το ένα χέρι στο τσιγάρο το άλλο χέρι στο μπεγλέρι» - Aπό το «Η Γυναίκα του κεφιού» που τραγούδησε η Μαίρη Χρονοπούλου.

Το μέρος Νο 71 της έρευνας “Ο τρόπος που ζουν οι Έλληνες”. Των Θανάση Αντωνίου, Θώμης Μελίδου και Χαράλαμπου Νικόπουλου (reportage@pegasus.gr). Από τις “Εικόνες”, τεύχος Νο 383, εβδομαδιαίο περιοδικό, ένθετο στο ΕΘΝΟΣ της Κυριακής, 28 Ιουνίου 2009.

Το χρονικό μιας απαγόρευσης

Αιώνες πριν φτάσουμε στη σημερινή παγκόσμια υστερία κατά του καπνίσματος είχαν αρχίσει να διατυπώνονται οι πρώτες αντιδράσεις καθώς και μεμονωμένες προσπάθειες απαγόρευσής του...

Ο καπνός υπήρξε αμφιλεγόμενος ήδη από την εμφάνισή του. Αρχικά αρκούσε η απόλαυση που συνόδευε τη χρήση του για να θεωρηθεί ύποπτος. Δεν είναι τυχαίο ότι από τον 16ο αιώνα η Καθολική Εκκλησία είχε επιβάλει στους πιστούς την απαγόρευσή του στους χώρους λατρείας των ισπανικών αποικιών.

Την ίδια εποχή, όμως, οι Αγγλοι θεωρούν ότι ο καπνός μπορεί να βοηθήσει στη θεραπεία του πονόδοντου, ακόμη και του καρκίνου. Τον επόμενο αιώνα οι απαγορεύσεις θα γίνουν πιο δημοφιλείς. Τις επιβάλλουν οι Τούρκοι κληρικοί, η πολιτεία της Μασαχουσέτης, ακόμη και η ελληνική Εκκλησία, που ισχυρίζεται ότι ο Νώε δηλητηριάσθηκε με καπνό. Ο τσάρος Μιχαήλ θεωρεί το κάπνισμα θανάσιμη αμαρτία και την τιμωρεί ακόμη και με θανατική ποινή.

Ο 18ος αιώνας φέρνει, αν όχι την αποκατάσταση του καπνίσματος, έστω την εξάπλωσή του. Η σύζυγος του βασιλέως Γεωργίου Γ’ γίνεται γνωστή ως «καπνισμένη Σάρλοτ», ενώ ο Ναπολέων καπνίζει περίπου εννέα κιλά καπνό τον μήνα και ο πάπας Βενέδικτος 13ος, έχοντας ενδώσει ο ίδιος, αίρει τις απαγορεύσεις που έχει επιβάλει στους κληρικούς του. Την ίδια εποχή ωστόσο περιγράφεται για πρώτη φορά και η ασθένεια που θα μείνει γνωστή ως «καρκίνος του πνεύμονα». Τότε έρχονται δύο Γερμανοί φοιητητές του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης να περιορίσουν την απόλαυση των επιπόλαιων. Το 1828 απομονώνουν την ουσία της νικοτίνης από τον καπνό και καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για εξαιρετικά «επικίνδυνο δηλητήριο».

Ηδη, όμως, ο καπνός έχει αναδειχθεί σε τεράστιο οικονομικό και πολιτικό όπλο, το οποίο πολύ δύσκολα θα μπορούσε να αγνοηθεί. Το 1848 οι Ιταλοί σταματούν να καπνίζουν, διαμαρτυρόμενοι για το αυστριακό μονοπώλιο στη διακίνηση καπνού. Αιματηρές μάχες ξεσπούν όταν Αυστριακοί στρατιώτες εμφανίζονται να καπνίζουν πούρα στον δρόμο. Στο τέλος του ίδιου αιώνα κάνουν δειλά την εμφάνισή τους έρευνες επιστημόνων οι οποίοι αρχικά αναρωτιούνται μήπως το κάπνισμα δημιουργεί αναπνευστικά και νευρολογικά προβλήματα. Οι εταιρείες παραγωγής και εκμετάλλευσης προϊόντων καπνού έχουν στο μεταξύ γιγαντωθεί και έχουν αποκτήσει τεράστια οικονομική δύναμη και αντίστοιχη πολιτική επιρροή. Γι’ αυτό και οι ισχυρές αποφάσεις τοπικών και κεντρικών κυβερνήσεων για περιορισμένη ή ευρεία απαγόρευση του καπνίσματος άργησαν να έρθουν. Και ήρθαν μόνο έπειτα από πολλά χρόνια επιμονής των επιστημόνων και βομβαρδισμό δικαστικών προσφυγών.

Πρωτοπόροι

Ενα καθεστώς που διενεργούσε σοβαρές επιστημονικές έρευνες και διέθετε τα μέσα να επιβάλει τις αποφάσεις του ήταν η ναζιστική Γερμανία. Ο Αδόλφος Χίτλερ είχε πειστεί για τις βλαπτικές συνέπειες του καπνίσματος στα «ανώτερα γονίδια» των Γερμανών και είχε προχωρήσει στις σχετικές απαγορεύσεις. Αυτός είναι κυρίως και ο λόγος που η προσπάθεια επιβολής νέων απαγορεύσεων τα τελευταία χρόνια προκάλεσε έντονες αντιδράσεις από τους Γερμανούς, οι οποίοι ωστόσο τελικά συμμορφώθηκαν σε μία από τις αυστηρότερες νομοθεσίες στην Ευρώπη, η οποία βέβαια διαφέρει από το ένα ομόσπονδο κρατίδιο στο άλλο.

Σήμερα από τις ΗΠΑ, που εφαρμόζουν τον πλέον απόλυτο αλλά και κοινωνικά εμπεδωμένο αποκλεισμό του καπνιστή, μέχρι την Τανζανία, όπου η κυβέρνηση ξεκινώντας από το 2003 έχει θέσει ως στρατηγικό στόχο μια ελεύθερη από τον καπνό χώρα, και από την Ιρλανδία, η οποία το 2004 έγινε η πρώτη χώρα στον κόσμο που απαγόρευσε εντελώς το κάπνισμα σε δημόσιους χώρους και χώρους εργασίας, ώς το Μπουτάν, όπου απαγορεύεται ακόμη και η πώληση ειδών καπνού, κοινωνίες και κυβερνήσεις αφυπνίζονται και αντιδρούν προκειμένου να να περιοριστεί κατ’ αρχάς το «παθητικό κάπνισμα» και στη συνέχεια να μειωθεί ο αριθμός των καπνιστών, έχοντας πλέον πειστεί για τη σοβαρή επιβάρυνση της υγείας που προκαλεί ο καπνός.

• 1924: Το αμερικανικό περιοδικό Reader’s Digest δημοσιεύει επιστημονική έρευνα με τίτλο: «Μήπως ο καπνός τραυματίζει το ανθρώπινο σώμα;».
• 1929: Γερμανός ερευνητής διατυπώνει για πρώτη φορά θεωρία που συνδέει το κάπνισμα με τον καρκίνο του πνεύμονα.
• 1950: Στην «Επιθεώρηση της Αμερικανικής Ιατρικής Ενωσης» δημοσιεύεται άρθρο των Γουάιντερ και Γκρέιαμ που υποδεικνύει το κάπνισμα ως πιθανή αιτία βρογχογενούς καρκινώματος.
• 1953: Το Reader’s Digest επανέρχεται με άρθρο «Καρκίνος με το πακέτο».
• 1954: Μια γυναίκα από το Σεντ Λούις μηνύει καπνοβιομηχανία για τον θάνατο του συζύγου της, αλλά χάνει τη δίκη.
• 1957: Ο πάπας Πίος 12ος απαγορεύει το κάπνισμα στους Ιησουίτες μοναχούς.
• 1964: Το υπουργείο Υγείας των ΗΠΑ ανακοινώνει τη σχέση καπνίσματος και καρκίνου στον πνεύμονα.
• 1965: Στη Βρετανία απαγορεύεται η διαφήμιση προϊόντων καπνού.
• 1971: Οι καπνοβιομηχανίες συμφωνούν να αναγράφονται προειδοποιήσεις στα πακέτα των τσιγάρων.
• 1981: Δημοσιεύεται η έρευνα Ιάπωνα επιστήμονα για το παθητικό κάπνισμα.
• 1993: Στην πολιτεία της Καλιφόρνια απαγορεύεται το κάπνισμα σε απόσταση 1,5 μέτρου από δημόσια κτίρια.
• 1994: Η πολιτεία του Μισισιπή ζητά δικαστικώς να αποζημιωθεί για τα έξοδα περίθαλψης πολιτών με ασθένειες που συνδέονται με το κάπνισμα. Η υπόθεση λήγει με εξωδικαστικό συμβιβασμό.
• 2000: Ο Ελληνοαμερικανός δικηγόρος Πίτερ Αντζελος κερδίζει για λογαριασμό της πολιτείας του Μέριλαντ περίπου €4 δισ. από καπνοβιομηχανίες τις οποίες είχε μηνύσει ως υπεύθυνες για την ασθένεια πολιτών της περιοχής.
• 2001: Η Philip Morris παραδίδει στην κυβέρνηση της Τσεχίας έρευνα με την οποία «αποδεικνύεται» ότι οι καπνιστές κάνουν οικονομία στο κράτος, καθώς πεθαίνουν νέοι.
• 2005: Κυκλοφορεί η ταινία «Thank you for smoking». Στην οθόνη δεν εμφανίζεται ούτε ένα αναμμένο τσιγάρο.
• 2008: Το Ιδρυμα Μπιλ και Μελίντα Γκέιτς διαθέτει €120 εκ. για διεθνείς καμπάνιες κατά του καπνίσματος. Ο δήμαρχος της Νέας Υόρκης Μάικλ Μπούμπεργκ, μέσω του ιδρύματός του, διαθέτει περισσότερα από €400 εκ. για τον ίδιο σκοπό.
  

Από την πατάτα στο τσιγάρο

Η ιστορία των απαγορεύσεων -προϊόντων και απολαύσεων - βρίθει από περιστατικά όπου τα κατασταλτικά μέτρα, αντί να επιφέρουν τα προσδοκώμενα αποτελέσματα, γιγάντωσαν την επιθυμία της μάζας για τον «απαγορευμένο καρπό» και αύξησαν επιθυμία και ζήτηση, έστω και παράνομη.

ΠΟΤΟ: Η ποτοαπαγόρευση είναι η διασημότερη όλων των απαγορεύσεων, καθώς δημιούργησε ένα τεράστιο κύκλωμα μαύρου εμπορίου με δισ. δολάρια κέρδη. Είναι η εποχή από το 1920 ώς το 1933, κατά την οποία απαγορεύτηκε η παρασκευή, εισαγωγή, εξαγωγή, πώληση και διακίνηση αλκοολούχων ποτών. Αρχικώς είχε ξεκινήσει από το 1850 σε αρκετές πολιτείες του Νότου. Είχαν πρωτοστατήσει θρησκευτικές προτεσταντικές οργανώσεις του μεθοδιστικού δόγματος που δημιούργησαν δύο ισχυρές ομάδες: Την Ενωση κατά των Σαλούν και την Ενωση Γυναικών για τη Χριστιανική Εγκράτεια, που στο τέλος ίδρυσαν και το Κόμμα της Ποτοαπαγόρευσης. Η απαγόρευση τέθηκε σε ισχύ με τον νόμο Βόλτσιντ στις 16 Ιανουαρίου του 1920. Ηταν η χαρά των μαφιόζων που έκαναν χρυσές δουλειές. Τα σημεία πώλησης αλκοόλ έφθασαν τα 30.000, σχεδόν διπλάσια από την εποχή προ απαγόρευσης. Το τραγικό στην όλη ιστορία ήταν ότι αυξήθηκε ο αλκοολισμός και τα εγκλήματα τριπλασιάστηκαν. Καταργήθηκε με νόμο του Προέδρου Ρούσβελτ το 1933.

ΚΑNΝΑΒΗ: Η απαγόρευση της κάνναβης ξεκίνησε από τις ΗΠΑ το 1937 και αμέσως εξαπλώθηκε σε όλον τον κόσμο. Μέχρι τότε η κάνναβη αποτελούσε προϊόν πολυχρηστικής αξίας. Καταγράφεται, μάλιστα, σε βιβλία ιατρικών συνταγών από το 1737, ενώ έχουμε και παλαιότερες αναφορές για κλωστική χρήση. Μέχρι τον 19ο αιώνα αποτελούσε την πλέον εκτεταμένη καλλιέργεια στη γη. Αρχισε να δαιμονοποιείται όταν ο τότε πολυεκατομμυριούχος εργοστασιάρχης Ράντολφ Χιρστ άρχισε την προπαγάνδα εναντίον της κάνναβης στις εφημερίδες που ήλεγχε, μαζί με τον βιομήχανο πετροχημικών Ντι Ποντ, ο οποίος μόλις είχε εφεύρει το νάιλον και φοβόταν την πολυχρηστικότητα της κάνναβης. Ξεκίνησε, λοιπόν, μια μεγάλη καμπάνια απαγόρευσης διαδίδοντας πως η χρήση κάνναβης οδηγεί στο έγκλημα, τις ληστείες και τους βιασμούς. Ετσι, καθίσταται παράνομη σε όλον τον κόσμο, αλλά η καλλιέργειά της όχι απλώς δεν σταμάτησε αλλά έχει γιγαντωθεί αποφέροντας τεράστια κέρδη στους εμπόρους ναρκωτικών.

ΧΑΡΤΟΠΑΙΓΝΙΟ: Τα εφηύραν πρώτοι οι Βραχμάνοι σύμφωνα με ινδικές ιστορίες. Οι Κινέζοι θεωρούν πως τα ανακάλυψε ένας δικός τους αυτοκράτορας που ήθελε να διασκεδάσει το πολυπληθές χαρέμι του από την πλήξη και την ανία. Στην Ευρώπη τα έφεραν μάλλον οι Σταυροφόροι, αν και κάποιοι ισχυρίζονται πως τα διέδωσαν οι Αραβες στις χώρες που κατέκτησαν. Πρωτοεμφανίζονται στην Ιταλία το 1350 και στην Ισπανία το 1371, ενώ σιγά σιγά όλη η Γηραιά Ηπειρος αρχίζει να «κολλάει». Η εκκλησία απαγόρευσε αυστηρά κάθε τυχερό παιχνίδι, ιδιαίτερα την Πρωτοχρονιά, διαμηνύοντας στο ποίμνιό της πως οι παίκτες θα καούν στα καζάνια της κόλασης. Στην Ελλάδα ο υπουργός Θρησκείας Ιωσήφ Ανδρούσης την 15/8/1823 απαγόρευσε το χαρτοπαίγνιο. Παρ’ όλα αυτά, οι πιστοί συνέχιζαν με μανία να παίζουν μέχρι που διάφοροι ηγεμόνες της Ευρώπης τα απαγόρευσαν διά νόμου. Το αποτέλεσμα ήταν να οργανώνονται παράνομα τραπέζια. Η λατρεία όλων των κοινωνικών τάξεων για τα χαρτιά οδήγησε στην αποδοχή τους και στην ολική τους εξάπλωση.

ΚΑΦΕΣ: Ιστορικά, τα πρώτα φυτεύματα καφέ ήρθαν από την Αιθιοπία στην Αραβία, όπου και άρχισαν να καλλιεργούνται συστηματικά τον 15ο αιώνα. Οι πρώτοι που το γεύτηκαν ήταν οι μουσουλμάνοι και μετά οι ορθόδοξοι, παρ’ όλες τις αντιδράσεις της θρησκείας. Ακολούθησαν οι βασιλικές αυλές της Ευρώπης και το 1652 δημιουργείται το πρώτο καφενείο στο Λονδίνο. Τα καφενεία καθίστανται κέντρα φιλοσοφικών και πολιτικών αναζητήσεων, αλλά κατηγορούνται και ως στέκια όπου προετοιμάζονται εξεγέρσεις. Με προηγούμενο ιστορικό την απαγόρευση του καφέ στην Κωνσταντινούπολη επί βασιλείας Μουράτ και Μωάμεθ, το 1669 απαγορεύεται και στο Λονδίνο την εποχή του Καρόλου Β’, καθώς πιστεύουν ότι με αφορμή τον καφέ ο κόσμος επικοινωνεί και εκπαιδεύεται στην αντίδραση και την ανυπακοή. Ηταν, όμως, τόσο μεγάλη η επιθυμία των λαών για αυτό το τονωτικό ρόφημα που υποχρέωσε τους κυβερνήτες όπου γης να το αποδεχθούν, αυξάνοντας τους χαφιέδες που παρακολουθούσαν τις συζητήσεις των θαμώνων στα καφενεία.

ΣΕΞ: Απαγορευμένος καρπός για τις μονοθεϊστικές θρησκείες το σεξ, καθώς οι προγαμιαίες συνευρέσεις θεωρούνται αμαρτία και διαβατήριο για την Κόλαση αιώνες τώρα. Στον αντίποδα, οι πολυθεϊστικές που στηρίζονται στη γονιμότητα και την αναπαραγωγή. Παρά τον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας, οι μονοθεϊστικές θρησκείες καταδίκαζαν μετά βδελυγμίας τις προγαμιαίες σχέσεις των ανθρώπων. Η χριστιανική, ιουδαϊκή και ισλαμική ηθική επιτρέπει την ερωτική πράξη μόνο στις περιπτώσεις γάμου, όπου πρέπει να κυριαρχεί η πίστη μεταξύ των δύο συντρόφων. Σε αντίθετη περίπτωση, προτείνει αποχή. Παρ’ όλες τις απαγορεύσεις, όμως, η σεξουαλικότητα ως ένστικτο δεν μπόρεσε να υποταχθεί σε κανόνες. Υπάρχει καλύτερο παράδειγμα από την ιρανική κοινωνία, όπου η σεξουαλική απαγόρευση οδηγεί όλο και περισσότερους νέους να μην υπολογίζουν την Αστυνομία Ηθικής απολαμβάνοντας τον έρωτα, έστω κι αν ξέρουν ότι σε περίπτωση σύλληψής τους έχουν να αντιμετωπίσουν το δημόσιο μαστίγωμα ή ακόμα και το θάνατο διά λιθοβολισμού;

ΠΑΤΑΤΑ: Η απαγόρευση της πατάτας στην Ελλάδα εντάσσεται στις πλέον χαριτωμένες απαγορεύσεις που εξαγγέλθηκαν σκοπίμως, για να φέρουν τα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα. Οταν ο Καποδίστριας στις 14/1/1828 ζητούσε να εισαχθεί η πατάτα στη χειμαζόμενη τότε Ελλάδα, δεν μπορούσε να φανταστεί ότι θα μοίραζε δωρεάν το πρωτόγνωρο για τους Ελληνες προϊόν και κανείς δεν θα το καταδεχόταν. Ο συνειρμός ήταν πως για να τις μοιράζουν τσάμπα δεν θα αξίζουν. Ο Καποδίστριας, χρησιμοποιώντας τις τεχνικές του Φρειδερίκου του Μέγα της Πρωσίας και του Πάρμαντ της Γαλλίας, διέταξε οι πατάτες να ξεφορτώνονται δημόσια στις αποβάθρες του Ναυπλίου και να φυλάσσονται με ισχυρή φρουρά. Αυτό ερέθισε το ενδιαφέρον των Ελλήνων: Για να φυλάσσονται τόσο καλά θα έχουν αξία, σκέφθηκαν και έκλεβαν τσουβάλια. Οι φρουροί έκαναν πως δεν βλέπουν τι συνέβαινε έως ότου οι αποβάθρες άδειασαν και η θρεπτική πατάτα που ο Καποδίστριας εντέχνως μας γνώρισε αποτελεί εθνικό προϊόν.

Των Φαίης Καραβίτη και Γρηγόρη Χαλιακόπουλου.Από τις “Εικόνες”, τεύχος Νο 383, εβδομαδιαίο περιοδικό, ένθετο στο ΕΘΝΟΣ της Κυριακής, 28 Ιουνίου 2009.

Η έκτη αίσθηση υπάρχει πραγματικά

Οι περισσότεροι γνωρίζουν πόσο εξαιρετικά δύσκολο, και ενίοτε βασανιστικό, μπορεί να είναι το να περιγράψουμε με λέξεις, όχι αυτό που σκεφτόμαστε, αλλά αυτό που νιώθουμε. Γιατί άραγε; Ίσως επειδή ένα πολύ σημαντικό τμήμα της ανθρώπινης επικοινωνίας βασίζεται και τελικά συντελείται με μη λεκτικά επικοινωνιακά μέσα...

Παρά τις λογοκεντρικές προκαταλήψεις μας, ο ίδιος ο λόγος, προφορικός ή γραπτός, αποτελεί εντέλει ένα ιδιαίτερα φτωχό και συχνά παραπλανητικό μέσο επικοινωνίας και αλληλοκατανόησης. Ακριβώς γι' αυτό όταν μιλάμε με κάποιον ή με κάποια δεν περιοριζόμαστε μόνο στο «τι λέει» αλλά και στο «πώς το λέει». Στο αδιαφανές παιχνίδι της ανθρώπινης επικοινωνίας, η «γλώσσα του σώματος» αποδεικνύεται ιδιαίτερα εύγλωττη. Και χάρη στην «ενσυναίσθηση», οι πιο ανεπαίσθητες αλλαγές στον τόνο της φωνής, στη στάση του σώματος, στις εκφράσεις του προσώπου ή στις χειρονομίες του συνομιλητή μας αποκαλύπτουν πολύ περισσότερα απ' όσα ο ίδιος μας λέει ή, ενδεχομένως, απ' όσα επιθυμεί να μας πει.

Πρόσφατες έρευνες επιβεβαιώνουν και εξηγούν επιστημονικά αυτό που οι περισσότεροι από εμάς γνωρίζαμε ανέκαθεν: σε μεγάλο βαθμό οι ανθρώπινες σχέσεις βασίζονται σε μη λεκτικούς και ενδεχομένως μη συνειδητούς τρόπους επικοινωνίας.

Η Μαρία, τριών ετών, βρίσκεται στην παιδική χαρά και βλέπει τον Γιώργο, ένα παντελώς άγνωστο συνομήλικο παιδάκι, να κλαίει σπαρακτικά επειδή έπεσε από την κούνια. Η άμεση αντίδρασή της είναι να βάλει και αυτή τα κλάματα (χωρίς κάποιον εμφανή λόγο) και κατόπιν να τον πλησιάσει και να του προσφέρει για παρηγοριά την αγαπημένη της κούκλα. Και αυτή η ικανότητα να «αισθανόμαστε» τα πάθη των άλλων δεν αφορά μόνο τα νήπια: ποιος ενήλικος δεν συγκινήθηκε βλέποντας στην τηλεόραση τις τραγικές σκηνές από το πρόσφατο πλήγμα του Εγκέλαδου στη γειτονική Ιταλία;

Αν η «ενσυναίσθηση», δηλαδή η μη λεκτική ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε νοητικά τα βιώματα των άλλων, αποτελεί, όπως φαίνεται, μία από τις βασικές προϋποθέσεις της κοινωνικής μας ζωής, τότε θα πρέπει να βρίσκεται βαθιά ριζωμένη στην ίδια την αρχιτεκτονική του εγκεφάλου μας. Όλα τα ευγενή συναισθήματα -η συμπόνια, ο αλτρουισμός, ακόμη και ο έρωτας- εξαρτώνται από αυτή την ικανότητα, η οποία μάλλον δεν αποτελεί αποκλειστικά... ανθρώπινο προνόμιο.

Για να περιγράψουν την ευχέρεια που έχουν οι περισσότεροι άνθρωποι να αναγνωρίζουν τα συναισθήματα και τις υποκειμενικές εμπειρίες των άλλων ανθρώπων, οι εξελικτικοί ψυχολόγοι υιοθέτησαν την έννοια «empathy», η οποία ορθά αποδόθηκε στα νεοελληνικά ως «ενσυναίσθηση» και όχι βέβαια ως «εμπάθεια» ή «συμπάθεια», έννοιες που έχουν εντελώς διαφορετική σημασία.

Αναζητώντας λοιπόν έναν ορισμό αυτής της μάλλον ασαφούς έννοιας ανατρέξαμε σε ένα σύγχρονο Λεξικό Ψυχολογίας που δημιουργήθηκε από δύο καθηγήτριες Ψυχολογίας, την Αναστασία Χουντουμάδη και τη Λένα Πατεράκη. Εκεί βρήκαμε τον ακόλουθο ορισμό της ενσυναίσθησης: «Η ικανότητα ενός ατόμου να κατανοεί και να συμμερίζεται τα συναισθήματα, τις σκέψεις και τις ανησυχίες ενός άλλου ανθρώπου "σαν να" ήταν αυτός ο άλλος, διατηρώντας όμως την ακεραιότητά του» (βλ. Λεξικό Ψυχολογίας, εκδ. «Τόπος», 2008).

Αν και ακριβής, ο παραπάνω ορισμός περιορίζει την ενσυναίσθηση σε ένα τυπικά ανθρώπινο ψυχολογικό φαινόμενο, παραβλέποντας το γεγονός ότι παρατηρείται σε όλα τα ανώτερα θηλαστικά, καθώς και ότι ως νοητική ικανότητα αναδύεται από συγκεκριμένους εγκεφαλικούς μηχανισμούς, κοινούς τόσο στον άνθρωπο όσο και στα άλλα πρωτεύοντα (βλ. Πλαίσιο).

Στη σύγχρονη εξελικτική ψυχολογία και γνωσιακή νευροεπιστήμη, η ενσυναίσθηση περιγράφεται ως θεμελιώδης ικανότητα να αναγνωρίζει, να φαντάζεται και να κατανοεί κάποιος τις νοητικές καταστάσεις ή συμπεριφορές που εκδηλώνει κάποιος άλλος. Πρόκειται ασφαλώς για μία ικανότητα που κάθε νοήμον ον θα πρέπει να διαθέτει και σχετίζεται στενά με την άμεση εμπειρία του σώματός του. Βάσει αυτής της υποκειμενικής εμπειρίας έχουμε τη δυνατότητα να αναγνωρίζουμε τους άλλους ως νοήμονα όντα ικανά για ανάλογες υποκειμενικές εμπειρίες, τις οποίες και είμαστε σε θέση να αναπαριστούμε νοητικά.

Όπως υποστηρίζει ο διάσημος ψυχολόγος Daniel Goleman, στο βιβλίο του «Η συναισθηματική νοημοσύνη» (εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 1998, σ.148): «Η ενσυναίσθηση οικοδομείται πάνω στην αυτεπίγνωση. Όσο περισσότερο ανοιχτοί είμαστε στις ίδιες μας τις συγκινήσεις τόσο περισσότερο ικανοί θα είμαστε στο να αντιληφθούμε τα συναισθήματα».

Αν αυτό ισχύει, τότε η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης θα πρέπει να ευνοήθηκε σημαντικά από τη βιολογική εξέλιξη, αφού συνέβαλε στην εμφάνιση μιας σειράς σημαντικών κοινωνικών δεξιοτήτων: μάθηση μέσω παρατήρησης ή μίμησης, κατανόηση των επιθυμιών και των αναγκών των άλλων. Τόσο η αποκάλυψη συγκεκριμένων εγκεφαλικών δομών που σχετίζονται στενά με την ενσυναισθητική συμπεριφορά, όσο και η διαπίστωση ότι οι ίδιες εγκεφαλικές δομές υπάρχουν στα πρωτεύοντα ζώα και σε πολλά θηλαστικά, ενισχύουν σημαντικά την υπόθεση περί της εξελικτικής σημασίας της ενσυναίσθησης.

Συνήθως, οι ειδικοί διακρίνουν μεθοδολογικά δύο διαφορετικές εκδηλώσεις της ενσυναίσθησης: τη «γνωσιακή», που αφορά την ικανότητα να υιοθετεί και να ενσωματώνει κανείς τη νοητική σκοπιά ή προοπτική των άλλων ατόμων, και τη «βιωματική» ή «συναισθηματική», που αναφέρεται στην ικανότητα να βιώνουμε συναισθηματικές αντιδράσεις ως αποτέλεσμα της παρατήρησης των εμπειριών των άλλων. Τα όρια μεταξύ αυτών των δύο εκδηλώσεων της ενσυναίσθησης είναι ακόμη ασαφή.

Ωστόσο, από όλες τις μέχρι σήμερα έρευνες προκύπτει ότι οι έντονες συγκινήσεις και τα συναισθήματα επιδρούν πάνω στο νου μας ως άκρως «μολυσματικοί παράγοντες» που ενεργοποιούν ένα πρώτο, και συνήθως μη συνειδητό, επίπεδο ενσυναίσθησης. Τόσο αυτή η απλούστερη, μη συνειδητή, μορφή ενσυναίσθησης, όσο και οι συνθετότερες και πιο συνειδητές μορφές της παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην κοινωνική μας ζωή. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώθηκε για πρώτη φορά από τις συστηματικές έρευνες του Robert Rosenthal, περίφημου ψυχολόγου στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ των ΗΠΑ.

Βασιζόμενος μάλιστα στις έρευνές του ο Rosenthal επινόησε και ένα «τεστ ενσυναίσθησης», το τεστ PONS (Profile of Nonverbal Sensibility), μια εύχρηστη δοκιμασία που του επέτρεπε να σχηματίζει το ακριβές «διάγραμμα της μη λεκτικής ευαισθησίας» των εθελοντών, μετρώντας έτσι την «ενσυναισθητική οξυδέρκειά» τους. Παράλληλα με αυτές τις καθαρά εμπειρικές-ψυχολογικές έρευνες άρχισαν να πληθαίνουν και οι νευρολογικές ενδείξεις σχετικά με το εγκεφαλικό υπόβαθρο αυτών των αινιγματικών φαινόμενων.

Ο συμπονετικός εγκέφαλος

Ήδη από το 1975 ήταν γνωστό ότι ασθενείς που είχαν υποστεί -μετά από ασθένεια ή τραυματισμό- κάποια βλάβη σε περιοχές του δεξιού μετωπιαίου λοβού, εκδήλωναν μια περίεργη δυσλειτουργία: δεν μπορούσαν πια να αναγνωρίζουν τον συναισθηματικό τόνο ενός προφορικού μηνύματος, ενώ ήταν ικανοί να κατανοούν πλήρως τη σημασία κάθε λέξης που άκουγαν. Για παράδειγμα, τους ήταν απολύτως αδύνατο να αναγνωρίσουν πότε ένα «ευχαριστώ», που το άκουγαν και καταλάβαιναν την τυπική σημασία του, προφερόταν με ειρωνεία και πότε με ευγνωμοσύνη.

Αργότερα, στα 1979, εντοπίσθηκαν σε διαφορετικά σημεία του δεξιού εγκεφαλικού ημισφαιρίου διαφορετικά «κέντρα», η δυσλειτουργία των οποίων επηρεάζει όχι τη δυνατότητα κατανόησης αλλά, αντίθετα, τη δυνατότητα έκφρασης των συναισθημάτων. Οι ασθενείς αυτοί ήταν ανίκανοι να εκφράσουν -με το λόγο ή με τις κινήσεις του σώματός τους- τα συναισθήματα που ένιωθαν. Βασιζόμενη σε αυτές τις παρατηρήσεις, η Αμερικανίδα νευρολόγος Leslie Brothers πρώτη ενέπλεξε συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου -το μεταιχμιακό σύστημα και ειδικότερα την αμυγδαλή με τις διασυνδέσεις της- ως υπόστρωμα για την παραγωγή της ενσυναίσθησης στον άνθρωπο και στους ανθρωποειδείς πιθήκους.

Μια άλλη πολύ σημαντική ανακάλυψη ήρθε να ρίξει κάποιο φως στις νευρωνικές υποδομές και τα νευρωνικά κυκλώματα που σχετίζονται άμεσα με την ενσυναίσθηση. Πρόκειται για την ανακάλυψη της αποφασιστικής σημασίας των «νευρώνων - κατόπτρων» στη διαμόρφωση εξειδικευμένων γνωστικών και συναισθηματικών κυκλωμάτων στο εσωτερικό του εγκεφάλου τόσο των ανθρώπων όσο και των πιθήκων.

Όπως διαπίστωσαν οι Ιταλοί ερευνητές που πρώτοι τούς ανακάλυψαν, οι νευρώνες-κάτοπτρα ενεργοποιούνται όχι μόνο όταν εκτελούμε οι ίδιοι κάποια ενέργεια, αλλά και κάθε φορά που βλέπουμε κάποιον τρίτο να εκτελεί αυτή την ενέργεια!

Σύντομα έγινε σαφές ότι αυτά τα νευρωνικά κυκλώματα παίζουν αποφασιστικό ρόλο τόσο στην εκτέλεση όσο και στην αναπαράσταση πολλών ανθρώπινων και ζωικών συμπεριφορών. Για παράδειγμα, στις εκδηλώσεις αυτού του ειδικού τύπου συναισθηματικής νοημοσύνης, που αποκαλούμε ενσυναίσθηση, τα κυκλώματα με νευρώνες-κάτοπτρα λειτουργούν αρχικά ως επιφάνεια αποτύπωσης των συμπεριφορών που παρατηρούμε και μιμούμαστε ενώ κατόπιν αναπτύσσονται σε πιο περίπλοκα νευρωνικά κυκλώματα που παράγουν ή αναγνωρίζουν πιο σύνθετες συναισθηματικές συμπεριφορές.

Όλα δείχνουν ότι ο εγκέφαλος, αυτή η θαυμάσια νοητική μηχανή, και ειδικότερα τα νευρωνικά μικροκυκλώματά του αποτελούν τη θεατρική σκηνή πάνω στην οποία παίζεται η παράσταση της ανθρώπινης σκέψης και συμπεριφοράς. Και η ενσυναίσθηση δεν είναι παρά μια «πράξη» αυτής της πολύπλοκης παράστασης.

Του Σύρου Μανουσέλη. Από την ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ του Σαββάτου 11 Απριλίου 2009.

Ανακαλύπτοντας τον πλούσιο συναισθηματικό κόσμο των ζώων

Πολυάριθμες μελέτες αποδεικνύουν ότι η ενσυναίσθηση δεν αποτελεί αποκλειστικό προνόμιο του ανθρώπου. Είναι αντίθετα μια ικανότητα που εμείς οι άνθρωποι μοιραζόμαστε από κοινού με άλλα θηλαστικά.

Για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα η έρευνα της ενσυναίσθησης στο ζωικό βασίλειο παραγνωρίστηκε ή παρανοήθηκε συστηματικά. Κύριος υπαίτιος ήταν οι συμπεριφοριστικές και ανθρωποκεντρικές προκαταλήψεις που αντιστάθηκαν με κάθε τρόπο σε κάθε προσπάθεια να αποδοθούν ανθρώπινα συναισθήματα σε άλλους ζωικούς οργανισμούς.

Τα τελευταία χρόνια ωστόσο έχει αυξηθεί σημαντικά ο αριθμός των μελετών που υποδεικνύουν την ύπαρξη ενός μεγάλου αριθμού συναισθηματικών αντιδράσεων κάποιων θηλαστικών που παρουσιάζουν εντυπωσιακή ομοιότητα με αυτές των ανθρώπων. Για παράδειγμα, κάποιες έρευνες πάνω σε ποντίκια έδειξαν ότι αυτοί οι οργανισμοί, όταν βλέπουν όμοιούς τους να αντιμετωπίζουν δυσμενείς και επώδυνες καταστάσεις, επιδεικνύουν σαφώς μεγαλύτερη ευαισθησία στον πόνο των άλλων. Αραγε πρόκειται για μια στοιχειώδη μορφή ζωικής ενσυναίσθησης παρόμοια αλλά όχι ταυτόσημη με αυτήν που επιδεικνύουμε εμείς οι άνθρωποι σε ανάλογες καταστάσεις;

Μολονότι αυτές οι μελέτες δεν μπορούν να αποδείξουν με βεβαιότητα την ύπαρξη ενσυναίσθησης σε απλούς ζωικούς οργανισμούς, όπως τα ποντίκια, γεννούν παρ' όλα αυτά την υποψία ότι τέτοιες σύνθετες συναισθηματικές αντιδράσεις και συμπεριφορές θα πρέπει να αποδοθούν σε στοιχειώδεις νευρικές διεργασίες που στη διάρκεια της εξέλιξης θα πρέπει να αποτέλεσαν τις θεμέλιες λίθους για την οικοδόμηση των πιο σύνθετων συναισθηματικών αντιδράσεων του ανθρώπου.

Πράγματι, οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν ότι στα πρωτεύοντα θηλαστικά η ενσυναίσθηση προκύπτει από την οργάνωση εγκεφαλικών κυκλωμάτων που περιέχουν «νευρώνες-κάτοπτρα». Και το γεγονός ότι όλα τα πρωτεύοντα διαθέτουν τέτοια νευρωνικά κυκλώματα οδηγεί με σχετική βεβαιότητα στο συμπέρασμα ότι η ύπαρξη των συγκεκριμένων εγκεφαλικών δομών οφείλεται όχι μόνο στην κοινή καταγωγή αλλά και στο ότι εξυπηρετούν ανάλογες λειτουργικές ανάγκες.

Αν όμως είναι εξαιρετικά δύσκολο να αναγνωρίσει κανείς δείγματα ενσυναίσθησης σε μικρά τρωκτικά, τα πράγματα γίνονται σαφώς πιο εύκολα όταν πρόκειται για ανθρωποειδή πρωτεύοντα θηλαστικά όπως οι χιμπαντζήδες. Σε ό,τι αφορά τη μελέτη της συμπεριφοράς των ανθρωποειδών πιθήκων, οι αποδείξεις είναι σχεδόν αναμφισβήτητες. Σε αυτούς τους οργανισμούς συναντάμε όλη την γκάμα των τυπικά ανθρώπινων συναισθημάτων: αγάπη, μίσος, φόβο, αλτρουϊσμό και ... ενσυναίσθηση.

Με μεγάλη ευκολία κάποιοι ερευνητές απορρίπτουν τη δυνατότητα ύπαρξης τέτοιων συναισθημάτων στους πιθήκους επειδή ερμηνεύουν την αλτρουϊστική ή εμφανώς συμπονετική συμπεριφορά αυτών των ζώων ως καθαρά εγωιστική στρατηγική που εξυπηρετεί την επιβίωσή τους. Τέτοια πρότυπα ερμηνείας της ζωικής ενσυναίσθησης ή του ζωικού αλτρουισμού όχι ως επιλογής του ζώου αλλά ως τυφλής εξελικτικής αναγκαιότητας είναι δείγματα ανεπαρκούς ενσυναίσθησης απέναντι στους πιο στενούς ζωικούς μας συγγενείς.

Όταν εμείς οι άνθρωποι ισχυριζόμαστε ότι δεν υπάρχουν επαρκείς θεωρητικές ή παρατηρησιακές ενδείξεις υπέρ της άποψης ότι τα ανώτερα ζώα διαθέτουν έναν δικό τους αρκετά πλούσιο «συναισθηματικό κόσμο», απλώς εθελοτυφλούμε. Εξάλλου, αν η ιστορία της επιστήμης μάς διδάσκει κάτι, αυτό είναι ότι η απουσία ενδείξεων δεν είναι σχεδόν ποτέ ένδειξη απουσίας.

Του Σύρου Μανουσέλη. Από την ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ του Σαββάτου 11 Απριλίου 2009.

Η υπέρτατη απόλαυση έγινε απόλυτος βραχνάς

Σύμφωνα με στοιχεία που έχει συλλέξει η Συμβουλευτική Γραμμή Σεξουαλικής Υγείας τα τέσσερα τελευταία χρόνια, οι Έλληνες είμαστε ένας λαός σεξουαλικά άρρωστος.

Πυκνώνουν τα σύννεφα γύρω από τη σεξουαλική υγεία των νεοελλήνων. Από τη μια «ανοίγονται» και σπάνε τα ταμπού μιλώντας περισσότερο από παλιά και από την άλλη φανερώνουν δεκάδες κρυμμένα... σεξουαλικά μυστικά που τους βασανίζουν.

Οι γυναίκες δεν διστάζουν να πουν ότι δεν έχουν και πολύ όρεξη για σεξ με τους συντρόφους τους και οι άντρες ότι δεν βρίσκουν την ικανοποίηση που θα ήθελαν...

Σημαντικότατα στοιχεία για τη σεξουαλική συμπεριφορά των Ελλήνων έχουν καταγραφεί στη Συμβουλευτική Γραμμή Σεξουαλικής Υγείας του Ινστιτούτου Ψυχικής και Σεξουαλικής Υγείας του Θ. Ασκητή.

Η γραμμή δέχτηκε τα τελευταία τέσσερα χρόνια 26.419 τηλεφωνήματα (12.669 γυναίκες - 13.750 άντρες) από άτομα μεταξύ των ηλικιών 18-72 ετών.

Το ανησυχητικό είναι ότι οι σεξουαλικές δυσλειτουργίες επιδρούν και στο οργανικό σύστημα των ανθρώπων, δημιουργώντας μεγάλα ψυχοσωματικά προβλήματα. Το κακό σεξ αρρωσταίνει και το σώμα και την ψυχή, λένε οι επιστήμονες.

Σύμφωνα με την καταγραφή, οι γυναίκες πάσχουν από έλλειψη επιθυμίας στη σεξουαλική τους ζωή, ενώ οι άνδρες από ποιοτική στύση. Και για τους δύο τα σεξουαλικά τους προβλήματα γίνονται εντέλει τροχοπέδη στη ζωή τους. Τα τελευταία δύο χρόνια το «προβληματικό σεξ» και τα ζητήματα των σχέσεων βασανίζουν πολύ περισσότερο από ό,τι στο παρελθόν άνδρες και γυναίκες από 30 έως 40 ετών.

Στον άνδρα το σεξουαλικό πρόβλημα γίνεται αισθητό και βιώνεται κυρίως σωματικά. Το πέος είναι το κυρίαρχο όργανο της ανδρικής σεξουαλικότητας και αντανακλά την ψυχική και σωματική υγεία του άνδρα. Μέσα από τον μηχανισμό της ποιοτικής στύσης ο άνδρας προβάλλει την υπόστασή του.

Η γυναίκα βιώνει το σεξουαλικό πρόβλημα περισσότερο ψυχικά. Κυρίαρχος φόβος στη σεξουαλικότητά της είναι η απογοήτευση του άνδρα. Αποκαλυπτικά στοιχεία για τη σεξουαλική ζωή των Ελλήνων σήμερα παρουσιάζονται στο βιβλίο του Θ. Ασκητή η «Σεξουαλική Υγεία», που κάνει την επίσημη εμφάνισή του αύριο σε ειδική παρουσίαση στη Στοά του Βιβλίου.

«Η σεξουαλικότητα του ανθρώπου, η ανάγκη του να την εκφράσει σε έναν άλλο άνθρωπο και η εμπλοκή και των δύο τους θα έλεγε κανείς ότι είναι το πιο μυστηριώδες, σκοτεινό και προσωπικό σενάριο της ύπαρξής μας», λέει στο «Έθνος της Κυριακής» ο κ Θάνος Ασκητής, πρόεδρος του Ινστιτούτου Ψυχικής και Σεξουαλικής Υγείας, συνεχίζοντας:

«Δεν είναι λίγες οι φορές που τις σκέψεις και την αγωνία μας για το "δικό μας σεξ" δεν μπορούμε να τις ομολογήσουμε ούτε ακόμη και στον εαυτό μας. Πολύ περισσότερο να το συζητήσουμε με τον σύντροφό μας.

Το ζητούμενο είναι πάντα η σεξουαλική υγεία που βασίζεται σε τρεις πυλώνες: την ψυχική και σωματική υγεία, τη σχέση και το καλό σεξ».

• 26.419 τηλεφωνήματα δέχτηκε τα τέσσερα τελευταία χρόνια η Γραμμή, από άτομα 18 - 72 ετών.
• 49,3% των γυναικών που ζήτησαν συμβουλές ανέφεραν ως νούμερο ένα πρόβλημά τους την υποτονική επιθυμία για σεξ.
• 58% των ανδρών που απευθύνθηκαν δήλωσαν ότι έχουν πρόβλημα στυτικής δυσλειτουργίας.

Μία στις δύο γυναίκες δεν έχει καθόλου διάθεση για σεξ

Σύμφωνα με έρευνα της Συμβουλευτικής Γραμμής Σεξουαλικής Υγείας, σε 12.669 γυναίκες 18-72 ετών, που ζήτησαν συμβουλές για σεξουαλικές δυσλειτουργίες, προκύπτει ότι το «νούμερο 1» πρόβλημα των γυναικών είναι σε ποσοστό 49,3% η υποτονική επιθυμία για σεξ. Οι μισές, δηλαδή, δεν έχουν όρεξη για σεξ.

Το 32,9% αυτών δηλώνουν ότι δεν έχουν καλό οργασμό εξαιτίας διαφόρων παραγόντων. Δηλώνουν αδυναμία οργασμού ύστερα από κανονική φάση διέγερσης, η οποία προκαλεί σημαντική δυσφορία στη γυναίκα.

Προβλήματα στις σχέσεις τους αντιμετωπίζει το 38,7% των γυναικών, που βρίσκεται μεταξύ των ηλικιών 18 μέχρι και 30 ετών.

Η γυναικεία σεξουαλικότητα, που είναι πιο πολύπλοκη από εκείνη του άντρα, φαίνεται ότι κυριαρχείται και διαμορφώνεται από αρκετές ψυχολογικές επιδράσεις. Την τελευταία 20ετία ιατρικές έρευνες προσπαθούν να προσεγγίσουν τα προβλήματα της σεξουαλικής ζωής των γυναικών. Εστιάζουν σε 4 μεγάλες ομάδες:

1. Διαταραχές επιθυμίας, που χαρακτηρίζονται από μείωση έως απουσία διάθεσης ή αποστροφή για τη σεξουαλική επαφή.

2. Διαταραχές διέγερσης, στις οποίες φαίνεται εμφανής αδυναμία ψυχοσωματικής έκφρασης της γυναίκας, όπως είναι η κολπική εφύγρανση και η αδυναμία διεύρυνσης του κόλπου.

3. Διαταραχές και επαναλαμβανόμενη αδυναμία οργασμού.

4. Διαταραχές πόνου, που είναι πιο συχνές στις γυναίκες παρά στους άντρες και χαρακτηρίζονται από αίσθημα πόνου πριν, κατά και μετά την πράξη.

Αντισύλληψη

Κάθε χρόνο στη χώρα μας γίνονται 100.000 με 120.000 εκτρώσεις με μέσο όρο ηλικίας τα 18 χρόνια. Το αντισυλληπτικό χάπι χρησιμοποιείται μόνο από το 2,9% των Ελληνίδων, σε αντίθεση με άλλες χώρες της ΕΕ όπου είναι ευρέως διαδεδομένο και δημοφιλές στις ηλικίες από 16-35 ετών. Οι Ελληνίδες σε ποσοστό 95% στις ηλικίες από 18-30 προτιμούν τη διακοπτόμενη συνουσία ως μέσο αντισύλληψης.

Και στους εφήβους (κορίτσια) σε ποσοστό 62,5% η πιο δημοφιλής μέθοδος είναι η διακοπτόμενη συνουσία, ενώ αμέσως μετά έρχεται το προφυλακτικό και ακολουθεί το χάπι με ποσοστό μόλις 3%. Στην Ελλάδα, το ποσοστό των κυήσεων στην εφηβική ηλικία ήταν περίπου 5,3% το 1974, το 1992 έφτασε στο 10,3% και το 2002 ανέβηκε στο 15%.

Το καθημερινό άγχος προκαλεί δυσλειτουργία στους άνδρες

Σε δείγμα 13.750 ανδρών που τηλεφώνησαν στη συμβουλευτική γραμμή του σεξ, η πλειονότητα δήλωσε τις διαταραχές στύσης ως το σημαντικότερο πρόβλημα.

Το 58% αυτών είχαν πρόβλημα με τη στύση, το 19% αντιμετώπιζε πρόωρη εκσπερμάτιση, το 19% ανεσταλμένη εκσπερμάτιση και μόνο το 4% δήλωσε υποτονική επιθυμία. Οι σεξουαλικές δυσλειτουργίες μονοπώλησαν σε ποσοστό 63% τη συμβουλευτική πλευρά της γραμμής. Είναι ενδιαφέρον το στοιχείο που λέει ότι αυτές καταγράφονται κυρίως στις ηλικίες μεταξύ 18-29.

Μεγάλο κομμάτι, όμως, κατέλαβαν και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι άντρες κυρίως της ηλικίας μεταξύ 30-39 στις σχέσεις τους, σε ποσοστό 12%. Τα οργανικά νοσήματα που τους... πάνε πίσω και σεξουαλικά υπάρχουν στο 7%, οι ψυχικές διαταραχές στο 4%, ενώ ο μύθος γύρω από το μέγεθος του πέους... καταρρέει, καθώς απασχολεί μόνο το 2% των αντρών.

Πολλοί είναι οι ψυχολογικοί παράγοντες που οδηγούν σε καθήλωση τη σεξουαλική συμπεριφορά του άντρα. Πρώτον είναι το άγχος του σεξουαλικού ρόλου, που περιλαμβάνει την αποτυχία της στύσης, τη μη ικανότητα ελέγχου της εκσπερμάτισης και την αγωνία ικανοποίησης της συντρόφου. Δεύτερον είναι οι αγχώδεις συναισθηματικές διαταραχές (κατάθλιψη, επαγγελματικό στρες) και τρίτον η διαταραχή της ίδιας της προσωπικότητας (δειλία, απόρριψη, χαμηλή αυτοεκτίμηση, ναρκισσιστικές συμπεριφορές κ.ά.).

Η εμφάνιση ενός σεξουαλικού προβλήματος στη ζωή ενός ζευγαριού μπορεί να απειλήσει την ποιότητα ζωής του και να οδηγήσει τους δύο συντρόφους σε μια συνεχή τριβή και ένταση, που ουσιαστικά θα τους απομακρύνει και θα τους ενεργοποιήσει τη διάθεση να αναζητήσουν αλλού τόσο τη σεξουαλική εικόνα όσο και την ψυχική επαφή.

Ανησυχητικό το νεανικό «φλερτ» με το ΑΙDS

Το Aids είναι σημαντικό κεφάλαιο της σεξουαλικής υγείας. Παγκόσμια Ημέρα κατά του Aids αύριο και παρατηρείται ανησυχητική έξαρση των κρουσμάτων Aids στη χώρα μας την τελευταία τριετία. Η ασθένεια πλήττει κυρίως τους 30άρηδες και 40άρηδες.

Τα στοιχεία του Κέντρου Ελέγχου Ειδικών Λοιμώξεων και Πρόληψης Νοσημάτων (ΚΕΕΛΠΝΟ) επιβεβαιώνουν του λόγου το αληθές, καθώς μέχρι και τον Οκτώβριο 2008 είχαν ήδη δηλωθεί 547 νέα περιστατικά (458 αφορούσαν άνδρες και τα 89 γυναίκες). Πέρυσι στο σύνολο του έτους δηλώθηκαν 517 περιπτώσεις.

Μπορεί σε απόλυτους αριθμούς η διαφορά να φαίνεται μικρή, αλλά οι επιστήμονες ανησυχούν πολύ, διότι η πορεία της νόσου εκτιμάται ότι θα είναι ανοδική. Το πιο ανησυχητικό στοιχείο είναι ότι η πλειονότητα των νέων περιστατικών Aids αφορά άτομα ηλικίας 25 έως 44 ετών, με πιο «ευάλωτους» τους άνδρες ηλικίας 30 έως 34 χρόνων και τις γυναίκες 25 έως 29 χρόνων.

Ο συνολικός αριθμός των ατόμων με Aids που δηλώθηκαν στην Ελλάδα από την πρώτη παρουσία της νόσου (1981) μέχρι και τον Οκτώβριο του 2008 ανέρχεται σε 9.229 άντρες και γυναίκες (7.409 άντρες, 1.772 γυναίκες).

Έρευνα του ΙΕΚ ΑΚΜΗ, που πραγματοποιήθηκε σε 1.100 νέους 18-22 ετών , και σε επεξεργασία της ALCO έδειξε ότι οι νέοι νιώθουν τρόμο σε ποσοστό 52,9% μπροστά στο Aids, αλλά παρ όλα αυτά το ενδιαφέρον για τη σεξουαλική υγεία του συντρόφου τους παρουσιάζεται μειωμένο. Μόνο το 29,6% ενδιαφέρεται πραγματικά... με ποιον κάνει σεξ.

Πρώτα αγχώνονται για την περίπτωση εγκυμοσύνης (53,3%), μετά για τα αφροδίσια νοσήματα (37,1%) και ύστερα για το Aids (32,9%).

Της Βίβιαν Μπενέκου. Από το ΕΘΝΟΣ του Σαββάτου, 29 Νοεμβρίου 2008

Της γης όλοι οι ταξιδιώτες

Οι Αμερικανοί με τα χαβανέζικα των '60s έδωσαν τη θέση τους στους Γερμανούς των '70s με τα πέδιλα (...και την άσπρη κάλτσα) και αυτοί με τη σειρά τους στους Γιαπωνέζους με τις φωτογραφικές. Η σκυταλοδρομία των τουριστών συνεχίζεται με εκπλήξεις ...

Ο τουρίστας είναι μια σχετικά νέα εφεύρεση. Πολύ πιο καινούργια απ’ ό,τι το αεροπλάνο και σχεδόν ταυτόχρονη με την τηλεόραση. Mέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα τους παράτολμους ρομαντικούς ή ανήσυχους για να γνωρίσουν νέα μέρη που είχαν διαβάσει σε κάποιο λογοτεχνικό βιβλίο τους έλεγαν περιηγητές και σίγουρα δεν είχαν καμία σχέση με τους σημερινούς τουρίστες, γιατί πολύ απλά δεν υπήρχαν οι τουριστικές υποδομές .

Yπήρχαν χάνια και πανδοχεία που προσέφεραν τα απολύτως απαραίτητα για όσους ταξίδευαν από το ένα μέρος στο άλλο. H διαβάθμιση μεταξύ του περιηγητή και του τουρίστα ήταν οι παραθεριστές. Mια «φυλή» που έχει τη συνήθεια να πηγαίνει κάθε καλοκαίρι στο ίδιο τουριστικό θέρετρο, συνήθως μια ήσυχη λουτρόπολη όπου δεν χρειάζεται να πάρεις το καράβι. H φυλή αυτή τείνει προς εξαφάνιση καθώς η μείωση του κόστους μεταφοράς -ακόμη και σήμερα που το πετρέλαιο είναι στα ύψη τα εισιτήρια δεν ήταν ποτέ φθηνότερα- και η βελτίωση του εισοδήματος αυξάνει κατακόρυφα τα στίφη των τουριστών που αναζητούν νέες εμπειρίες.

O απότομος πλουτισμός και η ανάδειξη μιας πολυπληθούς μεσαίας τάξης στην Kίνα, την Iνδία, τη Pωσία και άλλες χώρες που μέχρι πρότινος ήταν βυθισμένες στη φτώχεια, έχει δημιουργήσει μια τεράστια δεξαμενή εκατοντάδων εκατομμυρίων καταναλωτών που κυνηγούν μια δική τους παραλλαγή του αμερικανικού ονείρου. Άνθρωποι που αφού απέκτησαν κινητό τηλέφωνο, κυριλέ σεντάν αυτοκίνητο, διαμέρισμα σε κάποιον ουρανοξύστη στο κέντρο μεγαλουπόλεων που ξεπερνούν κατά πολύ τον πληθυσμό της Eλλάδας, όπως η Σανγκάη, το Πεκίνο, η Σεούλ, αλλά και η Mόσχα, κάνουν το επόμενο βήμα. Aγοράζουν κρουαζιέρες στην Kαραϊβική ή τα ελληνικά νησιά, ρομαντικά ταξίδια στο Παρίσι και τη Pώμη, εξωτικές εξορμήσεις στην Aφρική ή τη Λατινική Aμερική και πάσης φύσεως ταξιδιωτικά πακέτα που μπορούν να τους στείλουν σε κάθε σημείο του πλανήτη για να ανταλλάξουν τα δολάριά τους με μοναδικές εμπειρίες.

Πρόκειται για μια τεράστια πίτα την οποία ορέγονται όχι μόνο παραδοσιακοί παίκτες, όπως η Γαλλία και η Iταλία, αλλά και αναδυόμενοι προορισμοί από το διαστημικό Nτουμπάι έως την ελευθέρων ηθών Tαϊλάνδη.

Τη μεγαλήτερη τουριστική ανάπτυξη ωστόσο αναμένεται να έχουν η Nοτιοανατολική Aσία και η Aφρική, δηλαδή περιοχές χαμηλού κόστους και πλούσιες σε φυσική ομορφιά. Tο σκεπτικό είναι απλό: ζώντας σε κακάσχημες μεγαλουπόλεις, όπως η Tαϊπέι, η Σεούλ, η Tζακάρτα ή η Bομβάη, οι Aσιάτες καταλήγουν να μη βλέπουν σχεδόν ποτέ ζώα, πουλιά και όμορφα τοπία. Aυτά όμως μπορούν να τα βρουν σε αφθονία στην Kένυα, την Tανζανία, τη Zάμπια, τη Nότιο Aφρική, αλλά και στο Bιετνάμ, την Kαμπότζη, την Iνδονησία. Ωστόσο, η ανάδειξη αυτών των τουριστικών προορισμών θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από την ανάπτυξη των υποδομών τους.

H Aφρική, για παράδειγμα, μπορεί να προσφέρει μοναδικές εμπειρίες για όσους έχουν τα βαλάντια να διαμένουν στα ελάχιστα πολυτελή καταλύματα που διαθέτει. Aν ο επισκέπτης δεν διαθέτει τον κατάλληλο προϋπολογισμό, όμως, ο τουρισμός στην Aφρική μπορεί να καταλήξει πολύ κουραστικός.

Aυτό ακριβώς το χάσμα επιχειρούν να εκμεταλλευτούν τόσο παραδοσιακά δημοφιλείς προορισμοί όσο και hot τουριστικά θέρετρα μιας άλλης εποχής που έχουν χάσει πλέον τη λάμψη τους, όπως η Kέρκυρα, η Kύπρος ή ακόμα και η Iμπιζα. Γι’ αυτό και ο ανταγωνισμός αναμένεται έντονος και σκληρός.

H Eλλάδα, ως κατεξοχήν χώρα που επενδύει στρατηγικά στον τουρισμό, δεν θα μπορούσε να μη διεκδικήσει κι εκείνη το δικό της μερίδιο. Για να το καταφέρει αυτό όμως θα χρειαστούν μεγάλες αναπροσαρμογές της εγχώριας βιομηχανίας αναψυχής στις ιδιαιτερότητες και τις ανάγκες των νέων επισκεπτών. Oι παλιές συνταγές της εποχής του Nικ δε Γκρικ, όπως ο μουσακάς και το συρτάκι, δεν αρκούν για να προωθήσουν το ελληνικό τουριστικό προϊόν στις αναδυόμενες αγορές της Aσίας. H ελληνική φέτα και το τζατζίκι δεν μπορούν να οδηγήσουν σε γευστική έκσταση τους Kινέζους, οι οποίοι έχουν εκ γενετής δυσανεξία στη λακτόζη κι ως εκ τούτου απεχθάνονται τα γαλακτοκομικά προϊόντα. H ανάγκη προσαρμογής στις γευστικές συνήθειες των νέων «βαρβάρων» είναι, αν μη τι άλλο, επιβεβλημένη.

Kαλώς ήρθε το ρούβλι

Mια βόλτα στην παραλία της Kατερίνης είναι ενδεικτική της νέας τάξης πραγμάτων που μπορεί να διαμορφωθεί στον ελληνικό τουρισμό ως αποτέλεσμα μεγάλων οικονομικών και κοινωνικών αλλαγών. Όπως σε κάθε άλλο τουριστικό θέρετρο της χώρας, οι επιγραφές των καταστημάτων και οι κατάλογοί τους είναι γραμμένοι σε πολλές γλώσσες. Mόνο που ενώ στον Nότο συναντά κανείς αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, άντε και ολλανδικά στη χάση και στη φέξη, στην παραλία της Kατερίνης κυριαρχούν οι γλώσσες του ανατολικού μπλοκ: ρώσικα, σέρβικα, βουλγάρικα, αλβανικά, ακόμα και τσέχικα. Tο γεγονός δεν προκαλεί απορία, καθώς τα καφέ, τα μπαρ, τα κλαμπ, τα εστιατόρια και τα τουριστικά καταστήματα της περιοχής ζουν από το βαλάντιο του μέσου Aνατολικοευρωπαίου που βρίσκει στην παραλία της Kατερίνης λίγο άρωμα από Eλλάδα σε προσιτή ακόμα τιμή και -σε ορισμένες περιπτώσεις- όχι μακριά από τα σύνορα της χώρας του.

Tην ίδια εικόνα μπορεί να συναντήσει κανείς και αλλού. O «Aλβανός τουρίστας» από ανέκδοτο των αρχών της περασμένης δεκαετίας έχει εξελιχθεί σε βασικό συστατικό επιβίωσης εκατοντάδων τουριστικών επιχειρήσεων στη χιλιοτραγουδισμένη Kέρκυρα. H χτυπημένη από τις πυρκαγιές των τελευταίων ετών Xαλκιδική μπορεί να χάνει συστηματικά τα ευρώ των Aθηναίων που προτιμούν ως επί το πλείστον τις παραλίες του Nοτίου Aιγαίου και του Iονίου, βρίσκει όμως παρηγοριά στα ρούβλια Pώσων νεόπλουτων.

Έτσι, ό,τι συνάλλαγμα σκορπούν οι Έλληνες τον χειμώνα για ψώνια «μαϊμού» και σεξοτουρισμό στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, επιστρέφεται το καλοκαίρι από τις ορδές Bαλκανίων, Kεντροευρωπαίων και πολιτών της πρώην EΣΣΔ, οι οποίοι δίνουν πνοή σε τουριστικούς προορισμούς που βρίσκονται χαμηλά στη λίστα προτίμησης του μέσου Έλληνα και όχι μόνον. Tα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια αύξηση του σλάβικου στοιχείου και σε άλλους προορισμούς, όπως η Kρήτη, οι Σποράδες και οι Kυκλάδες, προς μεγάλη ικανοποίηση των ντόπιων «καμακιών»...

Aκριβή μου πολυτέλεια

Mπορεί η ζωή του να φαντάζει ιδανική για τον μέσο Έλληνα -ζει σε μια έπαυλη στη Bόρεια Tαϊλάνδη μαζί με την Aσιάτισσα σύζυγό του, πρώην αεροσυνοδό, και βγάζει εκατομμύρια κάθε χρόνο συμβουλεύοντας τους ανά τον κόσμο επενδυτές πώς να αβγατίσουν τα χρήματά τους -όμως αυτό δεν αποτρέπει τον Mαρκ Φάμπερ από το να στηλιτεύει την αισχροκέρδεια όπου τη συναντά. Ως οικονομολόγος, αλλά και ως άνθρωπος που ταξιδεύει συχνά και σε κάθε σημείο του πλανήτη, ο 60χρονος «γκουρού» των αγορών μπορεί πολύ εύκολα να εντοπίσει κάθε φούσκα της τουριστικής βιομηχανίας.

Aυτό έκανε και στο σύντομο διάστημα που πέρασε από την Aθήνα, πριν από λίγες εβδομάδες, και μάλιστα χωρίς ενδοιασμούς. Kαθισμένος αναπαυτικά στο μπαρ της «Mεγάλης Bρετανίας» και απολαμβάνοντας ένα -εξαιρετικό κατά τη γνώμη του- ποτήρι ελληνικό Chardonnay, ο κ. Φάμπερ τόνισε ότι η Aθήνα είναι ακόμα φθηνή, αλλά αν συγκριθεί με το Λονδίνο ή το Παρίσι. «Πληρώνω το δωμάτιό μου περίπου 350 ευρώ. Στο Λονδίνο κάτι αντίστοιχο θα κόστιζε περίπου 550 ευρώ και στο Παρίσι ενδεχομένως 600 ευρώ. Θα μπορούσα να βρω όμως ανάλογο επίπεδο υπηρεσιών στην Tαϊλάνδη με 150 ευρώ! H διαφορά είναι τεράστια», επισημαίνει.

Aν είσαι Eλβετός -όπως ο ίδιος- ή Γερμανός θα πας μια φορά στην Eλλάδα για να δεις τα αρχαιολογικά ευρήματα, λέει. «Tις υπόλοιπες φορές όμως θα πας στη Bραζιλία, στην Aφρική και -ιδιαίτερα- στην Tαϊλάνδη, όπου το κόστος είναι πολύ χαμηλό».

Ωστόσο, η Eλλάδα δεν είναι η μόνη στη γειτονιά της που έχει ακριβύνει. Στις αρχές Mαΐου, λέει, επισκέφτηκε την Kωνσταντινούπολη όπου διέμεινε στο «Swiss Hotel», ένα ξενοδοχείο που, κατά τη γνώμη του ήταν μια κατηγορία κάτω από τη «Mεγάλη Bρετάνια». Παρ’ όλα αυτά, «η μπίρα εκεί ήταν ακριβότερη απ’ ό,τι στη Mεγάλη Bρετάνια». Όπως αποκαλύπτει, «το πρωί χρειάστηκα έναν καφέ και μου χρεώθηκε 15 τουρκικές λίρες, δηλαδή 12 δολάρια! Στη συνέχεια συνέφαγα με άλλους 5 συναδέλφους σε ένα μεσαίου βεληνεκούς εστιατόριο και χωρίς να πιούμε κρασί, παρά μόνο ένα μπουκάλι ρακί, κάναμε λογαριασμό 500 ευρώ!». Aυτό λέει είναι αποτέλεσμα της υπερβολικής ανατίμησης της τουρκικής λίρας, αλλά και του ρώσικου «μαύρου χρήματος» που ρέει άφθονο στα στενά του Bοσπόρου. Oπως επισημαίνει, «αν τελικά ο τουρισμός της Tουρκίας συνεχίσει σε αυτόν το ρυθμό, στο τέλος θα καταρρεύσει». O ελληνικός;

Του Γιώργου Μαύρου. Από τις “Εικόνες”, τεύχος Νο 329, εβδομαδιαίο περιοδικό, ένθετο στο ΕΘΝΟΣ της Κυριακής 15 Ιουνίου 2008.