Τι θα λέγατε για μια βόλτα στα Αλώνια, καφέ στις Αγελάδες και εν τέλει ψαράκι στη Μουνιχία; Μη νομίζετε ότι σας προτείνουμε καμιά μακρινή εξόρμηση εκτός του νομού Αττικής. Κάθε άλλο. Αλλωστε τι πιο ευχάριστο από έναν περίπατο στην πλατεία Θησείου, καφέ στον κήπο του Ζαππείου και φαγητό σε κάποια από τις ψαροταβέρνες του Τουρκολίμανου; Τα τοπωνύμια της Αθήνας, του Πειραιά και των πέριξ ανέρχονται σε εκατοντάδες. Αλλα έχουν αντέξει στο χρόνο και χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα και κάποια άλλα πάλι ακούγονται σε αφηγήσεις και εξακολουθούν να υπάρχουν στους στίχους ρεμπέτικων τραγουδιών.
Ο συγγραφέας, δημοσιογράφος κ. Γιάννης Καιροφύλας, έπειτα από χρόνια έρευνας, κατάφερε να συγκεντρώσει στο βιβλίο του «Τοπωνύμια της Αθήνας, του Πειραιά και των περιχώρων» (εκδόσεις Φιλιππότη, 1995) ένα κομμάτι της ιστορίας των Αθηνών. Αλλωστε, όπως τονίζει και ο ίδιος: «Μια περιοχή δεν πρέπει να χάνει την παλιά της ονομασία. Το όνομα κάθε τόπου έχει μια ιστορική διαδρομή. Θεωρώ ότι ο καθένας μας πρέπει να διατηρεί την ιστορία και την παράδοση». Στην έκδοση αυτή περιλαμβάνονται, ούτε λίγο ούτε πολύ, 632 λήμματα, εκ των οποίων τα 461 παρουσίασε ο αρχιτέκτονας-πολεοδόμος και ιστορικός Κώστας Μπίρης στην τελευταία του έκδοση το 1971. Ο κ. Καιροφύλας επιχείρησε την καταγραφή νέων τοπωνυμίων. Δεν παρέλειψε να φτάσει μέχρι τις νεοσύστατες περιοχές οι οποίες διαμορφώθηκαν σε δήμους και κοινότητες της Αττικής τα τελευταία 40 χρόνια συγκεντρώνοντας πλήθος νέου υλικού. Ωστόσο, πολλά τοπωνύμια είναι αρχαία, βυζαντινά, μεσαιωνικά των χρόνων της Φραγκοκρατίας αλλά και της περιόδου της Τουρκοκρατίας, μετεπαναστατικά και των πρώτων χρόνων της ανεξαρτησίας. Γενικότερα τα τοπωνύμια κατατάσσονται σε τέσσερις κατηγορίες.
▪ Τα περιγραφικά
Εκείνα που το όνομά τους προέρχεται: από κάποιο χαρακτηριστικό γνώρισμα του εδάφους της συγκεκριμένης περιοχής, όπως Γούβα (αθηναϊκή συνοικία που εκτείνεται από το Α’ Νεκροταφείο ως την περιοχή της Δάφνης) ή Βουλιαγμένη. Από το σχήμα που μπορεί να έχει μια περιοχή όπως Δρέπανο ή Αβγό. Από το χρώμα του χώματος όπως Κοκκινιά ή Ασπροχώματα (νότια της Πέτρου Ράλλη, από την Αγία Αννα μέχρι τη Νίκαια). Από τα νερά ή τα πηγάδια της περιοχής όπως Κρυονέρι ή Πηγαδάκια. Από την υπάρχουσα βλάστηση όπως Βουρλοπόταμος (η σημερινή Αμφιθέα) ή Πευκάκια (το πίσω μέρος από τον ιερό ναό του Αγ. Νικολάου, της οδού Ασκληπιού). Από τα πουλιά ή τα ζώα που ζουν στην περιοχή όπως Αετοράχη ή Αλεποβούνι.
▪ Τα λαογραφικά ή ηθογραφικά
Υποδηλώνουν τη σχέση του τόπου με τους ανθρώπους που κατοικούσαν ή κατοικούν εκεί όπως τα Ναξιώτικα (περιοχή του Δήμου Γαλατσίου) ή τα Αναφιώτικα (συνοικία της Αθήνας). Τη σχέση του τόπου με την εργασία των περισσότερων οικιστών μιας συγκεκριμένης περιοχής όπως Εφοριακών (οικισμός του Δ. Αλίμου), Δικηγορικά (περιοχή στη Γλυφάδα) ή Καρβουνιάρικα (το βορειοδυτικό άκρο του λιμένος Πειραιώς). Τη σχέση του τόπου με τους άλλοτε ιδιοκτήτες των εκεί εκτάσεων ή τους ιδιοκτήτες παλαιών αγροκτημάτων όπως Λεβίδη (περιοχή της οδού Πατησίων, μεταξύ των οδών Κεφαλληνίας και Αγ. Μελετίου), Κλωναρίδη (περιοχή στα Κάτω Πατήσια). Την παράδοση ή τις ανθρώπινες ιστορίες που διαδραματίστηκαν κάποτε στη συγκεκριμένη περιοχή όπως Παντρεμενάδικα (ονομασία της βορειοδυτικής περιοχής του Αρδηττού όπου επί βασιλέως Γεωργίου Α’ υπήρχαν κέντρα αναψυχής που σύχναζαν τα ζευγαράκια), Βατραχονήσι (τμήμα μεταξύ του Παναθηναϊκού Σταδίου και του Παγκρατίου. Η ονομασία οφείλεται στην εμφάνιση βατράχων από την κοίτη του Ιλισού).
▪ Tα ιστορικά ή θρησκευτικά
Είναι συνδεδεμένα: με ιστορικά γεγονότα, μάχες και ιστορικά πρόσωπα, όπως Αναλάτου, Ταμπούρια, Μακρυγιάννη. Με το όνομα κάποιου παλαιού ιερού ναού ή μοναστηριού όπως Προφήτης Δανιήλ, Αγ. Ιωάννης ο Θεολόγος. Με ιστορικά κτίρια ή και απλές κατοικίες επωνύμων όπως Πύργος Βασιλίσσης (αγρόκτημα της βασίλισσας Αμαλίας κοντά στα Λιόσια).
▪ Τα αρχαία τοπωνύμια
Τα περισσότερα αναφέρονται στα ονόματα αρχαίων δήμων της περιοχής της Αττικής που υπήρχαν πριν από χιλιάδες χρόνια. Επιπλέον πολλά τοπωνύμια δόθηκαν πρόσφατα σε περιοχές της Αττικής για να αλλάξουν κακόηχες ονομασίες όπως Λούτσα που έγινε Αρτέμις. Επίσης, ονόματα που είχαν επιβληθεί σε περιόδους της ζωής τους έθνους όπως το Πασαλιμάνι που μετονομάσθηκε σε λιμένα Ζέας και το Τουρκολίμανο σε λιμένα Μουνιχίας.
Συλλογική μνήμη
Η μεγαλύτερη δυσκολία για τον κ. Γιάννη Καιροφύλα στη συγκέντρωση νέων τοπωνυμίων στάθηκε η άγνοια όχι μόνο των σημερινών κατοίκων των περιοχών αλλά και των Αρχών της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Οπως μας εξομολογείται ο συγγραφέας: «Οι περισσότεροι τοπικοί άρχοντες δεν γνώριζαν πολλά σχετικά με το θέμα. Κι όμως. Πρέπει να σκαλίζουν λιγάκι τα παλιά βιβλία και το παρελθόν. Κάθε δήμος πρέπει να φτιάχνει ένα αρχείο. Δεν το κάνουν. Κι έχουν υλικό το οποίο θα μπορούσε να αποδειχθεί πολύτιμο».
Στην άποψη αυτή συνηγορεί και η αρχιτέκτων Ελένη Τζιρτζιλάκη, η οποία είναι υπέρμαχος της άποψης ότι τα τοπωνύμια πρέπει να διατηρούνται για να υπενθυμίζουν τη σημασία και την Ιστορία της κάθε περιοχής. «Την εποχή της παγκοσμιοποίησης μαζί με τα τοπωνύμια χάνεται και η έννοια του τόπου. Η αρχιτεκτονική είναι συνδεδεμένη με τα τοπωνύμια και όχι τυχαία, καθώς έχει σχέση με τον τόπο και την ανθρωπολογία, δηλαδή με το ποιοι έζησαν πού και πώς». Οπως επισημαίνει η κ. Τζιρτζιλάκη, η ανθρωπολογία είναι αυτή που χαρακτηρίζει πολλές φορές και το ίδιο το τοπωνύμιο. Στην ερώτησή μας αν συμφωνεί με τη γνώμη του Πλάτωνα (Κρατύλος ή Περί Ονομάτων Ορθότητος, λογικός) ότι τα πράγματα υπακούουν στο όνομά τους, υπογραμμίζει ότι, αν και πράγματι έτσι πρέπει να συμβαίνει, «στην Ελλάδα του 2008 τα πράγματα όχι μόνον δεν υπακούουν πια στο όνομά τους, αλλά χάνονται μέσα στην ανωνυμία. Σε αυτό συμβάλλει τόσο η Πολιτεία όσο και οι δήμοι οι οποίοι δεν φροντίζουν να κρατηθεί η συλλογική μνήμη. Ποιος θυμάται πια πού και ποια είναι η Μαγκουφάνα».
Ο κ. Καιροφύλας με τη σειρά του σημειώνει ότι η «κληρονομιά» αυτή πρέπει να περάσει στους νέους προκειμένου να γνωρίσουν το παρελθόν βαδίζοντας στο μέλλον. «Οι νέοι φέρουν το μικρότερο μερίδιο ευθύνης για το ότι δεν γνωρίζουν. Ωστόσο, κάθε ονομασία έχει την αξία της. Για φανταστείτε σε λίγα χρόνια η πλατεία Συντάγματος να μετονομαζόταν σε “πλατεία Σκέιτμπορντ‘‘;
Για μένα θα ήταν ιεροσυλία, αλλά για έναν νέο που δεν γνωρίζει την Ιστορία μπορεί να μην του φαινόταν καθόλου παράξενο». Ο κ. Καιροφύλας, ωστόσο, εξηγεί ότι πάντα θα δημιουργούνται νέα τοπωνύμια: «Και είναι φυσικό καθώς τα τοπωνύμια δημιουργούνται από τους ίδιους τους κατοίκους των περιοχών. Σε λίγα χρόνια τα ονόματα των εμπορικών κέντρων της Αθήνας δεν αποκλείεται να καταλήξουν επίσης σε τοπωνύμια».
Οικιστική αναδρομή
Η οικιστική ανάπτυξη των τελευταίων χρόνων στην Αθήνα σαφώς και οδήγησε στη δημιουργία τοπωνυμίων. Κάνοντας μια αναδρομή στην Αθήνα του 19ου αιώνα, ο κ. Καιροφύλας αφηγείται: «Δεν μπορεί να υπάρξει σύγκριση. Η νέα Αθήνα γιγαντώθηκε. Η οικοδομική δραστηριότητα την εποχή του Οθωνα ήταν πολύ περιορισμένη. Το μόνο που υπήρχε ήταν ερείπια στην περιοχή της Πλάκας». Η επέκταση αρχίζει με την ανοικοδόμηση πλούσιων σπιτιών των Ελλήνων της Διασποράς που εγκαθίστανται στην Αθήνα. Στη συνέχεια οι έχοντες χρήματα φεύγουν από την Πλάκα και ανεβαίνουν προς την περιοχή των ανακτόρων. Οι υπόλοιποι μετακινούνται προς του Ψυρρή. Στα τέλη του 19ου αιώνα δημιουργείται μια μεγάλη συνοικία, η Νεάπολη (Εξάρχεια). Μετά φτιάχνεται το Κολωνάκι και στις αρχές του 20ού αιώνα αρχίζει η μεγάλη επέκταση. Παγκράτι, Βύρωνας, τέρμα Αμπελοκήπων, Κυψέλη. Την περίοδο του Μεσοπολέμου έρχονται οι πρόσφυγες και μετά τη Μικρασιατική καταστροφή δημιουργούνται προσφυγικοί συνοικισμοί προς τον Βύρωνα, την Καισαριανή, το Πολύγωνο και το Θησείο. Η επέκτασή τους οδηγεί στη δημιουργία μιας νέας μεταξύ Αθηνών-Πειραιώς περιοχής, της Κοκκινιάς. Μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η Αθήνα είναι αρκετά μεγάλη, αλλά δεν ξεπερνά το ένα εκατομμύριο. Μετά τον πόλεμο αρχίζει η εσωτερική μετανάστευση. Οι βομβόπληκτοι του Πειραιά επίσης φιλοξενούνται στην Αθήνα. Πολύ κόσμο στην πρωτεύουσα οδηγεί και ο εμφύλιος. Στη δεκαετία ’50-’60 η Αθήνα αρχίζει πλέον να διογκώνεται.
Χθες - σήμερα
- Αγάμων = Η πλατεία Αμερικής
- Αγιότρηση = Περιοχή στα Νέα Λιόσια
- Αγχεσμός = Μέχρι το 1832 ο Λυκαβηττός, μετά τα Τουρκοβούνια
- Αέρηδες = Τέρμα της Αιόλου
- Αμπατζήδικα = Τσαρουχάδικα, ονομασία της οδού Πανδρόσου στο Μοναστηράκι
- Βαριές = Κάτω Κηφισιά
- Βοϊδολίβαδο = Περιοχή της φαληρικής παραλίας στο τέρμα της λεωφόρου Συγγρού
- Βουρλοπόταμος = Η Αμφιθέα
- Βοϊδοπνίχτης = Χείμαρρος που κατέβαινε από το Λυκαβηττό
- Βρωμολίμνη = Λίμνη Βουλιαγμένης
- Δαρδανέλια = Τοπωνύμιο περιοχής του κέντρου της Αθήνας στη συμβολή των οδών Πανεπιστημίου, Βουκουρεστίου και Κριεζώτου
- Δεκοχτούρα = Ονομασία υψώματος απέναντι από το Γηροκομείο στη λεωφόρο Κηφισίας
- Δράκος = Το λιμάνι του Πειραιά
- Ελαιοτριβεία = Περιοχή στη συμβολή των λεωφόρων Κωνσταντινουπόλεως και Αθηνών και της οδού Σερρών
- Θεόσπιτα = Ονομασία της περιοχής της πειραϊκής χερσονήσου μεταξύ της Νέας Καλλίπολης και της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων
- Θων = Ονομασία της περιοχής του τέρματος των λεωφόρων Βασιλίσσης Σοφίας και Αλεξάνδρας, στους Αμπελοκήπους, όπου υπήρχε η έπαυλη του Θων, επιμελητή των ανακτόρων επί Γεωργίου Α’
- Κουκουριάνοι = Περιοχή από τα Νέα Λιόσια μέχρι το Καματερό στους πρόποδες του Αιγάλεω
- Καράουσι = Τουρκική ονομασία της δυτικής πλευράς του Αρείου Πάγου
- Κατσικάδικα = Η περιοχή μεταξύ της οδού Πειραιώς και της γραμμής του τρένου των ΗΣΑΠ
- Κόκκινα χώματα = Περιοχή στους Αμπελοκήπους
- Κουκουβάουνες = H Μεταμόρφωση
- Μαγκουφάνα = Η Πεύκη
- Μποστάνια = Περιοχή μεταξύ Νέας Σμύρνης και Παλαιού Φαλήρου
- Μπύθουλας = Περιοχή του Κολωνού
- Νταμαράκια = Περιοχή στο Δήμο Αιγάλεω
- Ποδαράδες = Η Νέα Ιωνία
- Τραυλός = Περιοχή στη Δροσιά Αττικής
- Χεζολίθαρο = Περιοχή μεταξύ Μεταξουργείου και Κεραμεικού
Της Κωνσταντίνας Γαρνέλη από τον "Ελέυθερο Τύπο" του Σαββάτου, 29 Μαρτίου 2008
