2009: Έτος αφιερωμένο στον Δαρβίνο και την εξελικτική σκέψη
Ένας ευυπόληπτος βικτοριανός επαναστάτης
Κανείς δεν θα μπορούσε να φανταστεί το λαμπρό μέλλον του Καρόλου Δαρβίνου βασιζόμενος στις σχολικές ή πανεπιστημιακές του επιδόσεις. Ηταν ένα ήσυχο και ευγενικό παιδί που, όπως πολλά παιδιά της εποχής του, είχε πάθος για τη φυσική ιστορία και από πολύ νωρίς έκανε συλλογές από έντομα και μικρά ζώα.Ο Κάρολος Ροβέρτος Δαρβίνος γεννήθηκε τον Φεβρουάριο του 1809. Ηταν το πέμπτο παιδί ενός ιδιαίτερα εύπορου και καλλιεργημένου γιατρού και εγγονός του Ερασμου Δαρβίνου, βικτοριανού γιατρού και ποιητή διάσημου για τις πρώιμες εξελικτικές του απόψεις. Παρά τις μέτριες σχολικές επιδόσεις του, ο Δαρβίνος θα έπρεπε, ακολουθώντας την οικογενειακή παράδοση, να σπουδάσει Ιατρική στο Εδιμβούργο.
Ο νεαρός Κάρολος, όμως, αντί για τις απαιτητικές ιατρικές σπουδές, προτιμούσε να επιδίδεται σε πολύ πιο απολαυστικές και «επωφελείς» δραστηριότητες: εκδρομές στη φύση, αθλήματα και φοιτητικά συμπόσια. Εξάλλου η εικόνα και μόνο του αίματος και του ανθρώπινου πόνου τού προκαλούσαν έντονη δυσφορία. Ετσι, έπειτα από οικογενειακό συμβούλιο, ο πατέρας του αποφάσισε να τον στείλει στο Κέμπριτζ, ώστε να προετοιμαστεί για να γίνει αγγλικανός κληρικός.
Απογοητευμένος από την επιπολαιότητα του γιου του, ο πατέρας του θα του στείλει ένα γράμμα στο Κέμπριτζ, όπου μεταξύ άλλων του έγραφε: «Τα μόνα πράγματα που σε ενδιαφέρουν είναι το κυνήγι, τα σκυλιά και να πιάνεις ποντίκια: αν συνεχίσεις έτσι είναι βέβαιο ότι θα γίνεις η συμφορά του εαυτού σου και της οικογένειάς σου»!
Παρά τις γονικές παροτρύνσεις, στα επόμενα τρία υπέροχα χρόνια στο Κέμπριτζ ο νεαρός Κάρολος θα έχει την ευκαιρία να αποκτήσει νέους και πολύ ενδιαφέροντες φίλους, μαζί με τους οποίους θα συνεχίσει να εμβαθύνει και να τελειοποιεί τα ενδιαφέροντά του (φυσική ιστορία, κυνήγι, σπορ, συμπόσια).
Το 1831, αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του, δέχτηκε πρόθυμα να κάνει το γύρο του κόσμου με το «Μπιγκλ» (HMS Beagle), ένα βρετανικό υδρογραφικό πλοίο, που καπετάνιος του ήταν ο Ρόμπερτ Φιτζρόι, μόλις τέσσερα χρόνια μεγαλύτερος από τον Δαρβίνο. Ενώ όμως το ταξίδι επρόκειτο να διαρκέσει τρία χρόνια, τελικά κράτησε πέντε, από τον Δεκέμβριο του 1831 μέχρι τον Οκτώβριο του 1836.
Στη διάρκεια αυτού του ταξιδιού ο Δαρβίνος θα συλλέξει όλα τα απαραίτητα δεδομένα που αρχικά θα κλονίσουν την πίστη του στη σταθερότητα των ειδών και πολύ αργότερα θα τον οδηγήσουν στην επαναστατική θεωρία του της εξέλιξης μέσω φυσικής επιλογής. Το δραματικό πέρασμα από έναν αφελή δημιουργισμό της νεότητας στον αδιαπραγμάτευτο εξελικτισμό της ωριμότητας σηματοδοτεί μια αποφασιστική τομή στη ζωή του πατέρα της σύγχρονης εξελικτικής θεωρίας.
Πολλοί ιστορικοί της επιστήμης έχουν επιχειρήσει να διερευνήσουν, λιγότερο ή περισσότερο επιτυχώς, αυτό το προσωπικό δράμα στη ζωή του Δαρβίνου. Οι περισσότεροι πάντως συμφωνούν ότι τόσο κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του με το «Μπιγκλ» όσο και μετά την επιστροφή του στην Αγγλία το 1836 ήταν ένας σοβαρά προβληματισμένος δημιουργιστής. Ιδού πώς συνοψίζει ο Ernest Mayr, ο σημαντικότερος εξελικτικός βιολόγος και ιστορικός της Βιολογίας τον εικοστό αιώνα, την πορεία του Δαρβίνου στο βιβλίο του «Ο Δαρβίνος και η γένεση της εξελικτικής σκέψης» (εκδ. Σύναλμα).«Μετά την επιστροφή του στην Αγγλία το 1836 ήταν ακόμη δημιουργιστής. Εγινε εξελικτιστής προφανώς τον Μάρτιο του 1837, ενώ δούλευε πάνω στις ορνιθολογικές συλλογές του, και ιδιαίτερα μέσα από τις συζητήσεις του με τον ορνιθολόγο John Gould. Είναι βέβαιο ότι τον Ιούλιο του 1837 είχε πλέον αποδεχτεί πλήρως την εξέλιξη μέσω κοινής καταγωγής».
Τα επόμενα είκοσι χρόνια ο Δαρβίνος επέδειξε μια εντυπωσιακή αναβλητικότητα στο να εκθέσει δημοσίως τα συμπεράσματα των εντατικών ερευνών του. Μάλιστα, απέφευγε συστηματικά να μιλήσει γενικόλογα για την εξέλιξη. Οπως αποκαλύπτει η αλληλογραφία του, εκείνη την εποχή το πρόβλημα που τον απασχολούσε πραγματικά ήταν το πρόβλημα της ειδογένεσης: μπορεί (και πώς) ένα είδος να αλλάξει στο χρόνο και να μεταλλαχθεί σε ένα άλλο είδος; Οπως αναφέρει ο ίδιος, σχεδίαζε να γράψει ένα μεγάλο βιβλίο για την προέλευση των ειδών.
Την παροιμιώδη αναβλητικότητά του και τους σοβαρούς ενδοιασμούς του θα κάμψει μόνο η ορατή προοπτική να μην αναγνωριστεί κατάλληλα το έργο του όλων αυτών των χρόνων. Πράγματι, ένα πρωινό του Ιουνίου του 1858 θα λάβει ένα πακέτο από το Τερνάτ, ένα νησί στις ολλανδικές Ινδίες. Το πακέτο δεν περιείχε, όπως πίστευε, ειδήσεις για εξωτικά είδη, αλλά ένα χειρόγραφο του Αλφρεντ Ράσελ Γουάλας (1822-1913). Στο χειρόγραφο αυτό ένας παντελώς άγνωστος τότε φυσιοδίφης εξέθετε περιληπτικά ένα μέρος της θεωρίας του Δαρβίνου.
Ηταν πια καιρός να αποτολμήσει τη δημοσιοποίηση των ιδεών του. Ετσι τον επόμενο χρόνο, συγκεκριμένα την Πέμπτη 24 Νοεμβρίου 1859, θα κυκλοφορήσει στο Λονδίνο η πρώτη έκδοση του βιβλίου «Περί της Προέλευσης των Ειδών μέσω της Φυσικής Επιλογής ή η Διατήρηση των Ευνοημένων Φυλών στην Πάλη της Επιβίωσης».
Του Σπύρου Μανουσέλη. Από την ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ του Σαββάτου, 10 Ιανουαρίου 2009.
Η ακαταμάχητη γοητεία της εξελικτικής σκέψης
Ηδη από την πρώτη έκδοσή του, πριν από εκατόν πενήντα χρόνια ακριβώς, το βιβλίο του Δαρβίνου για την «Καταγωγή των Ειδών» θα πυροδοτήσει αντιφατικές και άκρως εμπαθείς αντιδράσεις: από την οργισμένη αποδοκιμασία έως την πιο θερμή αλλά και συχνά άκριτη επιδοκιμασία.Από την πρώτη της εμφάνιση μέχρι σήμερα, η δαρβινική θεωρία γνώρισε την επιδοκιμασία των περισσότερων ειδημόνων, επειδή ήταν η πρώτη εύλογη και κυρίως εμπειρικά τεκμηριωμένη εξήγηση των πολυάριθμων δεδομένων που είχαν καταφέρει να συλλέξουν οι φυσιοδίφες σχετικά με την ιστορία της ζωής πάνω στον πλανήτη μας.
Ειδικότερα, η θεωρία της φυσικής επιλογής, η σημαντικότερη ανακάλυψη του Δαρβίνου, φάνηκε να προσφέρει μια πλήρη και σχεδόν μηχανιστική εξήγηση πολλών ζωικών φαινομένων, εντελώς ακατανόητων μέχρι τότε. Εκτός όμως από τους επιστήμονες, οι ιδέες του Δαρβίνου έγιναν ευρύτατα αποδεκτές, και μάλιστα με πρωτοφανή ενθουσιασμό, από όλους τους ελευθεριακούς στοχαστές, φιλοσόφους και μορφωμένους πολίτες που αντιμετώπιζαν με καχυποψία ή και με εχθρότητα κάθε υπερφυσική, συνήθως θρησκευτική, ερμηνεία της φύσης.
Εύκολα λοιπόν κατανοεί κανείς τις ισχυρές αντιστάσεις και τη φανατική αποδοκιμασία που προκάλεσε από την πρώτη στιγμή η εξελικτική θεωρία: οι περισσότεροι φοβήθηκαν ότι η αποδοχή της θα ανέτρεπε την παγιωμένη, επί πολλούς αιώνες, κοινωνική αντίληψη μιας τέλεια σχεδιασμένης «φυσικής τάξης πραγμάτων», καθώς και την ιδιαίτερη θέση του ανθρώπου ως κορωνίδας της δημιουργίας. Αυτή η αντίληψη περί «ευφυούς σχεδιασμού» από έναν πάνσοφο Δημιουργό θεωρούσαν ότι αποτελεί όχι μόνο την προϋπόθεση της θρησκείας και της ηθικής αλλά και το θεμέλιο της ίδιας της κοινωνίας.
Τίποτα, ωστόσο, δεν απέχει περισσότερο από την αλήθεια από την εικόνα του Κάρολου Δαρβίνου ως υποχθόνιου κοινωνικού ανατροπέα. Πρόκειται, αντίθετα, για έναν μάλλον συντηρητικό βικτοριανό ερευνητή που πραγματοποίησε μια μεγάλη επιστημονική ανακάλυψη. Και όπως συμβαίνει συνήθως, οι συνέπειες κάθε μεγάλης επιστημονικής ανακάλυψης υπερβαίνουν τις προθέσεις του δημιουργού της. Και βέβαια επιφέρουν μια βαθιά ρήξη στις κυρίαρχες γνωστικές αξίες της εποχής.
Η καλύτερη ίσως απόδειξη αυτού του γεγονότος είναι η γοητευτική, και άκρως διδακτική, περιπέτεια της μεταμόρφωσης του Δαρβίνου από αφελή δημιουργιστή, που πίστευε στην αμεταβλητότητα, δηλαδή στη σταθερότητα των βιολογικών ειδών, σε πεπεισμένο εξελικτιστή που όχι μόνο αρνήθηκε κάθε δυνατότητα ύπαρξης ενός «ευφυούς σχεδιασμού», αλλά κυρίως ανακάλυψε, πρώτος αυτός, μια εύλογη εξήγηση της πολυμορφίας της ζωής στον πλανήτη μας (βλ. σχετικά άρθρα μας στην «Ε» 10-01-09 και 17-01-09).
Μολονότι ιδιαίτερα εντυπωσιακή, αυτή η σταδιακή μεταστροφή του Δαρβίνου προς νέες ανατρεπτικές εξελικτικές αντιλήψεις δεν μπορεί καθόλου να συγκριθεί με την ασύλληπτη περιπέτεια της μεταμόρφωσης των δαρβινικών ιδεών τα επόμενα 150 χρόνια.
Η νεοδαρβινική σύνθεση
Η πρώτη έκδοση της «Καταγωγής των ειδών» έγινε στο Λονδίνο την Πέμπτη 24 Νοεμβρίου 1859, και ήδη από την πρώτη ημέρα πουλήθηκαν και τα 1.250 πρώτα αντίτυπα.Γεγονός που υποδηλώνει όχι μόνο το μεγάλο ενδιαφέρον για το θέμα του βιβλίου αλλά κυρίως τη συστηματική προπαγάνδα και την αναμονή αυτής της έκδοσης από τους πολιτιστικούς κύκλους της Αγγλίας. Και όπως σημειώνει, με κάποια υπερηφάνεια, ο Δαρβίνος στην «Αυτοβιογραφία» του, και τα επόμενα 3.000 αντίτυπα της δεύτερης έκδοσης εξαντλήθηκαν πολύ σύντομα.
Τα αμέσως επόμενα χρόνια το βιβλίο αυτό θα γνωρίσει πολλές επανεκδόσεις και θα μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες του κόσμου, ενώ παντού θα διαβαστεί ως το θεωρητικό μανιφέστο μιας ριζικής επιστημονικής-πολιτιστικής ανατροπής. Η ταχύτατη διάδοση των εξελικτικών ιδεών κατά τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα δεν οφείλεται τόσο στην επιστημονική επάρκεια της νέας θεωρίας. Πρέπει να εξηγηθεί μάλλον ως κοινωνικό φαινόμενο ή ως ιστορική αναγκαιότητα, που ο δαρβινισμός ως νέα κοσμοαντίληψη ήρθε να καλύψει την κατάλληλη στιγμή!
Πράγματι, πολλά ήταν τα ενοχλητικά ερωτήματα στα οποία η δαρβινική θεωρία δεν μπορούσε ή δεν ήταν σε θέση να απαντήσει. Για παράδειγμα, ο Δαρβίνος αγνοούσε παντελώς -όπως και όλοι οι βιολόγοι της εποχής του- με ποιο μηχανισμό παράγονται οι γενετικές αλλαγές και πώς αυτές κληρονομούνται στους απογόνους ώστε να δημιουργείται η αναγκαία ποικιλομορφία πάνω στην οποία δρα η φυσική επιλογή. Επίσης, η θεωρία του περί βαθμιαίας εξέλιξης, που πραγματοποιείται δηλαδή μόνο σταδιακά με μικρά εξελικτικά βηματάκια, δεν επιβεβαιωνόταν καθόλου από τις ανακαλύψεις της παλαιοντολογίας.
Αυτά τα εξηγητικά κενά και οι εμφανείς ανεπάρκειες της δαρβινικής θεωρίας δεν υποβιβάζουν καθόλου, όπως κατά καιρούς υποστηρίζουν οι διάφοροι σκοταδιστές, την αξία της δαρβινικής επανάστασης. Εξάλλου, μέχρι σήμερα δεν έχει εμφανιστεί καμία επιστημονική θεωρία που να είναι ικανή να απαντά σε όλα μας τα ερωτήματα. Τελικά, όποιος αναζητά πλήρεις και οριστικές «εξηγήσεις» θα πρέπει μάλλον να στραφεί στη θεολογία ή στη μεταφυσική και όχι στην επιστήμη.
Για πολλές δεκαετίες μετά τη διατύπωση των θεωριών του Δαρβίνου, η επιστήμη της Βιολογίας ταλανιζόταν από σφοδρότατες διαμάχες μεταξύ δαρβινιστών και αντιδαρβινιστών. Η ανάπτυξη μάλιστα της νέας επιστήμης της γενετικής, στις αρχές του εικοστού αιώνα, φάνηκε να διαψεύδει οριστικά τη δαρβινική θεωρία.
Η ανακάλυψη των μηχανισμών κληρονόμησης των διακριτών και εξαιρετικά σταθερών γενετικών «παραγόντων» που αργότερα ονομάστηκαν «γονίδια» θεωρήθηκε αρχικά ότι αποτελούσε την ταφόπλακα των δαρβινικών ιδεών. Ισως γι' αυτό ο Julian Huxley, επιφανής βιολόγος και εγγονός του μεγάλου δαρβινιστή Thomas Huxley, περιέγραψε την περίοδο από το 1900 - 1940 ως πλήρη «έκλειψη του δαρβινισμού».
Πράγματι, η επιστήμη της ζωής ήταν βαθύτατα διχασμένη σε δύο στρατόπεδα: τους εξελικτικούς βιολόγους και τους γενετιστές-βιοχημικούς. Καμία δυνατότητα επικοινωνίας, πόσω μάλλον συνεννόησης, δεν υπήρχε ανάμεσα σε αυτές τις δύο τόσο διαφορετικές -θεωρητικά και μεθοδολογικά- προσεγγίσεις των ζωικών φαινομένων.
Η κατάσταση ευτυχώς άρχισε να αλλάζει κατά τη δεκαετία του 1930, με την εμφάνιση μιας νέας γενιάς ερευνητών που γνώριζαν σε βάθος τη γλώσσα τόσο της γενετικής όσο και της εξελικτικής βιολογίας. Οι πρωταγωνιστές αυτής της πρωτότυπης γενετικής επανερμηνείας του δαρβινισμού ήταν ο ρωσικής καταγωγής Αμερικανός γενετιστής Τ. Dobzansky, ο γερμανικής καταγωγής Αμερικανός ζωολόγος Ε. Mayr, ο Βρετανός βιολόγος J. Huxley και ο Αμερικανός παλαιοντολόγος G. Simpson.
Αυτοί οι περίεργοι «γεφυροποιοί» κατάφεραν, μέσα σε μία δεκαετία, να ανατρέψουν πλήρως την κατάσταση. Με το πρωτοποριακό ερευνητικό τους έργο αυτοί οι «νεοδαρβινιστές» απέδειξαν ότι η φυσική επιλογή δεν είναι μια δύναμη εξελικτικής αλλαγής της οποίας οι συνέπειες γίνονται ορατές μόνο μετά από πολύ μεγάλα χρονικά διαστήματα. Είναι ένα μετρήσιμο φυσικό φαινόμενο που μπορεί κάλλιστα να μελετηθεί πειραματικά στα εργαστήρια των γενετιστών και αργότερα των μοριακών βιολόγων.
Βέβαια, η επικράτηση της νεοδαρβινικής «ορθοδοξίας» επέβαλε κάποιες σημαντικές διαφοροποιήσεις από τις αρχικές εξελικτικές ιδέες του Δαρβίνου. Για παράδειγμα, εκεί που ο Δαρβίνος πίστευε ότι η βασική εξελικτική μονάδα ήταν ο οργανισμός στο σύνολό του, τώρα η δράση της φυσικής επιλογής επεκτείνεται αφενός στα γονίδια και αφετέρου στους πληθυσμούς των οργανισμών.
Οσο για κάποιες έννοιες-κλειδιά της δαρβινικής σκέψης, όπως «προσαρμογή» και «επιβίωση του καταλληλότερου», αυτές οφείλουν πλέον να υποκατασταθούν από τις νέες έννοιες της «αναπαραγωγικής επιτυχίας» και της «διαφορικής αναπαραγωγής». Και αυτή η λεπτή θεωρητική μετατόπιση από τους οργανισμούς στα γονίδιά τους καθώς και η εντυπωσιακή είσοδος των μεθόδων της μοριακής βιολογίας έμελλε να περιορίσουν την εξελικτική σκέψη σε ακόμη πιο ακραίες γονιδιοκεντρικές αντιλήψεις. Οπως οι σύγχρονες απλοϊκές -και άκρως απλουστευτικές- δοξασίες περί «εγωιστικών γονιδίων», στα οποία υποτίθεται ότι επικεντρώνεται και εξαντλείται το πολύπλοκο παιχνίδι της εξέλιξης.
Ελπίζουμε αυτή η πολύ συνοπτική παρουσίαση να κατάφερε να αναδείξει τον πλούτο και την εξαιρετικά δημιουργική ανάπτυξη των εξελικτικών ιδεών. Και δεν πρόκειται καθόλου για μια γραμμική και προδιαγεγραμμένη πορεία αλλά μάλλον για μια συνεχή διαφοροποίηση, που πραγματώνεται μέσα από ριζικές επιστημολογικές τομές, απρόσμενες εννοιολογικές μετατοπίσεις και βαθιές μεθοδολογικές διαφοροποιήσεις. Ποιος μπορεί να φανταστεί ποιες εκπλήξεις μας επιφυλάσσει η μελλοντική ανάπτυξη των σημερινών «αιρετικών» εξελικτικών απόψεων;
Του Σπύρου Μανουσέλη. Από την ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ του Σαββάτου, 14 Φεβρουαρίου 2009.
Όλες οι μεγάλες τομές της εξελικτικής θεωρίας
1809Δημοσιεύεται το έργο του Ζαν Μπατίστ Λαμάρκ «Ζωολογική φιλοσοφία». Σε αυτό ο μεγάλος Γάλλος φυσιοδίφης παρουσιάζει μια πρώτη σοβαρά τεκμηριωμένη εξελικτική περιγραφή του μετασχηματισμού και της τελειοποίησης των ζωικών ειδών. Την ίδια χρονιά γεννιέται στο Σρούσμπερι της Αγγλίας ο Κάρολος Δαρβίνος.
1831-1836
Ο νεαρός Δαρβίνος κάνει τον γύρο του κόσμου με το βρετανικό υδρογραφικό πλοίο «Μπιγκλ». Στο πενταετές αυτό ταξίδι θα συλλέξει όλα τα απαραίτητα στοιχεία που πολύ αργότερα θα τον βοηθήσουν να ανακαλύψει και κυρίως να τεκμηριώσει την επαναστατική θεωρία του περί εξέλιξης των ειδών.
1837-1838
Αυτή την περίοδο ο Δαρβίνος υπερβαίνει όλες τις προηγούμενες αμφιβολίες του σχετικά με την πραγματικότητα της εξελικτικής διαδικασίας. Από τα σημειωματάριά του προκύπτει ότι τον Σεπτέμβριο του 1838 διατυπώνει ρητά την ιδέα του περί της φυσικής επιλογής ως βασικού μηχανισμού της εξέλιξης.
1859
Τον Ιούλιο του 1858 στην Λινναία Εταιρεία, έναν από τους πιο σημαντικούς συλλόγους φυσικής ιστορίας, θα παρουσιαστεί επίσημα η θεωρία της εξέλιξης μέσω της φυσικής επιλογής. Μια ανακάλυψη που τυπικά αποδόθηκε στον Κ. Δαρβίνο και τον Α. Wallace. Ομως ο Δαρβίνος είχε ανακαλύψει αυτήν την ιδέα πολύ νωρίτερα από τον Αλφρεντ Γουάλας και ένα χρόνο μετά θα την παρουσιάσει ολοκληρωμένα στο βιβλίο του «Η καταγωγή των ειδών».
1865
Ενας παντελώς άγνωστος μοναχός, ο Gregor Mendel, δημοσιεύει τις ανακαλύψεις του σχετικά με τους μηχανισμούς κληρονομικότητας. Το έργο του όμως θα αναγνωριστεί μόνο ύστερα από 35 χρόνια και έκτοτε θα θεωρηθεί ο πατέρας της επιστήμης της γενετικής. Η ειρωνεία είναι ότι σε αυτό βρίσκονται οι απαντήσεις σε πολλά αναπάντητα ερωτήματα του Δαρβίνου σχετικά με την κληρονομικότητα των γενετικών αλλαγών.
1871
Δημοσιεύεται το βιβλίο του Δαρβίνου «Η καταγωγή του ανθρώπου». Σε αυτό προτείνει την κοινή καταγωγή από έναν κοινό πρόγονο όλων των πρωτευόντων θηλαστικών (και του ανθρώπου). Παρά το τεράστιο σκάνδαλο που προκάλεσε η έκδοση αυτού του βιβλίου, οι απόψεις που περιέχει θα επηρεάσουν αποφασιστικά τις μετέπειτα παλαιοανθρωπολογικές έρευνες.
1935-1947
Η «Νέα Σύνθεση», δηλαδή η νεοδαρβινική θεωρία της εξέλιξης, καταφέρνει να ενοποιήσει σε ένα ισχυρό εξηγητικό σχήμα τις βασικές ιδέες του Δαρβίνου με τα δεδομένα της γενετικής των πληθυσμών. Αυτή η νέα στατιστική και γενετική προσέγγιση των εξελικτικών ιδεών θα οδηγήσει σε εκρηκτικές ανακαλύψεις.
1953
Ο James Watson και ο Francis Crick ανακαλύπτουν τη δομή και τον τρόπο αναδιπλασιασμού του DNA. Σε αυτό βρίσκονται κωδικοποιημένες οι γενετικές πληροφορίες των γονιδίων και συνεπώς από αυτό εξαρτάται κάθε σημαντική γενετική αλλαγή. Η εξελικτική σκέψη τείνει να περιοριστεί στη μελέτη των γονιδίων. Ομως, όλο και περισσότεροι βιολόγοι σήμερα επιμένουν ότι η εξέλιξη δεν εξαντλείται στη μελέτη των γονιδίων.
Του Σπύρου Μανουσέλη. Από την ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ του Σαββάτου, 14 Φεβρουαρίου 2009.
Η δολοφονία του Αδάμ
Η φετινή χρονιά είναι αφιερωμένη στον Κάρολο Δαρβίνο και στην περίφημη θεωρία του της εξέλιξης. Για το 2009 έχουν προγραμματιστεί στην Ελλάδα και διεθνώς πολλές εορταστικές εκδηλώσεις και συνέδρια, τα οποία δεν θα αφορούν αποκλειστικά στην προφανή επιρροή των εξελικτικών ιδεών στην επιστημονική σκέψη, αλλά και στο σύνολο του σύγχρονου πολιτισμού. Και μολονότι έχουν περάσει δύο αιώνες από τη γέννηση του Δαρβίνου, οι ιδέες του εξακολουθούν να προκαλούν ακόμη και σήμερα σφοδρές επιστημονικές και φιλοσοφικές αντιπαραθέσεις: τόσο για τους «τρόπους» και τους «ρυθμούς» της εξέλιξης όσο και για τις ανατρεπτικές συνέπειες της εξελικτικής θεωρίας στις ναρκισσιστικές ψευδαισθήσεις μας σχετικά με τη «θέση του ανθρώπου στη Φύση».
Με αφορμή τους εορτασμούς για τα 200 χρόνια από τη γέννηση του πατέρα της σύγχρονης εξελικτικής θεωρίας, και ταυτόχρονα τα 150 χρόνια από την πρώτη δημοσίευση του πασίγνωστου βιβλίου του «Η προέλευση των ειδών», θα επιχειρήσουμε -μέσα από μια σειρά άρθρων και συνεντεύξεων- τη συνολική αποτίμηση του έργου του Δαρβίνου και των κληρονόμων του.Το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό της εξελικτικής σκέψης είναι το εύρος των ενδιαφερόντων και των ρηξικέλευθων εφαρμογών της: από τη γενετική και τη μοριακή βιολογία μέχρι την εξελικτική ιατρική, και από την παλαιοντολογία μέχρι τον νευρωνικό δαρβινισμό και την εξελικτική ψυχολογία ή την ανθρωπολογία.
Το γεγονός αυτό δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει καθόλου, αφού η εξελικτική βιολογία αποτελεί σήμερα ένα εξαιρετικά ισχυρό και εμπειρικά επιβεβαιωμένο θεωρητικό πλαίσιο, που μας επιτρέπει να κατανοούμε επιστημονικά σχεδόν όλες τις εκδηλώσεις των ζωικών φαινομένων πάνω στη Γη: από την προέλευση της ζωής μέχρι την ανάδυση του ανθρώπινου νου.
Και γενικότερα όμως, καμιά επιστημονική εξήγηση δεν θεωρείται σήμερα επαρκής αν δεν καταφέρνει να εξηγήσει την προέλευση και την πορεία στον χρόνο, δηλαδή την εξέλιξη, των φαινομένων που μελετά. Από τη βιολογία μέχρι την ιατρική και από τη μικροφυσική μέχρι την κοσμολογία, καμία επιστημονική θεωρία δεν μπορεί να θεωρηθεί πλήρης αν, παράλληλα με τη στατική περιγραφή, δεν μας προσφέρει και μια εξελικτική-ιστορική εξήγηση της προέλευσης και της δυναμικής των φαινομένων που περιγράφει!
Ωστόσο, η καθολική σήμερα υιοθέτηση των εξελικτικών εξηγητικών σχημάτων από σχεδόν όλες τις επιστήμες δεν ήταν πάντοτε προφανής και εξίσου αυταπόδεικτη. Ακόμη και στις αρχές του εικοστού αιώνα το πρότυπο επιστημονικής εξήγησης στη φυσική ήταν νομοτελειακό και άχρονο. Πραγματικές θεωρούνταν μόνο οι γνώσεις που βασίζονταν, ή επιχειρούσαν να περιγράψουν «αιώνιες αλήθειες»: φυσικές οντότητες που παραμένουν αμετάβλητες στο χρόνο και είναι ανεξάρτητες από κάθε παρατηρητή.
Ολα αυτά θα αλλάξουν μετά την τεκμηρίωση της εξελικτικής θεωρίας και κυρίως με την ανακάλυψη του βασικού εξελικτικού μηχανισμού, της φυσικής επιλογής, από τον Δαρβίνο. Η επιστημονική πια ιδέα της εξέλιξης θα επηρεάσει σημαντικά την ανθρώπινη σκέψη και σταδιακά θα επιβάλει μια τεράστια, σχεδόν κοσμογονική, αλλαγή προοπτικής. Εκτοτε, οι άνθρωποι θα μάθουν να αναγνωρίζουν παντού εξελικτικές διαδικασίες: φυτά, ζώα, άνθρωποι, κοινωνίες και ιδέες αλλάζουν αδιάκοπα μέσα στο χρόνο, εξελίσσονται ή εξαφανίζονται. Ακόμη και το ίδιο το Σύμπαν, όπως υποστηρίζει η σύγχρονη κοσμολογία, εξελίσσεται συνεχώς με εκρηκτικούς ρυθμούς.
Η δαρβίνεια επανάσταση
Η έννοια της «εξέλιξης» την εποχή του Δαρβίνου είχε μια εντελώς διαφορετική σημασία. Αναφερόταν περισσότερο σε σκοτεινές θεωρίες προδιαμόρφωσης των έμβιων όντων και συνήθως ταυτιζόταν με ό,τι σήμερα θα ονομάζαμε «εμβρυολογική ανάπτυξη». Με άλλα λόγια, «εξέλιξη» ήταν η προδιαγεγραμμένη χωρικά και χρονικά εκδίπλωση και ανάπτυξη του εμβρύου κατά την κύηση.
Ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο «εξέλιξη» με τη σημερινή της σημασία, δηλαδή ως μεταμόρφωση των έμβιων οργανισμών στον χρόνο, ήταν ο Τσαρλς Λάιελ (Charles Lyell, 1797-1875), διάσημος Βρετανός γεωλόγος και μέντορας του Δαρβίνου. Ο ίδιος ο Δαρβίνος όμως χρησιμοποιούσε σπανιότατα τη μάλλον σκοτεινή, εκείνη την εποχή, και βεβαρημένη με μεταφυσικές προκαταλήψεις έννοια. Ισως γι' αυτό στα βιβλία του προτιμούσε να μιλά για «καταγωγή μέσω τροποποιήσεων».
Ωστόσο, παρά τις όποιες επιφυλάξεις του σχετικά με τη χρήση της έννοιας της εξέλιξης, ο Δαρβίνος υπήρξε ο πραγματικός θεμελιωτής της σύγχρονης εξελικτικής σκέψης. Διάφοροι φυσιοδίφες πριν από αυτόν είχαν κάνει κάποιες εικασίες και παρατηρήσεις σχετικά με την ύπαρξη εξελικτικών φαινομένων στον έμβιο κόσμο, ωστόσο μόνο ο Δαρβίνος κατάφερε να ανακαλύψει τον φυσικό μηχανισμό που επιβάλλει τη συνεχή αλλαγή των οργανισμών, ώστε να προσαρμόζονται στο αέναα μεταβαλλόμενο περιβάλλον τους.
Πριν από 150 χρόνια, στις 24 Νοεμβρίου του 1859, ο Δαρβίνος θα εκθέσει δημόσια τη μεγάλη θεωρία περί της εξέλιξης στο βιβλίο του «Περί της προέλευσης των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής». Εργο θεμελιώδες και θεμελιωτικό της νεότερης δυτικής σκέψης, «Η προέλευση των ειδών» είναι αναμφίβολα το πιο διάσημο επιστημονικό βιβλίο όλων των εποχών. Παραδόξως, όμως, η επιρροή αυτού του βιβλίου στην επιστημονική σκέψη ήταν -και εξακολουθεί να είναι- αντιστρόφως ανάλογη της αναγνωσιμότητάς του: ενώ δεν λείπει από καμιά σοβαρή βιβλιοθήκη (ιδιωτική ή δημόσια), ελάχιστοι από εμάς το έχουν διαβάσει.
Το διάσημο αυτό βιβλίο, καθώς και όλα τα μετέπειτα έργα του Δαρβίνου, είναι ένα μακρύ και αρκετά πειστικό επιχείρημα υπέρ της ατέρμονης εξέλιξης της ζωής πάνω στη Γη.
Το νέο εξελικτικό επιχείρημα βασίζεται σε μια σειρά από καλά επιβεβαιωμένες υποθέσεις:
1) Οι φυσικοί πόροι σε ένα δεδομένο περιβάλλον είναι περιορισμένοι.
2) Ολα τα άτομα ενός πληθυσμού διαφέρουν μεταξύ τους· υπάρχει μεγάλη ποικιλομορφία μεταξύ των ατόμων που ανήκουν στο ίδιο είδος.
3) Τα βασικά χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τα άτομα ενός πληθυσμού είναι κληρονομήσιμα. Αν και ο Δαρβίνος δεν γνώριζε τίποτα για τις αιτίες αυτής της γενετικής ποικιλομορφίας ούτε και τον μηχανισμό κληρονομικότητας.
Αν αυτές οι υποθέσεις είναι σωστές, καταλήγει κανείς εύλογα στο συμπέρασμα ότι: αφού οι πόροι του περιβάλλοντος είναι περιορισμένοι και τα άτομα ενός πληθυσμού διαφέρουν μεταξύ τους, τότε η επιβίωση στον «αγώνα για την ύπαρξη» δεν είναι καθόλου τυχαία, αλλά εξαρτάται σημαντικά από κάποια γενετικά χαρακτηριστικά που επιτρέπουν στα άτομα να είναι καλύτερα προσαρμοσμένα στο δεδομένο περιβάλλον.
Αυτόν τον αυτόματο μηχανισμό επιλεκτικής επιβίωσης ορισμένων ατόμων ενός πληθυσμού ο Δαρβίνος τον αποκάλεσε «Φυσική επιλογή» και, όπως θα αποδείξουν και όλες οι μετέπειτα έρευνες, πρόκειται για τον κυριότερο κινητήριο μηχανισμό κάθε βιολογικής εξέλιξης.
Η εικόνα της φύσης που προκύπτει από το έργο του Δαρβίνου είναι όχι μόνο καινοφανής, αλλά και βαθύτατα επαναστατική. Εκεί που ένας προδαρβινικός φυσιοδίφης έβλεπε μόνο φυσική αρμονία και σταθερότητα, ένας δαρβινιστής βλέπει πλέον τον ανήλεο αγώνα για την ύπαρξη, που αναπόφευκτα οδηγεί στην εξέλιξη των ειδών. Εκεί που η ποικιλομορφία μεταξύ των ατόμων του ίδιου είδους εξηγούνταν ως τυχαίο γεγονός που καθόλου δεν έθιγε την προδιαγεγραμμένη αρμονία -από τον Θεό ή τη Φύση, αδιάφορο- ένας εξελικτιστής έβλεπε τώρα σε αυτή την ποικιλομορφία τη βασική προϋπόθεση κάθε εξελικτικής διαδικασίας.
Τα όρια μεταξύ των διαφορετικών ειδών δεν είναι πλέον αιώνια και αμετάβλητα, αλλά μάλλον το προϊόν μιας ιστορίας· της ιστορίας των αμοιβαίων και πολύπλοκων αλληλεπιδράσεων μεταξύ διαφορετικών οργανισμών, καθώς και μεταξύ των οργανισμών και του περιβάλλοντός τους. Εχοντας απολέσει οριστικά την αιωνιότητα και την αμεταβλητότητά τους, οι ζωντανοί οργανισμοί συνδιαμορφώνουν ενεργά το εντυπωσιακό παιχνίδι της ζωής πάνω στον πλανήτη μας.
Τίποτα πια στη φύση δεν μπορεί να θεωρείται προϊόν σχεδιασμού από έναν πάνσοφο δημιουργό, ούτε καν ο άνθρωπος με την αξιοθαύμαστη νοημοσύνη του. Η δολοφονία του Αδάμ είχε πλέον συντελεστεί.
Του Σπύρου Μανουσέλη. Από την ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ του Σαββάτου, 10 Ιανουαρίου 2009 .
Βιβλία για τον Δαρβίνο και την εξελικτική θεωρία
Η καλύτερη προσέγγιση στη σκέψη του μεγάλου φυσιοδίφη είναι ασφαλώς η ανάγνωση των βιβλίων που έγραψε ο ίδιος. Ο σημερινός αναγνώστης, όμως, συναντά συχνά ανυπέρβλητα προβλήματα στην προσπάθειά του να εξοικειωθεί με τη σκέψη και το ύφος αυτού του βικτοριανού επιστήμονα. Προτείνουμε λοιπόν τρία αξιόλογα βιβλία που επιτρέπουν ακόμη και σε έναν μη ειδικό αναγνώστη να γνωρίσει τη ζωή και τη σκέψη του πατέρα της σύγχρονης εξελικτικής θεωρίας.Δαρβίνος: η προέλευση των ειδών
JANET BROWNE
ΜΤΦΡ.: ΑΣΠΑ ΓΟΛΕΜΗ
«ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ», ΣΕΛ. 230
Η συγγραφέας, ιστορικός της επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, θεωρείται σήμερα η σημαντικότερη βιογράφος του Δαρβίνου. Στο μικρό αλλά απολαυστικό αυτό βιβλίο επιχειρεί να ανασυγκροτήσει, χωρίς περιττές λεπτομέρειες για τον μη ειδικό αναγνώστη, όλη την προσωπική και διανοητική περιπέτεια του Κάρολου Δαρβίνου. Στις σελίδες του βιβλίου ο αναγνώστης θα βρει μια πλήρη παρουσίαση όχι μόνο των ιδεών της «Προέλευσης των ειδών», αλλά και των συνθηκών κάτω από τις οποίες γράφτηκε αυτό το έργο που εξακολουθεί να σοκάρει έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Εξάλλου, σύμφωνα με τη συγγραφέα, το βιβλίο αυτό του Δαρβίνου διεκδικεί επάξια τον τίτλο του σημαντικότερου επιστημονικού βιβλίου που εκδόθηκε ποτέ.
Η ανάπτυξη της βιολογικής σκέψης
ERNST MAYR
ΜΤΦΡ.: ΣΠΥΡΟΣ ΣΦΕΝΔΟΥΡΑΚΗΣ
«ΜΙΕΤ», ΣΕΛ. 1.023
Σε αυτό το πολύ σημαντικό βιβλίο, ο αναγνώστης θα βρει μια εκτενή και πλήρη παρουσίαση όλων των βιολογικών θεωριών πριν και μετά τη δαρβινική επανάσταση. Κυρίως, όμως, θα βρει μια εξαντλητική παρουσίαση της ανάπτυξης της εξελικτικής σκέψης από την εποχή του Δαρβίνου μέχρι σήμερα.
Ο συγγραφέας του βιβλίου δεν είναι απλώς ένας σπουδαίος ιστορικός της επιστήμης, αλλά και ο σημαντικότερος εξελικτικός βιολόγος του εικοστού αιώνα, ένας από τους πρωταγωνιστές της σύνδεσης της εξελικτικής θεωρίας με τη γενετική.
Χωρίς υπερβολή, η έκδοση αυτού του πολύ σημαντικού βιβλίου, άριστα μεταφρασμένου από τον Σπύρο Σφενδουράκη, αποτελεί ένα σημαντικό εκδοτικό γεγονός που πλουτίζει την ελληνική γραμματεία με ένα μοναδικό βιβλίο.
Δαρβίνος
MARK RIDLEY
ΜΤΦΡ.: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΓΙΑΛΑΡΗΣ
«ΠΑΤΑΚΗΣ», ΣΕΛ. 168
Το βιβλίο αυτό είναι ένα ενδιαφέρον συγγραφικό πείραμα, αφού ο συγγραφέας του Mark Ridley, επιφανής εξελικτικός βιολόγος που διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, αποφάσισε να υποβάλει στη μαιευτική μέθοδο του Σωκράτη τη σκέψη του Δαρβίνου.
Μέσα από μια σειρά έξυπνων ερωταποκρίσεων, ο συγγραφέας καταφέρνει να αναδείξει την ανατρεπτική πρωτοτυπία της δαρβινικής εξελικτικής θεωρίας.
Αυτό το πετυχαίνει επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του σε κάποια αποσπάσματα από τα δύο σημαντικότερα βιβλία του Δαρβίνου - την «Καταγωγή των Ειδών» και την «Καταγωγή του Ανθρώπου».
Του Σπύρου Μανουσέλη. Από την ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ του Σαββάτου, 17 Ιανουαρίου 2009.
