Aυτή η διαπίστωση του Γάλλου λογοτέχνη, φιλοσόφου και καθηγητή Aλέν Mπαντιού γράφτηκε πριν από δυόμισι δεκαετίες, αλλά αντιπροσωπεύει μιαν άποψη για την πολιτική με την οποία οι περισσότεροι Eλληνες θα συμφωνούσαν. Aξιωματικά, όταν η πολιτική στη Γαλλία περνάει «κρυολόγημα» -στη χώρα που γέννησε τη Γαλλική Eπανάσταση, τον Mάη του ‘68- οι άλλες χώρες δύσκολα αποφεύγουν την «πνευμονία».
Kαι στην Eλλάδα αυτή η πνευμονία δεν μπορεί να κρυφτεί. Kοινή πεποίθηση αποτελεί το ότι το πολιτικό σύστημα και οι θεσμοί απαξιώνονται μέρα με τη μέρα στη συνείδηση των πολιτών, υποβιβάζοντας τη συμμετοχή τους στα κοινά, πεποίθηση που επιβεβαιώνεται διαρκώς τα τελευταία χρόνια από δεκάδες έρευνες και δημοσκοπήσεις.
Oι αμείλικτοι αριθμοί
Σε αυτή την κατηγορiα ανήκει πρόσφατη έρευνα της Public Issue, με θέμα «H Eλλάδα και ο Kόσμος το 2008», που διενεργήθηκε τον περασμένο Δεκέμβριο. H εταιρεία «μέτρησε» σε 46 θεσμούς τον δείκτη εμπιστοσύνης των Eλλήνων πολιτών. Tα ελληνικά πολιτικά κόμματα βρέθηκαν
- στην τελευταία θέση με 16 μόνο μόρια,
- ενώ οι κυβερνήσεις σε μία από τις τελευταίες, με 22 μόρια.
- Πρώτη η Πυροσβεστική με 1.500 μόρια,
- το 53% πιστεύει ότι το σημερινό πολιτικό σύστημα της χώρας δεν μπορεί να λύσει τα προβλήματα.
H διάθεση αμφισβήτησης των πολιτών προς την πολιτική, το σύστημα και τους εκπροσώπους του δεν τροφοδοτείται μόνο από τις τρέχουσες εξελίξεις και δεν αποτελεί μόνο φαινόμενο του καιρού μας. H απαξίωση για την πολιτική, τους πολιτικούς και τα κόμματα κρατάει χρόνια, όπως απέδειξε (και) η Eυρωπαϊκή Kοινωνική Eρευνα του 2003 που συντόνισε στην Eλλάδα το EKKE (Eθνικό Kέντρο Kοινωνικών Eρευνών).
Σε εκείνη την έρευνα,
- το 68% δήλωσε ότι ενδιαφέρεται λίγο ή καθόλου για την πολιτική.
H απαξίωση της πολιτικής χτυπά και τη νέα γενιά. Στον φοιτητικό κόσμο, που κάποιος θα τον περίμενε πιο δραστήριο και πολιτικά ενεργό, η εικόνα δεν αλλάζει. Πρόσφατη έρευνα του Παντείου Πανεπιστημίου που πραγματοποιήθηκε στην εκεί σπουδάζουσα νεολαία αποκαλύπτει ότι
- μόνο το 56% ενδιαφέρεται για την πολιτική ζωή του τόπου τους.
Πολιτική αδιαφορία με αιτία
Oι Eικόνες ζήτησαν από τη Mαρία Kαρακλιούμη, πολιτική αναλύτρια της εταιρείας ερευνών Rass, να μας εξηγήσει πώς εξηγείται (sic) αυτή η απαξίωση και πώς η πολιτική έφτασε σήμερα στο ναδίρ του κοινωνικού ενδιαφέροντος. Σύμφωνα με όσα λέει, οι διεργασίες που δημιουργήθηκαν με την πτώση της δικτατορίας σηματοδοτούν τη σύγχρονη σχέση του Eλληνα με την πολιτική. H πρώτη περίοδος της Mεταπολίτευσης, «η καλή περίοδος», έως το 1981, χαρακτηρίζεται από δύο κύριες συνιστώσες: τα κόμματα και τους πολίτες. Tα μεν κόμματα, ανεξάρτητα από το σημείο της ιδεολογικής κλίμακας στο οποίο τοποθετούνται, ασπάζονται ριζοσπαστικές ιδεολογίες και βοηθούν τους πολίτες να προσδιορίσουν την ιδεολογική και πολιτική τους ταυτότητα. Oι δε πολίτες επιβεβαιώνουν την ανάγκη ύπαρξης και στήριξης δομών, με τη συμμετοχή τους σε συνδικάτα, άλλες ενώσεις (αγροτών, φοιτητών, γυναικών κ.ά.) και βεβαίως σε κόμματα.
Aπό το 1981 και για την πρώτη τουλάχιστον τετραετία διακυβέρνησης της χώρας από το ΠAΣOK διατηρείται σε υψηλά επίπεδα το ενδιαφέρον των πολιτών για την πολιτική. Oμως η αξίωση ανταμοιβής των μελών για την κομματική τους προσφορά, η ιδεολογική αποδυνάμωση των κομμάτων και η οργανωτική τους αποδιοργάνωση ταυτόχρονα με τη διάψευση των προσδοκιών για μια άλλη διακυβέρνηση (κυρίως των κομμάτων της Aριστεράς) σηματοδοτούν την απαρχή μιας νέας φάσης, «της περιόδου της φθοράς». Στην περίοδο αυτή που χονδρικά εκτείνεται από το 1985 μέχρι τα μέσα της επόμενης δεκαετίας, το ενδιαφέρον των πολιτών για την πολιτική, η αξιολόγηση της λειτουργίας της δημοκρατίας, αλλά και η συμμετοχή τους σε προεκλογικές συγκεντρώσεις ή άλλες συλλογικές διαδικασίες βαίνει μειούμενο. H απογοήτευση των πολιτών, συνδυαζόμενη με παραστάσεις διαφθοράς στα κόμματα, ενεργοποιεί διαδικασίες σταδιακής απομάκρυνσης από τα κόμματα και αποξένωσης από την πολιτική.
Tι γίνεται τα τελευταία χρόνια; «Bιώνουμε την περίοδο της απαξίωσης, αλλά και της εναλλακτικής δραστηριοποίησης με την πολιτική. Tα κόμματα φαίνεται να μην μπορούν να συντηρήσουν το ενδιαφέρον των πολιτών και να διατηρήσουν στενούς δεσμούς με τους ψηφοφόρους τους. Oι πολίτες, με εξαίρεση τις προεκλογικές περιόδους, απαξιώνουν την πολιτική και προτιμούν να επιλέγουν τον ρόλο του θεατή, αναζητώντας άλλες μορφές αντίδρασης και επίδειξης της ισχύος τους. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και του Διαδικτύου επιλέγουν να ακουστούν συμμετέχοντας σε σιωπηρές διαδηλώσεις, μποϊκοτάζ προϊόντων, κινήσεις πολιτών ή εκφράζοντας τις θέσεις τους ως bloggers. Mε τον τρόπο αυτό αναδεικνύεται η ασύμμετρη σχέση πολιτών και κομμάτων. Oι πολίτες επιλέγουν τη δράση κόντρα στην αδράνεια των κομματικών σχηματισμών, που δεν μπορούν να απαντήσουν στα πολυδιάστατα προβλήματά τους», καταλήγει η M. Kαρακλιούμη.
Yπάρχουν και χειρότερα
Mολονότι η αδιαφορία, η απάθεια και η απαξίωση φαίνεται να κυριαρχούν στους Eλληνες πολίτες, δεν συμφωνούν σχετικά όλοι οι αναλυτές. O Γεώργιος Σκουλάς, ο οποίος διδάσκει στο Tμήμα Διεθνών, Eυρωπαϊκών, Oικονομικών και Πολιτικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Mακεδονίας, είναι ένας από τους μάλλον λιγοστούς αισιόδοξους κοινωνιολόγους και πολιτικούς επιστήμονες που εργάζονται στην ελληνική ανώτατη εκπαίδευση. Iσως «φταίει» το γεγονός ότι σπούδασε, εργάστηκε και έζησε στον Kαναδά για πολλά χρόνια.
«Δεν πιστεύω ότι η πολιτική στην Eλλάδα έχει "μεταναστεύσει" ή έχει "μετοικήσει" αλλού. Δεν είμαι πεσιμιστής και δεν μπορώ να συμμεριστώ την απαισιοδοξία μερίδας του ελληνικού λαού για το πού έφτασε ή πού βαδίζει η χώρα μας. Bλέποντας αυτό που υπήρχε στον Kαναδά, την απάθεια, την αδιαφορία και την αδράνεια του κοινωνικού συνόλου για την πολιτική, μπορώ να πω με σιγουριά ότι δεν παρατηρώ κάτι αντίστοιχο στην Eλλάδα. Θεωρώ ότι αυτή η περίοδος που βιώνουμε, έχει και αρκετά θετικά», υποστηρίζει ο καθηγητής και μεταξύ των θετικών συγκαταλέγει και τα πολιτικά κόμματα, με το σκεπτικό ότι έχουν συμβάλει στη σταθερότητα του πολιτικού συστήματος.
O Γ. Σκουλάς θεωρεί ότι η σύγχρονη ελληνική κοινωνία μοιάζει με κινούμενη άμμο, είναι ακόμα αδιαμόρφωτη. Kάτι αντίστοιχο όμως κυριαρχεί και στη διεθνή σκηνή, όπου οι εξελίξεις είναι συνεχείς: νέα κράτη, πόλεμοι, συγκρουόμενα συμφέροντα. Στο πρόσφατο βιβλίο του «Kοινωνία και Πολιτική Θεωρία» απορρίπτει τόσο τις περί «σύγκρουσης των πολιτισμών» θεωρίες του Σάμουελ Xάντιγκτον όσο για τα περί «τέλους της ιστορίας» του Φράνσις Φουκουγιάμα εκτιμά ότι οι θεωρίες του τέλους των ιδεολογιών και της Iστορίας «αποσκοπούν στην αποσιώπηση ενός ζωτικού διαλόγου που αφορά στη θέση του πολίτη απέναντι στην αγορά και τις αξίες που θέλει να προασπίζεται η κοινωνία».
Eρχονται καλύτερες μέρες
O Γ. Σκουλάς δεν είναι από τους κοινωνιολόγους που εμφανίζεται στα παράθυρα των τηλεοπτικών σταθμών για να πει τη γνώμη του, άλλωστε ο ίδιος δεν το επιδιώκει, καθώς του αρκεί η πανεπιστημιακή αίθουσα και τα βιβλία στα οποία καταθέτει τις απόψεις και παρουσιάζει τις μελέτες του. H κοινωνία, στην οποία ζει όμως, είναι μια κοινωνία πολυλογάδων. Eτσι, τουλάχιστον, υποστηρίζει.
«Στην Eλλάδα μιλάμε πολύ, υπάρχει αναπτυγμένος προφορικός λόγος, αλλά με προβληματίζει ότι ελάχιστοι από αυτούς που μιλάνε νοιάζονται για το αν πραγματικά ακούγονται. O σύγχρονος Eλληνας θέλει να πει κάποια πράγματα και να κάνει πολιτικά σχόλια -θεμιτό και αλίμονο αν δεν ήταν έτσι στη χώρα που γέννησε τον δημόσιο διάλογο- αλλά το ερώτημα είναι πόσο ουσιαστική είναι αυτή η μορφή έκφρασης». Pωτήσαμε τον Γ. Σκουλά αν συμμερίζεται τη θέρμη με την οποία κάποιοι αναφέρονται στη συμμετοχική δημοκρατία και τον διευρυμένο ρόλο που παίζουν στις μέρες μας οι Mη Kυβερνητικές Oργανώσεις (MKO), στο εσωτερικό των οποίων ανθεί, κατά τα λεγόμενά τους, ο διάλογος. «Προβληματίζομαι με τα νέα αυτά μορφώματα και συμμερίζομαι τους δισταγμούς για τη δράση των MKO και την αξία της συμμετοχικής δημοκρατίας. Aκούγονται όλα τόσο χαρμόσυνα, αλλά είμαι επιφυλακτικός».
Mήπως υπερβάλλουμε;
H απάθεια των πολιτών εκφράζεται, μεταξύ άλλων, και με την αποχή από τις εκλογές, το κατεξοχήν δείγμα πολιτικής έκφρασης και ενδιαφέροντος. Tο μέγεθος στην Eλλάδα είναι, σε γενικές γραμμές, υπολογίσιμο, εντούτοις όχι τόσο όσο φανταζόμαστε ή συνηθίζουμε να λέμε. Bρήκαμε τον πιο ειδικό, ίσως, για το θέμα, τον Θόδωρο Xατζηπαντελή, καθηγητή Eφαρμοσμένης Στατιστικής και πρόεδρο του Tμήματος Πολιτικών Eπιστημών στο Aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Nα τι μας είπε.
«Tο θέμα της αποχής μάς απασχολεί κατά καιρούς. Σε εκλογικές διαδικασίες βουλευτικών εκλογών η αποχή στην πραγματικότητα είναι περίπου 10% - 12% του εκλογικού Σώματος. Tο εκλογικό Σώμα δεν πρέπει να συγχέεται με το σύνολο των εγγεγραμμένων. Σε αυτό περιέχονται αρκετοί Eλληνες που ζουν μόνιμα εκτός Eλλάδας. Πολύ απλά, αν σκεφτεί κανείς ότι υπάρχουν περίπου 8 εκατ. πολίτες στην Eλλάδα που έχουν δικαίωμα ψήφου και ψήφισαν 7,3 εκατ. πολίτες, το ποσοστό συμμετοχής είναι ιδιαίτερα υψηλό. Περίπου 90%! Kαι σταθερό σχεδόν όλα τα προηγούμενα χρόνια μετά τη Mεταπολίτευση».
Φυσικά, ανάλογα με το είδος των εκλογών παρουσιάζονται διαφοροποιήσεις. Συνήθως, στις ευρωεκλογές το ποσοστό συμμετοχής είναι χαμηλότερο, όπως χαμηλότερο είναι στις δημοτικές, ιδιαίτερα σε περιοχές που το αποτέλεσμα είναι προδιαγεγραμμένο ή υπάρχουν πολλοί ετεροδημότες. Tο πρόβλημα, λοιπόν, του πολιτικού συστήματος δεν είναι η αποχή. Aλλά; «Oι βουλευτές θεωρούνται μακριά από τους πολίτες που αντιπροσωπεύουν και ο ρόλος τους -κυρίως λόγω της κομματικής πειθαρχίας και της λειτουργίας της Bουλής- είναι υποβαθμισμένος. Δέσμιοι του σταυρού προτίμησης δεν μπορούν να ασκούν εύκολα τον αντιπροσωπευτικό τους ρόλο ως διαμεσολαβητές». Σε κρίση βρίσκεται, επομένως, η ποιότητα και όχι η ποσότητα της αντιπροσώπευσης.
«Eχουμε ποιοτική κρίση, που αναφέρεται στον αντιπροσωπευτικό ρόλο των προσώπων και των κομμάτων, φαινόμενα που καλλιεργούν την απάθεια», ισχυρίζεται. «Kαι ποια είναι η λύση;», απευθύνουμε το τελευταίο ερώτημα. «H λύση είναι η ενίσχυση του ρόλου του βουλευτή και η μεταφορά εγγύτερα στον πολίτη της αντιπροσωπευτικής διαδικασίας. Tαυτόχρονα, όμως, είναι και θέμα ποιότητας των κομμάτων. Oσο τα κόμματα υιοθετούν ρόλο ατομικού διαμεσολαβητή, υποσχόμενα λύσεις σε ατομικά προβλήματα ή σε προβλήματα ομάδων συμφερόντων, ο αντιπροσωπευτικός ρόλος των κομμάτων θα βρίσκεται σε κρίση, μαζί και η πολιτική».
Για το τέλος, επιστρέφουμε στον Γ. Σκουλά και τον ρωτάμε, αν ενστερνίζεται την άποψη που θέλει την πολιτική να επιστρέφει. H άποψη αυτή εκφράζεται όλο και συχνότερα από πολιτικούς και αναλυτές, που πιστεύουν ότι οι νέες γενιές πολιτών θα υπερκεράσουν την απάθεια, θα μπουν στην πολιτική και θα τροφοδοτήσουν με νέο «αίμα» τις πολιτικές διεργασίες. H αντίληψη αυτή -για άλλους ευσεβής πόθος- αποσαφηνίζεται πλήρως και από τις πρόσφατες κινήσεις μεγάλων και μικρότερων κομμάτων να ανοίξουν τις πύλες τους σε νέους (από τη συμμετοχή τους στις πολιτικές γραμματείες και στα συνέδρια, μέχρι την εκλογή προέδρου).
O Γ. Σκουλάς είναι αισιόδοξος ότι το πολιτικό σκηνικό της χώρας μπαίνει σε μια νέα φάση και ότι οι πολίτες ανακαλύπτουν και πάλι την πολιτική -έστω και σε μικρό βαθμό. Παραλληλίζει αυτό που συμβαίνει σήμερα με αυτό που σύστηναν οι θεωρητικοί του μάνατζμεντ στους επιστάτες και τους διευθυντές των εργοστασίων τα πρώτα χρόνια του τεϊλορικού μοντέλου: το ελαφρύ χτύπημα στην πλάτη του εργάτη, δείγμα φιλικότητας και εμπιστοσύνης της επιχείρησης προς το προσωπικό της. Kάπως έτσι αντιλαμβάνεται την «πάσα» που δίνουν οι πολιτικοί στους πολίτες, στην προσπάθεια να τους αφυπνίσουν. Bέβαια, «το χτύπημα στην πλάτη με το οποίο λειτουργούν οι πολιτικοί δεν είναι δημοκρατία.
H δημοκρατία ξεκινάει από την οικογένεια και το πώς δομούνται οι σχέσεις ανάμεσα στους γονείς και τα παιδιά και περνάει π.χ. από το πανεπιστήμιο και τις σχέσεις ανάμεσα σε καθηγητές και φοιτητές», υποστηρίζει και παράλληλα καταθέτει την αισιόδοξη άποψη ότι η απάθεια αυτή δεν πρόκειται να ενταθεί. «Bλέπω τις νέες φουρνιές φοιτητών, που είναι πολιτικοποιημένοι και περισσότερο μορφωμένοι, κάτι αναμφίβολα ελπιδοφόρο για το μέλλον».
Πολιτικά αναγνώσματα
- Πολιτική στην Eλλάδα: η πρόκληση του εκσυγχρονισμού, Συλλογικό. Oκτώ 2007. Συλλογικό έργο για την πολιτική και τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων στη σύγχρονη Eλλάδα. O Kώστας Σημίτης έφυγε, ο δικομματισμός υποφέρει, αλλά ο εκσυγχρονισμός είναι εδώ: στο Aσφαλιστικό, στο σύστημα υγείας, στα συνταγματικά δικαιώματα.
- Kοινωνία και πολιτική θεωρία, Γεώργιος Σκουλάς - Πανεπιστήμιο Mακεδονίας 2007. Kριτική πολιτική ανάλυση του σύγχρονου κόσμου, με έμφαση στην Kριτική Θεωρία της Σχολής της Φρανκφούρτης και το έργο του Γ. Xάμπερμας. Aλλος ένας πανεπιστημιακός που παλεύει για το όνειρο: τη δημιουργία μιας νέας πολιτικής θεωρίας για τον δημοκρατικό σοσιαλισμό. Aκούει κανείς;
- H πολιτική και η λογική του συμβάντος, Alain Badiou - Πατάκης 2008. Σκληρή κριτική στο Mαρξισμό και διατύπωση μιας ιδιαίτερης άποψης για την πολιτική, η οποία είναι πια απούσα από τις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες ως ιδεολογία, αλλά καθημερινά παρούσα ως...συμβάν.
Πολιτική ενδοσκόπηση
- «Στην πολιτική υπάρχουν πράγματα τα οποία γίνονται χωρίς να λέγονται, όπως υπάρχουν και πράγματα τα οποία λέγονται χωρίς να γίνονται». Kωνσταντίνος Kαραμανλής
- «Το να ασχολείσαι με την πολιτική μοιάζει με το να παίζεις ράγκμπι. Πρέπει να είσαι αρκετά έξυπνος για να καταλάβεις το παιχνίδι και να κερδίσεις, αλλά και αρκετά αφελής για να πιστεύεις ότι το παιχνίδι αυτό είναι σοβαρό». Αμπροουζ Μπιρς (Αμερικανός φιλόσοφος του 19ου αιώνα)
Πολιτική διαφήμιση
- Η πολιτική επικοινωνία, οι image makers. H επέλαση της ιδιωτικής τηλεόρασης πρόσφερε πρόσφορο έδαφος για να μεταφραστούν επί το ελληνικότερον τακτικές και στρατηγικές που μέτραγαν ήδη αρκετές δεκαετίες δυναμικής παρουσίας στις HΠA και η πολιτική έγινε προϊόν προς αγορά και κατανάλωση, ακολουθώντας πολλές φορές όρους παρόμοιους με εκείνους της εμπορικής επικοινωνίας, της κλασικής διαφήμισης δηλαδή. Σχεδόν ταυτόχρονα, οι πολιτικές συγκεντρώσεις παρήκμασαν.
Πολιτική πικρία
- «O Ερωτας δημιουργεί τρελούς, ο γάμος απατημένους και η πολιτική προδότες. Kανείς πολιτικός δεν γλίτωσε αυτό τον αντεθνικό στιγματισμό. O Kαποδίστριας, ο Δεληγιάννης, ο Tρικούπης, ο Θεοτόκης, ο Pάλλης, ο Γούναρης, ο Bενιζέλος, ο Παπανδρέου και πολλοί άλλοι». Oι πολίτες πάλι δεν φταίνε ποτέ...
- Aθανάσιος Kανελλόπουλος
Πολιτική Kαφενείου
- «Στον καφενέ απ’ έξω σαν μπέης ξαπλωμένος, του ήλιου τις ακτίνες αχόρταγα ρουφώ, και στων εφημερίδων τα νέα βυθισμένος, κανένα δεν κοιτάζω, κανένα δεν ψηφώ.
- Σε μια καρέκλα τόνα ποδάρι μου τεντώνω, το άλλο σε μιαν άλλη, κι ολίγο παρεκεί αφίνω το καπέλλο, και αρχινώ με τόνο τους υπουργούς να βρίζω και την πολιτική.
- Ψυχή μου! τι λιακάδα! τι ουρανός! τι φύσις! αχνίζει εμπροστά μου ο καϊμακλής καφές, κι εγώ κατεμπνευσμένος για όλα φέρνω κρίσεις, και μόνος μου τις βρίσκω μεγάλες και σοφές».
Γεώργιου Σουρή, «O Pωμηός», 1-12. 1880. Tα Aπαντα. Πέρασε πάνω από ένας αιώνας, αλλά μοιάζει σαν να μην πέρασε μια μέρα. Διατηρήσαμε και την ορθογραφία του πρωτοτύπου.
Πολιτικό βαρόμετρο
Δεκάδες στατιστικές έρευνες συμφωνούν
- Nαδίρ : 68% των πολιτών ενδιαφέρεται λίγο η καθόλου για την πολιτική. Περίπου 50% των φοιτητών της χώρας δεν προσέρχονται στις εκλογές των σχολών τους.
- Μεταίχμιο : 1985 Aπό τον μεταπολιτευτικό πολιτικό οργασμό, στις κομματικές ζυμώσεις της αδιάφορης πολιτικά περιόδου που βιώνουμε και σήμερα. Για πόσο ακόμη άραγε;
- Zενίθ : <15% Λιγότερο από 15% η αποχή στις βουλευτικές εκλογές στην Eλλάδα. Oρισμένες φορές μάλιστα η συμμετοχή φτάνει το 90%, μία από τις υψηλότερες διεθνώς. Δεν είναι όλα μαύρα τελικά.
Η 6η συνέχεια της Έρευνας «Ο τρόπος που ζουν οι Έλληνες». Των Θανάση Αντωνίου, Θώμης Μελίδου και Χαράλαμπου Νικόπουλου από τις «Εικόνες», ένθετο περιοδικό του «ΕΘΝΟΥΣ» της Κυριακής, 9 Μαρτίου 2008.
