Η συστηματική παρατήρηση των ουράνιων σωμάτων, η χαρτογράφηση των αστέρων και των πλανητών υπήρξαν ήδη από την αυγή της ιστορίας από τις πρωταρχικές δραστηριότητες κάθε ανθρώπινου πολιτισμού.
Βασιζόμενοι σε αυτές τις παρατηρήσεις οι άνθρωποι δημιούργησαν τα πρώτα ημερολόγια: υπολογίζοντας τις περιοδικές κινήσεις του Ηλίου και της Σελήνης οργάνωναν την κοινωνική τους ζωή, χωρίζοντας -λιγότερο ή περισσότερο αυθαίρετα- τον χρόνο σε έτη, μήνες και ημέρες.
Ωστόσο, αυτοί οι πρώτοι αστροσκόποι -Βαβυλώνιοι, Χαλδαίοι, Αιγύπτιοι- δεν αρκέστηκαν στην καταγραφή της κίνησης των ουράνιων σωμάτων, αλλά επιχείρησαν και μια πρώιμη ερμηνεία τού πώς τα ουράνια σώματα επενεργούν και καθορίζουν τη ζωή πάνω στον πλανήτη μας. Έτσι άρχισε να διαμορφώνεται μια ερμητική παράδοση, μια μυστικιστική ερμηνεία τού πώς ο ουράνιος μακρόκοσμος επηρεάζει τις εγκόσμιες υποθέσεις και τελικά καθορίζει όλες τις εξελίξεις στον γήινο μικρόκοσμο.
Ενώ λοιπόν κατά την αρχαιότητα η «αστρονομία» επικεντρώνεται στην παρατήρηση των κινήσεων και των μεταβολών των ουράνιων σωμάτων, η «αστρολογία» επιχειρεί να ερμηνεύσει πώς αυτές οι κινήσεις των πλανητών και των αστέρων επηρεάζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις πράξεις των ανθρώπων. Επομένως, ήδη από την αρχαιότητα οι «επιστημονικές» αστρονομικές κατακτήσεις συνοδεύονται και διαπλέκονται στενά με τις αστρολογικές «εξηγήσεις» των επίγειων φαινομένων μέσω των ουράνιων φαινομένων.
Στις θεοκρατικές κοινωνίες της Ανατολής γεννήθηκε ένα πρότυπο απόκρυφης γνώσης, που ως μαγικοαστρολογική παράδοση διαδόθηκε στον αρχαίο και μεσαιωνικό πολιτισμό της Δύσης. Βασιζόμενος μάλιστα σε αυτή τη «γνώση» των απόκρυφων αντιστοιχιών, ο μύστης, ο μάγος ή ο σαμάνος ήταν υποτίθεται σε θέση να ερμηνεύει, να προβλέπει και άρα να επηρεάζει το παρόν και κυρίως το μέλλον των ανθρώπων.
Για πολλές χιλιετίες αυτό το σκοτεινό και αποπνικτικό μοντέλο μιας κρυφής μαγικής γνώσης κυριάρχησε στη σκέψη των ανθρώπων· και δυστυχώς εξακολουθεί να κυριαρχεί, όπως αποδεικνύει η τεράστια επιτυχία που γνωρίζουν σήμερα οι ερμητικές ή θρησκευτικές δοξασίες και οι «απόκρυφες επιστήμες».
Η αστρολογία, ειδικότερα, θα διαχωριστεί οριστικά από την αστρονομία μόνο μετά τον 17ο αιώνα, ενώ μέχρι τότε θεωρούνταν βασική επιστήμη και διδασκόταν σε όλα τα πανεπιστήμια της Ευρώπης. Για παράδειγμα, το 1300 ακόμη και το περίφημο πανεπιστήμιο της Σορβόνης την περιλάμβανε στους ιατρικούς κλάδους, αφού μελετά τα «αστρολογικά αίτια» των ασθενειών. Την ίδια περίοδο, έδρες αστρολογίας υπήρχαν στα μεγάλα πανεπιστήμια της Μπολόνια και του Κέμπριτζ. Εξάλλου, ακόμη και σήμερα η διδασκαλία και η πρακτική της αστρολογίας θεωρείται απαραίτητη προϋπόθεση για την ολοκληρωμένη εκπαίδευση ενός Ινδού γιατρού (ayurvedico), ενός Θιβετιανού γιατρού Λάμα ή ενός Ταοϊστή γιατρού στο πανεπιστήμιο του Πεκίνου.
Η συνωμοσία των άστρων
Η αστρολογία, επομένως, δεν είναι απλώς μια «αθώα» διασκέδαση άνευ σημασίας. Αντίθετα, όπως ισχυρίζεται ο βιολόγος Richard Dawkins, «θα πρέπει να την παίρνουμε πολύ σοβαρά γιατί είναι εξαιρετικά βλαπτική». Ένας αστερισμός ή μια συζυγία αστέρων, όπως προκλητικά υποστηρίζει ο Dawkins, «αξίζει όσο και μια υγρή μούχλα στην οροφή του μπάνιου μας. Και τα δύο έχουν την ίδια περίπου δυνατότητα να επηρεάσουν τη ζωή μας».
Πολλοί επιστήμονες συμφωνούν με αυτή την ειρωνική και απαξιωτική στάση. Ωστόσο, το γεγονός ότι εκατομμύρια άτομα παρακολουθούν τακτικά το ωροσκόπιό τους φαίνεται να δικαιώνει και να παρέχει κάποια αξιοπιστία στην ευρέως διαδεδομένη λαϊκή εκδοχή της αστρολογίας.
Πράγματι, είναι εξαιρετικά δύσκολο να πιστέψουμε ότι τόσο πολλά άτομα ενδιαφέρονται γι' αυτήν -σπαταλώντας χρόνο και χρήμα- χωρίς να βρίσκουν κάτι χρήσιμο σ' αυτήν. Ναι, αλλά τι ακριβώς;
Το γεγονός ότι η τηλεόραση, τα περιοδικά και οι εφημερίδες φιλοξενούν ωροσκόπια προσφέρει ασφαλώς μια κάποια αξιοπιστία στην αστρολογία. Όμως αυτό αποτελεί μάλλον ένα σύμπτωμα παρά την αιτία της μεγάλης επιτυχίας της: η πανταχού παρουσία της στα ΜΜΕ ούτε δικαιολογεί ούτε δικαιώνει την αστρολογία. Λειτουργεί, ωστόσο, ενισχυτικά, αφού εξοικειώνει καθημερινά τους αναγνώστες-θεατές με την ιδέα ότι πρόκειται για ακόμη μια «αντικειμενική» πηγή πληροφοριών.
Μια επίφαση επιστημονικότητας της αστρολογίας προσφέρουν οι πολύπλοκοι μαθηματικοί υπολογισμοί, που πλέον εκτελούνται αυτομάτως από υπολογιστές. Δυστυχώς όμως, η ακρίβεια και η τυπική ορθότητα αυτών των υπολογισμών δεν μας λέει απολύτως τίποτα ούτε για το νόημα ούτε και για το περιεχόμενο αυτών των αφηρημένων μαθηματικών αποτελεσμάτων.
Προφανώς, η μεγάλη επιτυχία της αστρολογίας σχετίζεται με την κοινότοπη και εντελώς αυθαίρετη (σύμφωνα και με αρκετούς αστρολόγους) εκδοχή των «ωροσκοπίων της επόμενης ημέρας». Αυτή η «λαϊκή» εκδοχή μιας υποτίθεται σοβαρότερης «εσωτερικής επιστήμης» έχει προσαρμόσει το γλωσσικό της ιδίωμα ώστε να γίνεται κατανοητό από τους πάντες. Συνδυάζοντας στοιχεία από την αρχαία μυστική παράδοση με σύγχρονα παραεπιστημονικά στοιχεία, καταφέρνει να δημιουργεί την εντύπωση ενός σοβαρού και επιστημονικοφανούς λόγου.
Για παράδειγμα, υποθέτετε ότι έχει κάποιο νόημα όταν διαβάζετε ότι ο «αργοκίνητος αλλά ισχυρός Ποσειδών πρόκειται να ενώσει τις δυνάμεις του με τον εξίσου ισχυρό Ουρανό καθώς εισέρχεται στον Υδροχόο, γεγονός που θα έχει δραματικές συνέπειες σε όσους γεννήθηκαν μεταξύ 1-22 Αυγούστου». Αφού ο Ποσειδώνας, ο Ουρανός και ο Υδροχόος είναι υπαρκτά ουράνια σώματα και εφόσον υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που γεννήθηκαν σε αυτή την ημερομηνία, τότε σας φαίνεται απολύτως λογικό αυτοί οι άνθρωποι να διατρέχουν κάποιο σοβαρό κίνδυνο.
Και όμως, δεν είναι καθόλου λογικό! Η παραπάνω αστρολογική πρόβλεψη βασίζεται σε μια σειρά από παρανοήσεις:
(1). Για την επιστήμη της αστρονομίας δεν υπάρχουν «ισχυρά ή ανίσχυρα» ουράνια σώματα τα οποία διαθέτουν κάποιες ιδιαίτερες μαγικές δυνάμεις.
(2). Ο Υδροχόος είναι ένα ετερόκλιτο σύμπλεγμα αστέρων που βρίσκονται σε διαφορετικές αποστάσεις από εμάς και στους οποίους μόνο εμείς μπορούμε να αναγνωρίσουμε κάποια μορφή (τον υδροχόο). Απομένει το αναμφισβήτητο γεγονός ότι ορισμένοι από εμάς έχουν όντως γεννηθεί μεταξύ 1-22 Αυγούστου, και συνεπώς ανήκουν στον πέμπτο «ιερό» ζωδιακό αστερισμό του Λέοντος.
(3). Γεγονός που δυστυχώς είναι παντελώς αδιάφορο και χωρίς την παραμικρή σημασία για την επιστήμη της αστρονομίας.
Γιατί λοιπόν ορισμένοι, κατά τα άλλα έξυπνοι άνθρωποι, εξακολουθούν να πιστεύουν ότι το ωροσκόπιο τούς προσφέρει κάποιες ζωτικής σημασίας πληροφορίες;
Αστρολογία; Όχι, ευχαριστώ!
Ένας απίστευτα μεγάλος αριθμός ανθρώπων πιστεύει ότι η θέση των ουράνιων σωμάτων κατά τη στιγμή της γέννησής τους καθορίζει αποφασιστικά τον χαρακτήρα και το πεπρωμένο τους. Δυστυχώς, ύστερα από τρεις χιλιετίες αστρονομικών ερευνών εξακολουθούμε να αγνοούμε πώς μια πλανητική συζυγία θα μπορούσε να επηρεάσει την πορεία της ζωής μας.
Όσο για τους ίδιους τους αστρολόγους, αυτοί δεν έχουν καταφέρει ούτε καν να συμφωνήσουν μεταξύ τους μέσω ποιων ακριβώς φυσικών ή έστω παραφυσικών μηχανισμών θα μπορούσαμε ενδεχομένως να κατανοήσουμε αυτή την επιρροή ή τις συσχετίσεις των ουράνιων σωμάτων με την ανθρώπινη ζωή. Η σκέψη και μόνο ότι η παρουσία ενός πλανήτη, π. χ. της Αφροδίτης, την ημέρα της γέννησης ενός ανθρώπου μπορεί να επηρεάσει καθοριστικά τον χαρακτήρα του είναι από μόνη της εντελώς παράλογη. Πόσω μάλλον όταν κάποιοι μύστες της αστρολογίας είναι σε θέση να προβλέπουν ή και να υπολογίζουν αυτή την επιρροή!
Αν έπρεπε να αναζητήσουμε κάποια εξήγηση για το αξιοπερίεργο γεγονός ότι οι άνθρωποι ανέκαθεν γοητεύονταν από τέτοιες μυστικιστικές «εξηγήσεις», θα έπρεπε ίσως να διερευνήσουμε βαθύτερα τη μηχανή που παράγει κάθε φυσική ή υπερφυσική «πραγματικότητα», δηλαδή τον ανθρώπινο εγκέφαλο.
Το γεγονός ότι συχνά οι προβλέψεις των ωροσκοπίων μας φαίνονται σωστές ή ότι το ψυχολογικό μας προφίλ ταυτίζεται ικανοποιητικά με τις προδιαγραφές του ζωδιακού μας αστερισμού οφείλεται σε εγγενείς, και όχι πάντα συνειδητούς, γνωστικούς μηχανισμούς που κινητοποιεί ο εγκέφαλός μας.
Πράγματι, πλήθος ερευνών έχει επιβεβαιώσει την ύπαρξη ενός πολύ συνηθισμένου ψυχολογικού μηχανισμού που μας οδηγεί στο να απομνημονεύουμε και να θυμόμαστε μόνο τις «επιτυχείς» προβλέψεις, ενώ τείνουμε να διαγράφουμε την πλειονότητα των ανεπιτυχών προβλέψεων. Επίσης, είναι γνωστό ότι πολύ συχνά ο νους μας τροποποιεί υποσυνείδητα την πραγματικότητα ώστε να προσαρμοστεί στις προσδοκίες μας.
Η αστρολογία εμφανίζεται ως ένα εργαλείο πρόβλεψης του μέλλοντος. Εξυπηρετεί, επομένως, τον εγκέφαλό μας επειδή του παρέχει την ευκολία να δίνει γρήγορα κάποιο νόημα σε ό,τι μας συμβαίνει όταν δεν διαθέτει άλλα εγκυρότερα εργαλείαα ή όταν του λείπουν οι απαραίτητες πληροφορίες. Οπως π.χ. όταν γνωρίζουμε ένα πρόσωπο που μας ενδιαφέρει αλλά δεν διαθέτουμε ακόμη αρκετές πληροφορίες γι' αυτό.
Η προσφυγή σε υπερφυσικές, παραφυσικές ή μαγικές «εξηγήσεις» φαίνεται πως έχει για τον άνθρωπο μεγάλη ψυχολογική σημασία: προσφέρει κάποια μάταιη παρηγοριά στο ενοχλητικό συναίσθημα της αδυναμίας να δώσει οριστικές απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα. Μειώνει το μεγάλο άγχος και τα βάσανα μιας ύπαρξης που ενώ αναζητά τη βαθύτερη γνώση των πραγμάτων, δεν καταφέρνει ποτέ να την κατακτήσει. Οποιος υιοθετεί μαγικές πρακτικές, όπως η αστρολογία, έχει την ψευδαίσθηση ότι κυριαρχεί και διαμορφώνει ο ίδιος τη ζωή και το πεπρωμένο του, ενώ στην πραγματικότητα πέφτει θύμα της χειρότερης αγυρτείας.
Ωστόσο, αν η προφανής αποτελεσματικότητα, η μεγάλη δύναμη και η αδιαμφισβήτητη αυθεντία της επιστημονικής μεθόδου είχε πράγματι καταφέρει να κυριαρχήσει στην σκέψη των ανθρώπων, τότε θα έπρεπε να έχει εξαλείψει, προ πολλού, κάθε σκοτεινό κατάλοιπο της μαγικής-υπερφυσικής σκέψης του παρελθόντος. Παραδόξως, στις μέρες μας συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο: μια «New Age» ελευθεριότητα, τυπική της μεταμοντέρνας εποχής μας, επιβάλλει στην ανθρώπινη σκέψη την οριστική αποδέσμευσή της από τον «ασφυκτικό κλοιό» της επιστημονικής πειθαρχίας, ενώ παράλληλα προωθεί την επιστροφή σε σκοτεινά προεπιστημονικά πρότυπα «μαγικής» σκέψης.
Του Σπύρου Μανουσέλη. Από την ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ του Σαββάτου, 20 Δεκεμβρίου 2009.
Η διαμάχη για τα επουράνια αρχέτυπα
Στη σφοδρή διένεξη, ανά τους αιώνες, για την εξουσία των άστρων εμπλέκονται απρόσμενα και οι θεμελιωτές της ψυχαναλυτικής σκέψης: ο Φρόιντ και ο Γιουνγκ.
Αν και το οριστικό διαζύγιο της αστρονομίας από την αστρολογία συντελείται κατά τον 17ο αιώνα, η διαμάχη για τη φύση και τη σημασία των αστρολογικών συμβόλων συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας. Παρά τη σταδιακή υποχώρηση των ερμητικών εξηγήσεων και την επίσημη επικράτηση πιο μηχανιστικών και ορθολογικών εξηγήσεων στην επιστήμη, ο «στοιχειωμένος κόσμος» φαίνεται να επανέρχεται δυναμικά στη δυτική σκέψη μέσω της ψυχανάλυσης.
Ωστόσο οι δύο μεγάλοι πρωταγωνιστές αυτής της σημαντικής επανάστασης, ο Σίγκμουντ Φρόιντ και ο Καρλ Γιουνγκ, κράτησαν εντελώς διαφορετική στάση σχετικά με τη θέση της αστρολογίας.
Για τον Φρόιντ η αστρολογική σκέψη και τα σύμβολά της αποτελούν προβολές του υποκειμενικού ασυνείδητου. Ο «αστρόπληκτος» για τον πατέρα της ψυχανάλυσης δεν κάνει τίποτα περισσότερο από το να προβάλλει στον εξωτερικό κόσμο τις κρυφές προθέσεις των πράξεών του. Οι οποίες όμως στην πραγματικότητα θα έπρεπε να αναζητηθούν σε προσωπικές ασυνείδητες διεργασίες.
Ο Γιουνγκ, αντίθετα, θεωρούσε τα αστρολογικά σημεία και τους πλανήτες ως σύμβολα αρχετυπικών διεργασιών που γεννιούνται από το συλλογικό ασυνείδητο, που είναι κοινό σε όλους τους ανθρώπους. Η αστρολογία για τον Γιουνγκ αποτελεί ένα πολύτιμο εργαλείο που επιτρέπει στον αναλυτή την πρόσβαση σε αυτή τη δεξαμενή αρχετύπων που ο ίδιος ονόμαζε «συλλογικό ασυνείδητο».
Ενώ, λοιπόν, ο ορθολογιστής Φρόιντ δεν προσδίδει στη αστρολογία καμία άλλη πραγματικότητα εκτός από αυτήν της σχεδόν μηχανικής προβολής του υποκειμενικού ασυνείδητου στον εξωτερικό κόσμο, ο μυστικιστής-πνευματιστής Γιουνγκ βλέπει στην αστρολογία την άχρονη συνάντηση μεταξύ ατομικής και συλλογικής ψυχής: ένα αρχετυπικό φαινόμενο που αγγίζει την ουσία του ανθρώπου.
