Η σιωπή δεν κράτησε πολύ. Οσο να ξεπεραστεί η αμηχανία. Τέτοια λόγια από αστυνομικό πρώτη φορά ακούγονταν επίσημα. «Πολιτικός, το όνομά του το ξέρω και το ξέρουμε, έστειλε μήνυμα σε δύο συναδέλφους μου και τους ζήτησε να μην καταθέσουν στη δίκη του Κ.Β. (χασισοκαλλιεργητή από τα Ζωνιανά). Στον ένα συνάδελφο υποσχέθηκαν να του διορίσουν τη σύζυγο». Τα μέλη του νομαρχιακού συμβουλίου Ρεθύμνου άκουσαν τον αστυνομικό. Το ίδιο και εισαγγελέας που ήταν παρών. Από τότε (9/1/2006) κανείς δεν ζήτησε περισσότερες εξηγήσεις. Ούτε ο εισαγγελέας. Εξηγήσεις επίσης δεν δόθηκαν για τον περασμένο Σεπτέμβριο, τον τελευταίο μήνα πριν από τον τρύγο του χασίς. Κατασχέθηκαν μόλις 650 δενδρύλλια, έναντι 13.000 τον προηγούμενο χρόνο και έναντι 120.000 χασισόδεντρων την περασμένη 7ετία. Γιατί; Μα λόγω των εκλογών. Και προφανώς την απόφαση δεν την πήραν οι Ζωνιανοί. Η εκλογική κόντρα ήταν ιδιαίτερα σκληρή κυρίως μεταξύ των συνυποψηφίων των ίδιων συνδυασμών. Για παράδειγμα, η Ολγα Κεφαλογιάννη εξελέγη με μόλις 39 ψήφους διαφορά από τον Κωστή Σχοινά (επίσης της Νέας Δημοκρατίας). Και στα Ζωνιανά των 1.450 κατοίκων, περίπου 600 ψήφοι (η πλειονότητα) πήγαν όχι μόνο σε κόμμα αλλά και σε πρόσωπο. Τηρώντας δε την παράδοση, η κάλπη από τα Ζωνιανά με τα ψηφοδέλτια παραδόθηκε με καθυστέρηση μιας ημέρας στο Ρέθυμνο.
Το 1991 ένας νεαρός πανεπιστημιακός ανεβαίνει στα χωριά του ορεινού Μυλοποτάμου. Ο Αρης Τσαντηρόπουλος θέλει απαντήσεις. Γιατί εκεί; Τι ιδιαίτερο συμβαίνει στην περιοχή και έχει αναπτυχθεί τέτοια παραβατικότητα; Αναζητεί μέσα από τη βεντέτα τις σχέσεις, τις αξίες και την εξέλιξη της ανθρωπογεωγραφίας στην περιοχή. Θα μείνει μόνιμα για μήνες στα Λιβάδια (γειτονικό χωριό στα Ζωνιανά) και θα ψάξει ούτε λίγο ούτε πολύ για το «κόζι». Για τη σημασία του και τον εκφυλισμό του. Το κόζι είναι το ισχυρό τραπουλόχαρτο που επικρατεί σ’ ένα παιχνίδι με χαρτιά. Μεταφορικά είναι το κοινωνικό γόητρο, το κύρος που διαθέτει κάποιος και απολαμβάνει στην τοπική κοινωνία. Από τη δουλειά αυτή που εμπλουτίστηκε στα χρόνια που πέρασαν ολοκληρώθηκε μια διατριβή (μοναδική στο είδος της) με τίτλο «Η εξέλιξη της βεντέτας στην ορεινή Κρήτη», που πρόσφατα κυκλοφόρησε και σε βιβλίο από τις εκδόσεις «Πλέθρον».
Τους άφησε πίσω ο τουρισμός
Ο εκφυλισμός, ήτοι η στρεβλή έννοια που αποδίδεται σε πολλά παλαιά έθιμα της περιοχής από τους κατοίκους του ορεινού Μυλοποτάμου, ήταν η συνέπεια μιας διαδικασίας που ξεκίνησε πριν από περισσότερα από 30 χρόνια. Τη χρυσή εποχή που τα χελιδόνια του τουρισμού άρχισαν να παραχωρούν τη θέση τους στα οργανωμένα γραφεία.
Τα ορεινά χωριά χάνουν το πιο προοδευτικό κομμάτι τους, που αντιλαμβάνεται την ευκαιρία. Μέσα σε μια νύχτα κτηνοτρόφοι γίνονται ξενοδόχοι κυρίως στα βόρεια παράλια. Και σύντομα πολύ πλούσιοι.
Οσοι έμειναν πίσω ασφυκτιούν. Κυρίως στα Ζωνιανά. Κι αυτό διότι στην επαρχία Μυλοποτάμου τα Ανώγεια και τα Λιβάδια, τα γειτονικά τους χωριά, έχουν τη μερίδα του λέοντος στα βοσκοτόπια. Από εκεί ξεκινά η έχθρα τους (και) με τους γείτονές τους. Που θα παίξει μεγάλο ρόλο στον απομονωτισμό της κοινότητας αλλά και στην ενίσχυση των στενών δεσμών μεταξύ των μελών της.
Η πρώτη διέξοδος δίνεται με πολιτικό δόντι. Οι Ζωνιανοί είχαν πολλά μειονεκτήματα ως κοινότητα αλλά και ένα μεγάλο πλεονέκτημα. Είναι το πρώτο χωριό σε γεννητικότητα στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Περίπου 2.500 Ζωνιανοί ζουν στην Αθήνα και άλλοι 1.500 στο Ηράκλειο. Οι οποίοι όχι μόνο δεν ακολούθησαν την ιδιαίτερη εγκληματικότητα των συμπατριωτών τους, αλλά και διακρίθηκαν σε πολλούς τομείς. Αρα το πρόβλημα δεν είναι «φυλετικό». Ούτε ξεκίνησε από το χασίς.
Χρυσές επιδοτήσεις
Μια μικρή έρευνα στις επιδοτήσεις στο λάδι, στη σουλτανίνα και στα κτηνοτροφικά δείχνει το πρώτο κομμάτι του παγόβουνου. Στην επαρχία Μυλοποτάμου δίνεται η μερίδα του λέοντος. Με πολιτικά μέσα οι Ζωνιανοί καταφέρνουν και εισπράττουν επιδοτήσεις για ανύπαρκτες ποσότητες ενώ, όπως λένε στη Διεύθυνση Γεωργίας Ρεθύμνου, αν μετρήσει κανείς τα δηλωθέντα ζώα θα φτάσει σε νούμερα Βελγίου! Η βοήθεια πολιτικών στους Ζωνιανούς, να παίρνουν παράνομες επιδοτήσεις, είναι η αρχή της διαπλοκής. Και καλλιεργείται έντονο το αίσθημα της συνενοχής με όσους τους καλύπτουν. Αυτή η σχέση ενισχύεται ακόμη περισσότερο με τις κουμπαριές.
Οι Ζωνιανοί νιώθουν ότι έχουν πλάτες και κάνουν ένα ακόμη βήμα. Από το 1991 είναι εξαιρετικά δύσκολο οι κτηνίατροι ή οι γεωπόνοι να τσεκάρουν τα στοιχεία των Ζωνιανών, γιατί τους απαγορεύεται η πρόσβαση και ο έλεγχος στο χωριό. Αλλά οι επιδοτήσεις πληρώνονται κανονικά. Μόνο την πενταετία 1998 - 2002 δόθηκαν σε επιδοτήσεις στον ορεινό Μυλοπόταμο 56 δισ. δραχμές. Οι 600 νέοι γεωργοί εισπράττουν την ίδια περίοδο άλλα τρία δισεκατομμύρια. Οπως λέει μάλιστα ο πρώην νομάρχης Ρεθύμνου, Μανώλης Λίτινας, «φέτος εισέπραξε εξισωτική επιδότηση και κτηνοτροφική, ακόμη και ταξιτζής από τα Ζωνιανά, που ζει σε μεγάλη πόλη εκτός Κρήτης».
Χασίς και νέα όπλα
Η ανοχή της πολιτείας, που «χτίζεται» στη δεκαετία 1980-1990, γίνεται ακόμη πιο ορατή την επόμενη δεκαετία, όταν οι Ζωνιανοί περνάνε στο χασίς. Το χασίς υπήρχε σίγουρα από τον 19ο αιώνα στην Κρήτη. Αλλά στις ορεινές κοινότητες του Ψηλορείτη, ο χασικλής ήταν περισσότερο απαξιωτικός χαρακτηρισμός. Ωστόσο, κάποιοι στο χωριό αρπάζουν την ευκαιρία της απαγόρευσης εισόδου κρατικών υπαλλήλων και καλλιεργούν τις πρώτες χασισοφυτείες. Τα χρήματα είναι πολλά, αν υπολογίσει κανείς ότι τα 1.000 δενδρύλλια δίνουν 2,5 τόνους χασίς αξίας 5.000.000 ευρώ. Μέρος από τα κέρδη επενδύεται στο παραδοσιακό σπορ, στα όπλα. Αλλά τώρα οι Ζωνιανοί με τα νέα όπλα νιώθουν και πιο δυνατοί.
Το χωριό αλλάζει. Ζει σ’ έναν πρωτόγνωρο πλούτο, αλλά η τοπική κοινωνία λόγω της απομόνωσης παραμένει σε προ-αστικούς χρόνους. Τα κορίτσια παντρεύονται στα 15 τους και μάλιστα αυτόν που τις «έταξε» ο πατέρας. Πολλές στα 35 είναι ήδη γιαγιάδες ολοκληρώνοντας, όπως γράφει ο Αρης Τσαντηρόπουλος, έναν κύκλο ζωής που οι σύγχρονες γυναίκες χρειάζονται περίπου 60 - 70 χρόνια.
Τα αγόρια «παντρεύονται» και τα 4x4. Επτά στα δέκα αυτοκίνητα στους δρόμους του χωριού είναι λουσάτα και δυνατά 4x4, πολλά χωρίς πινακίδες. Δεκατετράχρονοι πήγαιναν μέχρι πέρυσι στο γυμνάσιο των Ανωγείων με 4x4. Αλλά σε ένα διαπληκτισμό με έναν Ανωγειανό μαθητή, ένας Ζωνιανός μαθητής βγάζει περίστροφο και τον πυροβολεί στο κεφάλι. Οι Ανωγειανοί ξεσηκώνονται και απαιτούν να μην φοιτούν Ζωνιανιοί στο γυμνάσιό τους. Και η υπουργός το αποδέχεται!
Μια δεύτερη πράξη της διοίκησης δείχνει ότι η πολιτεία προτίμησε την εύκολη λύση. Στον «Καποδίστρια» οι Ανωγειανοί δηλώνουν ότι δεν θέλουν τους Ζωνιανούς στον δήμο τους. Ο υπουργός Πρ. Παυλόπουλος το δέχεται και αντιπροτείνει τον γειτονικό δήμο Κουλούκουνα. Αλλά οι Ζωνιανοί έχουν προσβληθεί και λένε ή μόνοι μας ή με κανένα. Ο υπουργός το δέχεται!
Απομονωτισμός και συνενοχή
Ο απομονωτισμός γίνεται ακόμη πιο έντονος και η αλληλεγγύη μεταξύ τους ακόμη μεγαλύτερη. Ηδη από το 1995 οι Ζωνιανοί έχουν αναπτύξει ένα σύστημα «αυτασφάλισης» των φυτειών. Οσες φυτείες ξεριζώνονται από την αστυνομία είναι ασφαλισμένες από το πρωτότυπο ζωνιανό καρτέλ και οι ιδιοκτήτες αποζημιώνονται.
Αλλωστε η βάση της κοινωνικής συνοχής βρίσκεται στην αναδιανομή του πλούτου εντός της κοινότητας. Και γίνεται έτσι κοινωνική συνενοχή. Τα δώρα μεταξύ των Ζωνιανών αγγίζουν τα όρια της υπερβολής. Σε χρήματα ή σε είδος. Ακόμη και στο νοσοκομείο, οι πολιτικές άκρες βρίσκουν κρεβάτι και οι Ζωνιανοί επισκέπτονται τον άρρωστο και αφήνουν χρήματα. Πολλά χρήματα.
Στους γάμους στον Μυλοπόταμο εμφανίζεται και ο Ζωνιανός «σφαιράς». Είναι στο 4x4, κοντά στην εκκλησία, και πουλάει σφαίρες ή νοικιάζει όπλα στους καλεσμένους. Δεν έχεις «κόζι» αν δεν ρίξεις 5.000 σφαίρες. Αλλά οι πολιτικοί που συνήθως παρευρίσκονται ή οι τοπικές αρχές το ξεπερνάνε ως «γραφικότητα». «Προσέξτε τα σύρματα της ΔΕΗ», είπε ο Κ. Μητσοτάκης ως πρωθυπουργός σε επίσκεψή του στο Ρέθυμνο.
Η παραγωγή μεγαλώνει και οι Ζωνιανοί χρειάζονται δίκτυο τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό. Κάθε δύο μέρες ζωνιανά αυτοκίνητα πουλάνε χασίς στο Ηράκλειο (τέσσερα κιλά τη φορά). Αλλά η ατιμωρησία και η ανοχή ανοίγουν και νέους δρόμους. Η διαπλοκή με την αστυνομία έχει αποδειχτεί. «Ερχονταν πληροφορίες στην αστυνομία αλλά ο έλεγχος γινόταν δύο ή τρεις μέρες μετά και οι Ζωνιανοί είχαν ειδοποιηθεί», θα καταγγείλει ο Μανώλης Λίτινας.
Η ώρα της κόκας
Τα Ζωνιανά μπαίνουν στον αστερισμό της προστασίας. Οι 25άρηδες που μεγάλωσαν με την αποενοχοποίηση του επαγγέλματος του χασισοπαραγωγού, οπλισμένοι μέχρι τα δόντια και αναζητώντας το «κόζι», που πλέον έχει να κάνει με τη «μαγκιά και την επίδειξη», κατεβαίνουν συχνά στα μεγάλα αστικά κέντρα της Κρήτης. Ετσι πολλοί μεγάλοι επιχειρηματίες δέχονται την προστασία τους και τη σφραγίζουν και με κουμπαριές. Η διαπλοκή απλώνεται σιγά σιγά και στην οικονομία της Κρήτης. Και μετά έρχεται και η κόκα. Οι Ολλανδοί έμποροι δεν μπορούν να πληρώσουν ολόκληρη την παραγωγή των Ζωνιανών σε χρήματα. Μέρος των οφειλών δίνονται σε κοκαΐνη (στην Ολλανδία είναι ιδιαίτερα φθηνή επειδή είναι από τις κύριες πύλες εισόδου στην Ευρώπη). Τα πρώτα θύματά της είναι οι ίδιοι οι Ζωνιανοί. Το χωριό αποκτά πλέον «κουλτούρα ναρκωτικών» και ακόμη περισσότερα χρήματα.
Η κοινωνία είναι «χωρισμένη» σε τρεις ομόκεντρους κύκλους. Ο πιο κλειστός της σκληρής εγκληματικότητας, ο δεύτερος που συνεργάζεται με τον πρώτο και ο τρίτος και ευρύτερος της σιωπής και της συνενοχής μέσω των δώρων (αλλά και του φόβου). Την ίδια ώρα το «κόζι» απογειώνεται με υπέρογκα φιλοδωρήματα σε νυχτερινά κέντρα, με το κουμάρι (ζάρια, έναντι 10.000 ευρώ η ζαριά) και με την επίδειξη του οπλισμού. Ο νεαρός Ζωνιανός μεγαλώνει θαυμάζοντας «το κόζι» του πατέρα ή του φίλου.
Εκτός ελέγχου
Αλλά κάπου εκεί το παιχνίδι αρχίζει να χάνεται. Οι κλοπές στα ΑΤΜ τραπεζών στο Ηράκλειο από Ζωνιανούς και ένα νέο κύμα εγκληματικότητας πιο ανεξέλεγκτης ακόμη και από τους ίδιους τους Ζωνιανούς είναι το τελικό σήμα. Σύμφωνα με πληροφορίες, λίγες εβδομάδες πριν από τα τελευταία επεισόδια, σημαντικοί παράγοντες του Ρεθύμνου σε συνάντηση με πολιτικούς θέτουν ωμά το ζήτημα: «Μέχρι εδώ».
Παραμονές της τελευταίας αστυνομικής επιχείρησης καταγράφηκε και πάλι η νέα διάσταση του προβλήματος. Κάποιοι Ζωνιανοί έχουν πλέον αυτονομηθεί και δεν τηρούν τη συμφωνία κάτω από το τραπέζι που έγινε με την ΕΛ.ΑΣ. (να επιτρέψουν μια τυπική έρευνα). Η καστάσταση είναι πλέον εκτός ελέγχου. Και όταν δεν υπάρχει αξιόπιστος συνομιλητής, τότε το σύστημα αντιδρά... Αυτό γίνεται αυτές τις μέρες στα Ζωνιανά...
Εννέα κιλά δυναμίτη για τον... νομάρχη
Ο Μανώλης Λίτινας γίνεται το μαύρο πρόβατο για τους Ζωνιανούς, όταν σε κτηματικές διαφορές με το Μελιδόνι Μυλοποτάμου, ως νομάρχης Ρεθύμνου παίρνει το μέρος του δεύτερου χωριού. Ζωνιανοί κόβουν το αυτί του αντιδίκου τους (Φεβρουάριος 1997), ενώ λίγους μήνες μετά, τον Ιούλιο, ο νομάρχης στα επίσημα εγκαίνια του σπηλαίου Σφενδόνη στα Ζωνιανά (ένα εξαιρετικής ομορφιάς και σημασίας σπήλαιο) δέχεται ριπές. Ευτυχώς χωρίς θύματα. Τον ακολουθούν στους δρόμους, αλλά διαφεύγει επειδή δεν χρησιμοποίησε το υπηρεσιακό αυτοκίνητο. Τον επόμενο Σεπτέμβριο στις 4.20 το πρωί βόμβα από εννέα κιλά δυναμίτη εκρήγνυται στο σπίτι του. Ευτυχώς δεν τραυματίζεται. Τον τραυματίζουν όμως αλλιώς. Ο μόνος νομάρχης που τα ’βαλε με τους Ζωνιανούς δεν υποστηρίζεται στις επόμενες νομαρχιακές εκλογές του ’98 ούτε από το κόμμα του (ΠΑΣΟΚ). Κατεβαίνει ως αντάρτης και τις κερδίζει. «Αλλά και πάλι μού έβαλαν εμπόδια. Οι εκλογές ακυρώθηκαν και σε έναν χρόνο σε νέες εκλογές πήρα το 57% των ψήφων».
Πρώτος σε αυτοκτονίες νομός της χώρας
Γιατί το Ρέθυμνο είναι ο πρώτος σε αυτοκτονίες νομός στη χώρα; Και γιατί το ίδιο καταγράφεται στα χωριά του Μυλοποτάμου; Σε κείμενό του, ο επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, Αρης Τσαντηρόπουλος εκφράζει με πολλή προσοχή («χρειάζεται έρευνα») την εικασία για τη σχέση αυτοκτονιών με την «ανομία» από τον απότομο πλούτο.
Οπως σημειώνει σε έρευνά του «σε μια επιδημιολογική μελέτη που έγινε από το ιατρικό προσωπικό του Κέντρου Υγείας Ανωγείων για τα αίτια της θνησιμότητας του πληθυσμού του δήμου κατά την περίοδο 1981 - 1995 σε βάθος μιας δεκαπενταετίας, βρέθηκε μια προτυποποιημένη θνησιμότητα από αυτοκτονίες σε ποσοστό 18,2 ανά 100.000, αρκετά υψηλότερο σε σύγκριση με αυτό της επικράτειας, το οποίο είναι 7,58 ανά 100.000 κατοίκους. Επιπλέον, συγκριτική έρευνα για τις αυτοκτονίες στην Ελλάδα κατά το διάστημα 1980 - 1995, τοποθετεί τον νομό Ρεθύμνου στην πρώτη θέση σε ποσοστά αυτοκτονιών με δείκτες όσον αφορά τους άνδρες 16,05 ανά 100.000 κατοίκους και στις γυναίκες 6,76 ανά 100.000 κατοίκους, δηλαδή σύνολο 22,81 ανά 100.000 κατοίκους». Ηδη βρίσκεται σε εξέλιξη σχετική έρευνα από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης, αν και οι αναφορές μιλούν περισσότερο για κοινωνικά αίτια, παρά για έλλειψη λιθίου στον οργανισμό των αυτόχειρων.
«Μπλόκο μου κάναν τα ΕΚΑΜ και βρήκαν τ’ άρματά μου...»
«Αφουγκραστείτε να σας πω εδά μια ιστορία
μια ιστορία αληθινή
που θα γραφτεί σε στίχους και βιβλία
Αφουγκραστείτε να σας πω τα πάθη τα δικά μου
Μπλόκο μου κάναν τα ΕΚΑΜ και βρήκαν τ’ άρματά μου (...)
Στις 20 τ’ Αυγούστου στη συντεκνιά στ’ Αμάρι (...)
Στο γυρισμό μου βρήκανε το σαρανταπεντάρι
Ελεγχο μας εκάμανε, μα δεν τα βρήκαν όλα
Μα βρήκανε το καλύτερο που ήταν σαν τη βιόλα
Τα έξι μόνο βρήκανε απ’ τα σαράντα δύο
Ηταν γεμάτο άρματα, ούλο το λεφωρείο
Στο λεφωρείο είχαμε πέντ’ έξι μερακλήνες
όπου τ’ αρματα ζωστήκανε...»
Ο στίχος του Μανώλη Κονταρού δεν είναι ο μοναδικός. Είναι από τους πιο αγαπητούς στην Κρήτη, μια νεα γενιά μαντινάδων εμπνευσμένων από την ιδιαίτερη «καθημερινότητα»... Το cd με τίτλο «Να ’τανε άλλες εποχές»
Σε άλλο cd που επίσης κυκλοφορεί στο εμπόριο, του Νίκου Κυριακάκη με τίτλο «Υπάρχει λόγος», υπάρχουν μαντινάδες για τους ειδικούς φρουρούς, για τα όπλα στο χωριό και για όλη τη ζωνιανή παραφιλολογία που τείνει να μετατρέψει σε μύθο το κυνηγητό με την Αστυνομία και τους ελέγχους για όπλα.
Η τέχνη δεν έχει σύνορα ούτε ελέγχους και πάντα εγείρει διάλογο. Στον οποίο, επίσης, έχει δικαίωμα και ο 29χρονος αστυφύλακας που νοσηλεύεται στο νοσοκομείο Ηρακλείου.
Γράφει ο Τάκης Καμπύλης στη "Καθημερινή", την Κυριακή, 11 Νοεμβρίου 2007
