Είναι γεγονός αδιαμφισβήτητο ότι όλοι ζούμε σε καθεστώς... δικτατορίας. Μιας δικτατορίας που ορίζει καθημερινά το ρολόι, από τη στιγμή που ξεκινάμε την ημέρα μας με τον δυσάρεστο χτύπο της αφύπνισης προκειμένου να σηκωθούμε και να φθάσουμε εγκαίρως στην εργασία μας, ως την ώρα που ακουμπάμε το κεφάλι μας στο μαξιλάρι. Ξεχνάμε όμως ότι η έξωθεν αυτή δικτατορία έρχεται πολλές φορές σε αντίθεση με το... πολίτευμα που ορίζει ένα άλλο ρολόι, εσωτερικό και άρρηκτα συνδεδεμένο με την ύπαρξή μας: πρόκειται για το βιολογικό ρολόι που ρυθμίζει όλες τις λειτουργίες μας. Μια τέτοια αντιπαράθεση έχει ως «θύματα» τους...κατόχους και των δύο ρολογιών, δηλαδή εμάς τους ίδιους. Και το μεγαλύτερο τίμημα φαίνεται ότι πληρώνουν τα άτομα που εργάζονται κατά τις νυχτερινές ώρες. Κάνοντας τη νύχτα μέρα, αναγκάζουν πολλές φορές το βιολογικό ρολόι τους να σημάνει στο καντράν του την ένδειξη του καρκίνου. Η «νύχτα» στη λίστα
Ο συσχετισμός μεταξύ νυχτερινής εργασίας και καρκίνου δεν αποτελεί πλέον μόνο ερευνητική υπόθεση, αλλά παραδοχή του καθ' ύλην αρμόδιου οργανισμού για το θέμα σε παγκόσμιο επίπεδο, δηλαδή της Διεθνούς Υπηρεσίας για την Ερευνα στον Καρκίνο (International Agency for Research on Cancer, IARC) που ανήκει στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ). Προσφάτως η IARC ενέταξε για πρώτη φορά τη νυχτερινή εργασία στην επίσημη λίστα των δυνητικώς καρκινογόνων παραγόντων για τον άνθρωπο. Μια απόφαση που είναι πιθανό να έχει σύντομα ποικίλες επιστημονικές, θεσμικές και νομικές προεκτάσεις, δεδομένου ότι αφορά ένα σημαντικό ποσοστό του παγκόσμιου εργατικού δυναμικού - δύο στους δέκα εργαζομένους σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, αριθμός όμως που, όπως επισημαίνουν οι έλληνες ειδήμονες, είναι πιθανό να είναι πιο «φουσκωμένος» στη χώρα μας. Αποδεικνύεται περίτρανα ότι όσοι εργάζονται όταν όλοι οι άλλοι κοιμούνται φλερτάρουν - δυστυχώς - με έναν σημαντικό κίνδυνο να κάνουν το σκοτάδι να φθάσει ταχύτερα στη ζωή τους...
Η απόφαση για την εισαγωγή της νυχτερινής εργασίας στη λίστα των δυνητικώς καρκινογόνων παραγόντων ελήφθη πριν από περίπου δύο μήνες με βάση ενδελεχή ανάλυση 24 επιστημόνων της IARC από 10 χώρες σε σχέση με όλα των υπάρχοντα ερευνητικά και επιδημιολογικά στοιχεία για το ζήτημα. Τα αποτελέσματα της μελέτης δημοσιεύθηκαν στο τεύχος του περασμένου Δεκεμβρίου της επιθεώρησης «The Lancet Oncology». Ηδη στη συγκεκριμένη λίστα (Group 2Α) καταγράφεται και ο νέος αυτός παράγοντας μεταξύ εκείνων για τους οποίους υπάρχουν αρκετές ενδείξεις (όχι όμως ακόμη και αδιάσειστες αποδείξεις) σχετικά με το ότι προκαλούν καρκίνο στον άνθρωπο. Ως νυχτερινή εργασία ορίζεται σύμφωνα με τη νομοθεσία η εργασία μεταξύ 11 μ.μ. και 7 π.μ. Παράλληλα όπως αναφέρεται σε σχετική παράγραφο του υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων ως εργαζόμενος τη νύχτα θεωρείται κάθε εργαζόμενος ο οποίος ενδέχεται να πραγματοποιεί κατά τη νυχτερινή περίοδο τουλάχιστον 726 ώρες του ετήσιου χρόνου εργασίας.
Βαθμός επικινδυνότητας
Οφείλουμε να διευκρινίσουμε ότι υπάρχουν διαβαθμίσεις στην ταξινόμηση της Διεθνούς Υπηρεσίας για τον Καρκίνο: η πρώτη κατηγορία (GROUP 1) αφορά τα βεβαιωμένα καρκινογόνα, όπως ο αμίαντος, το βενζόλιο, το μονομερές βινυλοχλωρίδιο - εκείνα δηλαδή για τα οποία δεν υπάρχουν αμφιβολίες σχετικά με καρκινογένεση στον άνθρωπο. Η δεύτερη περιλαμβάνει τα δυνητικώς καρκινογόνα (Group 2Α) - αυτό σημαίνει ότι τα επιδημιολογικά και ερευνητικά δεδομένα στοιχειοθετούν μια σοβαρή δυνατότητα επίδρασης για τον άνθρωπο - στην οποία ανήκουν, μεταξύ άλλων, οι υπεριώδεις ακτινοβολίες UVA, UVB και τα ανδρογενή στεροειδή αναβολικά. Ακολουθούν οι πιθανοί καρκινογόνοι παράγοντες (Group 2Β) όπως η ακεταλδεΰδη, το χλωροφόρμιο και τα αντισυλληπτικά με βάση την προγεστερόνη. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν ουσίες και παράγοντες για τους οποίους υπάρχουν επιδημιολογικές ενδείξεις, όχι όμως και ολοκληρωμένα σε πειραματικό επίπεδο δεδομένα που να πιστοποιούν την αιτιώδη σχέση καρκινογένεσης στον άνθρωπο. Επεται η κατηγορία των παραγόντων που κρίνονται ως μη κατηγοριοποιήσιμοι ως προς την καρκινογένεση στον άνθρωπο (Group 3) και η κατηγορία των δυνητικώς μη καρκινογόνων παραγόντων για τον άνθρωπο (Group 4) - οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να επισκεφθούν ολόκληρη τη λίστα των παραγόντων στην ηλεκτρονική διεύθυνση http: //monographs. iarc. fr/ENG/Classification/crthall. php.
Εννοείται βέβαια ότι αν υπάρξουν περαιτέρω έρευνες και στοιχεία σχετικά με έναν παράγοντα, αυτός μπορεί να αλλάξει κατηγορία. «Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα του μονομερούς βινυλοχλωριδίου το οποίο αποτελεί πρώτη ύλη για την παραγωγή πλαστικών. Πριν από μερικές δεκαετίες το στοιχείο εισήχθη στη λίστα των δυνητικώς καρκινογόνων, ωστόσο έπειτα από νεότερα δεδομένα μεταφέρθηκε στα βεβαιωμένα καρκινογόνα» αναφέρει στο «Βήμα» ο κ. Χρ. Χατζής, γιατρός εργασίας, επιστημονικός συνεργάτης στο Εργαστήριο Υγιεινής και Επιδημιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Με αυτή τη λογική και καθώς η έρευνα συνεχίζεται, η νυχτερινή εργασία μπορεί να αποκτήσει μελλοντικά το αρνητικό «προνόμιο» να θεωρείται ένας από τους σίγουρους παράγοντες που προκαλούν καρκίνο στον άνθρωπο.
Θύματα οι γυναίκες
Εξηγώντας την απόφασή τους οι επιστήμονες της IARC ανέφεραν ότι επιδημιολογικές μελέτες έχουν δείξει πως γυναίκες που εργάζονται επί μακρόν σε νυχτερινή βάρδια αντιμετωπίζουν υψηλότερο κίνδυνο καρκίνου του μαστού σε σύγκριση με όσες εργάζονται κατά τη διάρκεια της ημέρας - οι περισσότερες μελέτες αφορούσαν νοσηλεύτριες και αεροσυνοδούς. Σε σχετικό έγγραφο της υπηρεσίας τονίζεται ότι αυτές οι μελέτες συνάδουν προς πειράματα σε ζώα σύμφωνα με τα οποία η έκθεση σε τεχνητό φωτισμό κατά τη διάρκεια της νύχτας ή το χρόνιο τζετ λαγκ μπορούν να αυξήσουν σημαντικά τον κίνδυνο εμφάνισης καρκινικών όγκων. Παράλληλα, άλλες πειραματικές μελέτες έχουν αποκαλύψει ότι η μείωση των επιπέδων μελατονίνης - ορμόνη που εμπλέκεται στην εύρυθμη λειτουργία σημαντικών μηχανισμών του οργανισμού - τη νύχτα αυξάνει τη συχνότητα εμφάνισης όγκων ή και την ανάπτυξή τους.
«Τα αποτελέσματα αυτά μπορούν να βρουν την εξήγησή τους στην απoρρύθμιση του κιρκάδιου συστήματος η οποία προκαλείται εξαιτίας της έκθεσης σε φως τη νύχτα. Αυτό μπορεί να αλλάξει τα μοτίβα ύπνου - δραστηριότητας, να καταστείλει την παραγωγή μελατονίνης και να απορρυθμίσει τα γονίδια που εμπλέκονται στην ανάπτυξη όγκων» γράφουν οι ερευνητές.
Εκπρόσωπος της IARC τόνισε μάλιστα ότι ποσοστό της τάξεως του 20% του πληθυσμού των εργαζομένων σε Ευρώπη και Βόρειο Αμερική απασχολείται σε εργασία με βάρδιες, όπως οι επαγγελματίες υγείας, οι εργαζόμενοι σε βιομηχανίες, στα μέσα μαζικής μεταφοράς, στις τηλεπικοινωνίες και στον ξενοδοχειακό τομέα. «Ως σήμερα οι περισσότερες μελέτες έχουν επικεντρωθεί στον καρκίνο του μαστού στις γυναίκες αλλά και του προστάτη στους άνδρες. Απαιτούνται τώρα περαιτέρω έρευνες προκειμένου να εξεταστεί ο ενδεχόμενος κίνδυνος σε άλλους επαγγελματίες και για διαφορετικές μορφές καρκίνου» σημείωσε ο δρ Βίνσεντ Κολιάνο, επικεφαλής του Τμήματος Ταξινόμησης των Καρκινογόνων Παραγόντων της Υπηρεσίας. Παραδέχθηκε πάντως ότι δεν προκαλούν όλοι οι καρκινογόνοι παράγοντες καρκίνο σε όλους τους ανθρώπους, καθώς και ότι μπορεί να υπεισέρχονται και άλλοι παράγοντες που αυξάνουν τον κίνδυνο καρκίνου στα άτομα που εργάζονται τη νύχτα.
Σχέση και με άλλες παθήσεις
Σύμφωνα με τον κ. Χατζή, ο έγκριτος παγκόσμιος επιστημονικός φορέας αναδεικνύει με την απόφασή του κάτι που η ιατρική επιστήμη ήδη γνώριζε: ότι η νυχτερινή εργασία αποτελεί εξ ορισμού μια παθογόνο, μη φυσιολογική δραστηριότητα. «Ο άνθρωπος αποτελεί ένα ον φτιαγμένο να ενεργοποιείται στη διάρκεια της ημέρας και να ξεκουράζεται τη νύχτα. Ολη αυτή η δραστηριότητα συμπαρασύρει ένα σύνολο ομοιοστατικών μηχανισμών και δραστηριοτήτων στη φυσιολογία της λειτουργίας του ανθρώπινου οργανισμού, με αποτέλεσμα τη διαταραχή του αποκαλούμενου κιρκάδιου ρυθμού. Οταν διαταράσσονται αυτοί οι ρυθμοί, διαταράσσεται το σύνολο των ομοιοστατικών μηχανισμών του ανθρώπινου οργανισμού και μειώνονται οι άμυνές του». Ο γενικότερος αποσυντονισμός του οργανισμού, όπως είναι επόμενο, δεν έχει ως μοναδικό επακόλουθο τον κίνδυνο καρκίνου. Η νυχτερινή εργασία έχει επίσης σχετιστεί με πλήθος άλλων παθήσεων, όπως τα καρδιαγγειακά νοσήματα, οι διαταραχές της προσωπικότητας και της ψυχικής ισορροπίας, οι διαταραχές της λίμπιντο, η κατάθλιψη, ακόμη και με πρόκληση πρόωρου τοκετού σε εγκύους.
Το «κλειδί» πίσω από τη σύνδεση της νυχτερινής εργασίας με τον καρκίνο και όχι μόνο ακούει στο όνομα μελατονίνη. Πρόκειται για μια ορμόνη η οποία αποδεικνύεται ολοένα περισσότερο ότι εμπλέκεται σε κάποιους προστατευτικούς μηχανισμούς για τον ανθρώπινο οργανισμό καθώς παρεμβαίνει στην ανάπτυξη του αμυντικού συστήματος και στην καταστολή των όγκων.
Η σημασία της μελατονίνης
Οπως εξηγεί στο «Βήμα» ο κ. Θ. Παπαρρηγόπουλος, επίκουρος καθηγητής Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών στο Εργαστήριο Υπνου του Αιγινήτειου Νοσοκομείου, «η μελατονίνη διαδραματίζει γενικώς ζωτικής σημασίας ρόλο όσον αφορά πολλούς και διαφορετικούς μηχανισμούς του οργανισμού και είναι γνωστό ότι διαθέτει προστατευτική δράση ενάντια στον καρκίνο όταν τα επίπεδά της είναι υψηλά, αφού έχει αντιοξειδωτικές ιδιότητες». Η διαταραχή του ενδογενούς μηχανισμού παραγωγής της ορμόνης μπορεί να έχει επίδραση στο ορμονικό σύστημα. «Εχουν, για παράδειγμα, εντοπιστεί περιπτώσεις ευόδωσης καρκίνων του γεννητικού συστήματος των γυναικών εξαιτίας του ότι η μελατονίνη φαίνεται να δρα ανταγωνιστικά στα οιστρογόνα» υπογραμμίζει ο καθηγητής. Προσθέτει ότι με δεδομένο πως παρατηρείται μεγαλύτερη έκκριση της ορμόνης κατά τη διάρκεια της νύχτας - με κορύφωση κατά τις 2-3 το πρωί, με σταδιακή μείωση των επιπέδων μετά τις 5 ως 6 το πρωί και με σχεδόν μη ανιχνεύσιμα επίπεδά της κατά τη διάρκεια της ημέρας - είναι πράγματι πιθανό τα άτομα που εργάζονται σε νυχτερινή βάρδια να αποσυντονίζουν τον κιρκάδιο ρυθμό παραγωγής μελατονίνης.
Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι και ο τύπος της βάρδιας του εργαζομένου είναι δυνατόν να παίζει ρόλο στο αν και κατά πόσον θα απορρυθμιστεί το σύστημα της μελατονίνης και θα αφεθεί τελικώς ο οργανισμός «ευάλωτος» απέναντι στον καρκίνο. «Οι εναλλασσόμενες βάρδιες κρίνονται γενικώς ως χειρότερες σε σύγκριση με τη σταθερή νυχτερινή βάρδια. Και αυτό διότι το βιολογικό ρολόι του ατόμου υφίσταται έτσι το μεγαλύτερο σοκ και δεν μπορεί να αντεπεξέλθει στις συνεχείς αλλαγές του ρυθμού που του επιβάλλεται. Για τον λόγο αυτόν άλλωστε υπάρχουν συστάσεις των επιστημόνων οι οποίες αναφέρουν ότι, έστω και αν ένα άτομο εργάζεται σε εναλλασσόμενες βάρδιες, η καθεμία από αυτές θα πρέπει να διαρκεί ορισμένες εβδομάδες προτού γίνει αλλαγή σε διαφορετικό ωράριο» λέει ο κ. Παπαρρηγόπουλος.
Οι ειδικοί προτείνουν σε κάθε περίπτωση στους εργαζομένους που αναγκάζονται να δουλεύουν νύχτα να κοιμούνται σε σκοτεινό δωμάτιο το πρωί που επιστρέφουν προκειμένου να «ξεγελάσουν» όσο περισσότερο μπορούν το βιολογικό ρολόι τους. Την ίδια στιγμή εταιρείες αναζητούν διαφορετικούς τρόπους φωτισμού ώστε να επηρεάζεται όσο το δυνατόν λιγότερο η παραγωγή μελατονίνης των εργαζομένων. Μέχρι στιγμής ένα χρώμα φωτός φαίνεται να κάνει τη διαφορά, αλλά μάλλον δεν θα ήταν και το αγαπημένο... φόντο για εργασία: το κόκκινο.
«Νυχτοπούλια» οι έλληνες εργαζόμενοι
Και αν στον υπόλοιπο ανεπτυγμένο κόσμο τα στοιχεία δείχνουν ότι η νυχτερινή εργασία αποτελεί κομμάτι της ζωής του 20% του εργατικού δυναμικού, εκφράζονται φόβοι ότι στη χώρα μας η εικόνα μπορεί να είναι χειρότερη. «Στην Ελλάδα η νομοθεσία που αφορά τις συνθήκες εργασίας βρίσκεται υπό συνεχή πίεση στο όνομα του ανταγωνισμού και της μείωσης του κόστους» σημειώνει ο κ. Χατζής. Προσθέτει με νόημα ότι δεν είναι δυνατόν να γνωρίζουμε το ακριβές ποσοστό των ελλήνων εργαζομένων που δουλεύουν σε νυχτερινή βάρδια, «δεδομένου ότι ένα από τα βασικά προβλήματα της χώρας μας που μας εκθέτει διεθνώς είναι η ανυπαρξία αξιόπιστων στοιχείων».
Προκειμένου πάντως ένας εργαζόμενος να προστατεύσει την υγεία του έχει πιθανότατα υπό το φως των νέων δεδομένων ένα επιπλέον «χαρτί» στα χέρια του, αναφέρουν οι νομικοί. Ο κ. Χ. Πολίτης, δικηγόρος, δρ Ιατρικής Πανεπιστημίου Αθηνών, νομικός σύμβουλος του Πανελληνίου Ιατρικού Συλλόγου και πρόεδρος της Ελληνικής Ιατρονομικής Εταιρείας, επισημαίνει ότι «ο ΠΟΥ, έχοντας διεθνές επιστημονικό κύρος, εκδίδει "κατευθύνσεις", οι οποίες δεν έχουν κατ' αρχήν δεσμευτικό χαρακτήρα για το ελληνικό κράτος, όπως οι "οδηγίες" της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Δημιουργούν όμως με την πάροδο του χρόνου ένα κριτήριο για την "υγιεινή και ασφάλεια" των εργαζομένων στον χώρο εργασίας». Ο κ. Πολίτης αναφέρεται στο άρθρο 662 του Αστικού Κώδικα, σύμφωνα με το οποίο «ο εργοδότης οφείλει να διαρρυθμίζει τα σχετικά με την εργασία και με τον χώρο της, καθώς και τα σχετικά με τη διαμονή, τις εγκαταστάσεις και τα μηχανήματα ή εργαλεία, έτσι ώστε να προστατεύονται η ζωή και η υγεία του εργαζομένου». Οπως λέει, «δεν υπάρχει αμφιβολία ότι και ο χρόνος εργασίας υπό τα νέα δεδομένα μπορεί να υπάγεται σε αυτές τις διατάξεις».
Θολό νομικό πλαίσιο
Στη χώρα μας η υφιστάμενη νομοθεσία (Προεδρικό Διάταγμα 17 του 1996, οδηγία-πλαίσιο για τα θέματα των συνθηκών εργασίας) προβλέπει ότι ο εργοδότης με ευθύνη του αρμόδιου γιατρού εργασίας για τα θέματα επαγγελματικής υγείας και του αρμόδιου τεχνικού για τα θέματα ασφαλείας υποχρεούται να έχει συντάξει γραπτή εκτίμηση του επαγγελματικού κινδύνου στον οποίο εκτίθεται κάθε εργαζόμενος. Ο κ. Χατζής εξηγεί ότι «εν προκειμένω αν σε έναν χώρο υπάρχουν εργαζόμενοι που εργάζονται νύχτα ο γιατρός εργασίας υποχρεούται να εκτιμήσει τον βαθμό επικινδυνότητας γι' αυτούς τους εργαζομένους με βάση τα χαρακτηριστικά της εργασίας αλλά και της υγείας του καθενός. Επίσης η νομοθεσία προβλέπει ειδική επίβλεψη της υγείας των εργαζομένων αυτών. Με βάση τα νέα στοιχεία που τοποθετούν τη νυχτερινή εργασία μεταξύ των δυνητικώς καρκινογόνων παραγόντων, ο εργαζόμενος μπορεί να ζητήσει να μάθει τι προβλέπει η γραπτή εκτίμηση της επικινδυνότητας που οφείλει να έχει ο εργοδότης και τι αυτός εφαρμόζει. Σε περίπτωση δε που δεν διαθέτει ο εργοδότης αυτή τη γραπτή εκτίμηση, ο εργαζόμενος μπορεί κατά μείζονα λόγο να αναφέρει ότι ο εργοδότης τον εκθέτει σε κίνδυνο χωρίς να έχει προβεί καν στις στοιχειώδεις συμβατικές υποχρεώσεις του που προβλέπονται από τη νομοθεσία».
Τέτοιες εκτιμήσεις επικινδυνότητας γίνονται στη χώρα μας; Σύμφωνα με τον κ. Χατζή, υπάρχουν κάποιες με σημαντικό βαθμό αξιοπιστίας. «Ωστόσο ορισμένοι εργοδότες είτε δεν προχωρούν στις εκτιμήσεις ως οφείλουν είτε πραγματοποιούν εκτιμήσεις ψευδεπίγραφου χαρακτήρα χωρίς να αποτυπώνουν την πραγματική κατάσταση για τους εργαζομένους». Και βέβαια για να υπάρξουν αξιόπιστες εκθέσεις εκτίμησης του επαγγελματικού κινδύνου πρέπει να υπάρχει επάρκεια γιατρών εργασίας, κάτι που δεν συμβαίνει στην Ελλάδα. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι, αν και η έννοια του γιατρού εργασίας έχει θεσμοθετηθεί νομικά στη χώρα μας από το 1985, εν έτει 2008 ελάχιστες επιχειρήσεις έχουν στελεχωθεί με ειδικευμένους γιατρούς εργασίας.
Σήμερα έχουμε ανάγκη από περίπου 2.000 γιατρούς εργασίας και δεν υπάρχουν περισσότεροι από 100. «Και μάλιστα ο πρώτος παραβάτης είναι το Δημόσιο» υπογραμμίζει ο κ. Χατζής και συνεχίζει θέτοντας το ακόλουθο εύλογο ερώτημα: «Για παράδειγμα, πόσοι γιατροί εργασίας υπάρχουν εντός των νοσοκομείων, όπου πολλά άτομα εργάζονται σε νυχτερινή βάρδια;». Ρητορικό το ερώτημα, προφανώς, για την Πολιτεία. Εμείς πάλι θεωρούμε ότι υπάρχει απάντηση. Την αφήνουμε μαζί με τα όποια σχόλια σε εσάς...
Της Θεοδώρας Τσώλη από "Το Βήμα της Κυριακής", 20 Ιανουαρίου 2008
