Κάθε οικονομική κρίση φέρνει δυσχέρειες στους πολλούς, καταστροφή σε αρκετούς, αλλά και μεγάλα κέρδη σε λιγότερους. Η κρίση του 1847 γέννησε, μαζί με το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», τη... Siemens! Δημιούργημα του Τόμας Εντισον, η General Electric αναπτύχθηκε πυρετωδώς στη Μακρά Ύφεση του 1873 - 1896. Χημικές βιομηχανίες, όπως η IG Farben, εξελίχθηκαν σε μεγαθήρια κατά τη Μεγάλη Ύφεση του 1929 - 1933. Όσο για τον κλονισμό της δεκαετίας του '70, αυτός γέννησε πρωτοπόρους της Πληροφορικής, σαν τη Microsoft του Μπιλ Γκέιτς.Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι και η τρέχουσα οικονομική κρίση θα αναδείξει τους δικούς της κερδισμένους, που θα πιουν νέκταρ από τα κρανία των ηττημένων. Άτομα και επιχειρήσεις, ιδεολογικά ρεύματα και πολιτικά κόμματα, έθνη και κράτη, θα υποβιβαστούν ή θα αναβαθμιστούν από το απρόβλεπτο ασανσέρ της ιστορίας.
Μεταξύ αυτών που υποδέχτηκαν την κρίση λιγότερο ως απειλή και περισσότερο ως ελπίδα αναζωογόνησης, ήταν και οι εκπρόσωποι όλων των μεγάλων... θρησκειών! Από το Βατικανό μέχρι την Τεχεράνη, οι ανώτατοι ταγοί όλων των δογμάτων εμφανίστηκαν να ομονοούν σε μια άκρως διαλεκτική ερμηνεία της συγκυρίας: Ότι για την κρίση φταίει η λατρεία του Μαμμωνά, αλλά και ότι είναι η ίδια η κρίση που προσφέρει μια χρυσή ευκαιρία αναζωογόνησης του θρησκευτικού πνεύματος.
Τα μηνύματα
«Σε εποχή οικονομικής κρίσης, παλιών και νέων μορφών φτώχειας... καλούμαστε να ανακαλύψουμε εκ νέου την ελπίδα της πίστης», διακήρυξε ο Πάπας Βενέδικτος στο μήνυμα της Κυριακής του Πάσχα, στην πλατεία του Αγίου Πέτρου. Ήταν ο ίδιος που είχε αποδώσει, τα Χριστούγεννα, την κρίση στον «θρίαμβο της απληστίας πάνω στο κοινό καλό», προσθέτοντας ότι η συνείδηση της ανθρωπότητας δεν μπορεί παρά να επαναστατεί απέναντι στο τεράστιο χάσμα που χωρίζει πλούσιους και φτωχούς, τόσο μεταξύ των εθνών, όσο και στο εσωτερικό τους.Συντονισμένος στην ίδια συχνότητα με τον Ποντίφικα εμφανίστηκε ο φονταμενταλιστής πρόεδρος του Ιράν, Μαχμούντ Αχμεντινετζάντ. Μιλώντας πρόσφατα στην Αστάνα του Καζακστάν, διέγνωσε ότι αυτό που ζούμε «είναι μια ηθική κρίση και όχι απλώς μια χρηματοπιστωτική κρίση». Τον περασμένο Οκτώβριο, ο Αχμεντινετζάντ είχε δηλώσει, σε άλλη ομιλία του, στην ιρανική πόλη Μποτζούρντ, ότι «η οικονομία των ΗΠΑ καταρρέει γιατί εγκατέλειψαν τον Θεό και την ευλάβεια». Αλλά και ο αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπουρι, Ρόουαν Γουίλιαμς, δήλωσε, στο δικό του πασχαλιάτικο κήρυγμα, ότι «σπάνια θα βρίσκαμε πιο ευνοϊκή εποχή για μια ζωή προσευχής και αυτοθυσίας από τη σημερινή εποχή της διεθνούς οικονομικής κρίσης».
Η αλήθεια είναι ότι η τελευταία χρονιά δεν ήταν ιδιαίτερα ευτυχής για τους εκκλησιαστικούς ταγούς, τουλάχιστον στη Δύση. Η αλλαγή φρουράς στον Λευκό Οίκο σηματοδότησε ένα τέλος εποχής (και) από τη σκοπιά του δημόσιου ρόλου της θρησκείας. Ο Τζορτζ Μπους είχε ταυτισθεί όχι μόνο με το πνεύμα της αντιισλαμικής Σταυροφορίας στην εξωτερική του πολιτική, αλλά και με τους «θρησκευτικούς πολέμους» εναντίον των αμβλώσεων, των βλαστοκυττάρων και του Δαρβίνου στο εσωτερικό της χώρας.
Σε αντίθεση με τον Τεξανό υπερσυντηρητικό, ο κοσμοπολίτης του Σικάγο που τον διαδέχθηκε συμβόλιζε με τον πιο εμφαντικό τρόπο- Αφροαμερικανός, με ρίζες στην Κένυα και παιδικά χρόνια στην Ινδονησία, αλλά και με κάμποσους μουσουλμάνους στην οικογένειά του- την κοσμική, πολυπολιτισμική Αμερική. Από την πρώτη στιγμή που εγκαταστάθηκε στο Οβάλ Γραφείο εξοστράκισε τη δεισιδαιμονία και απεκατέστησε τον ορθολογισμό- από τις σχέσεις της χώρας του με τον ισλαμικό κόσμο, μέχρι την ελευθερία της επιστημονικής έρευνας. Μάλιστα, στην πανηγυρική ομιλία της ορκωμοσίας του, έγινε ο πρώτος Αμερικανός πρόεδρος που έκανε ρητά λόγο για ίσα δικαιώματα των αθέων.
Αλλά και στην Ευρώπη, οι πόλεμοι των Μπους - Μπλερ από τη μια πλευρά και η ενίσχυση του ισλαμικού φονταμενταλισμού από την άλλη, έβλαψαν κατά πολύ τη δημόσια εικόνα της θρησκείας. Στη Βρετανία, δημοσκόπηση του Guardiaέδειξε ότι άθεοι και αγνωστικιστές υπερβαίνουν τους πιστούς όλων των δογμάτων με αναλογία δύο προς ένα. Βιβλία αδιάλλακτων πολεμίων της μεταφυσικής, όπως ο βιολόγος Ρίτσαρντ Ντόκινς και ο δημοσιογράφος Κρίστοφερ Χίτσενς, έγιναν παγκόσμια μπεστ σέλερ.
Η εισβολή της μεταφυσικής
Ωστόσο, η είσοδος του καπιταλισμού στη Via Dolorosa προσφέρει όντως μια ευκαιρία Ανάστασης στο θρησκευτικό συναίσθημα. Oχι μόνο με την πολύ απτή μορφή της φιλανθρωπίας των Εκκλησιών, η οποία υπόσχεται προσωρινή ανακούφιση στα πιο απελπισμένα θύματα της κρίσης. Αλλά και ως ύστατο καταφύγιο παρηγοριάς για όλους αυτούς που βλέπουν από τη μια στιγμή στην άλλη σπίτι, δουλειά, σύνταξη- όλες τις σταθερές κι όλα τα μικρά όνειρα της «ορθολογικής» ζωής τους - να γκρεμίζονται σαν χάρτινοι πύργοι. Έστω κι αν η απάντηση των ιερατείων στον κοσμικό ανορθολογισμό δεν είναι, όπως έγραψε στην «Ηθική» του ο Σπινόζα, παρά το «να μας ρίξουν στο άσυλο της άγνοιας», αντιμετωπίζοντας τα ακατανόητα πάθη των θνητών, όπως των μικρών παιδιών που σκοτώθηκαν από το σεισμό της Λ' Ακουιλα, με το αφοπλιστικό, αλλά όχι και τόσο παρήγορο «άγνωσται αι βουλαί του Υψίστου».Ακόμη και η κατ' εξοχήν ορθολογική Βρετανία εμφανίζεται εσχάτως περισσότερο δεκτική ως προς την εισβολή της μεταφυσικής στην πολιτική. Όπως τα παλιά χρόνια, που έκαναν λιτανείες για να ξορκίσουν τις επιδημίες και να δώσουν θάρρος στους μαχητές, ο Γκόρντον Μπράουν, την παραμονή της συνόδου του G-20 στο Λονδίνο, απευθύνθηκε στο χριστεπώνυμο πλήθος 2.000 εκλεκτών στον καθεδρικό ναό του Αγίου Παύλου.
Με τον επίσκοπο του Λονδίνου στο πλευρό του, ο Βρετανός πρωθυπουργός κήρυξε ενιαίο μέτωπο όλων των θρησκειών και των Εκκλησιών απέναντι στον κοινό εχθρό. «Ο ωμός υλισμός είναι απαράδεκτος», δήλωσε, για να προσθέσει ότι «η ανεξέλεγκτη παγκοσμιοποίηση των χρηματιστικών αγορών ξεπέρασε όχι μόνο τα εθνικά, αλλά και τα ηθικά σύνορα».
Πάντως, ο ηγέτης των Εργατικών δεν ξεπέρασε τα δικά του ταξικά σύνορα ώστε να εκδιώξει από τον Ναό του Αγίου Παύλου τους ευάριθμους χρηματιστές και όλους όσοι μετέτρεψαν τον οίκο του Θεού σε οίκο εμπορίου. Και πως θα το μπορούσε, άλλωστε, αφού ο εν λόγω Ναός βρίσκεται δίπλα στη χρηματιστική καρδιά του Λονδίνου, το Σίτι...
Ιnfo
- Καρλ Μαρξ, «Το εβραϊκό ζήτημα», Οδυσσέας, 2006.
- Μαξ Βέμπερ, «Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού», Gutenberg, 1984.
- Μαξίμ Ροντενσόν, «Ισλάμ και Καπιταλισμός», Κάλβος, χ.χ. P
- iergiorgio Odifreddi, «Γιατί δεν μπορούμε να είμαστε Χριστιανοί και πόσω μάλλον Καθολικοί», Ιταμος, 2008.
Σε πρόσφατο άρθρο του στην «Ελευθεροτυπία», ο Τάκης Μίχας στηλιτεύει την «κόκκινη» Βενεζουέλα του Ούγο Τσάβες γιατί υπερψήφισε απόφαση του Συμβουλίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ που καταδικάζει τη «δυσφήμηση της θρησκείας» ως προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Θεωρεί δε αυτή την κίνηση «δείγμα της πιο αξιοσημείωτης ίσως πολιτικής εξέλιξης των τελευταίων ετών: τη σύμπραξη… της αντιιμπεριαλιστικής Αριστεράς με τη λαϊκοθρησκευτική Δεξιά, την οποία βιώσαμε και στην Ελλάδα σε όλο της το μεγαλείο κατά τη διάρκεια των πολέμων στην πρώην Γιουγκοσλαβία». Τελειώνει δε με την παρατήρηση ότι «έχει κυλήσει πολύ νερό στ’ αυλάκι από τότε που ο Μαρξ αφόρισε τη θρησκεία ως το όπιο των μαζών».
Σε ό,τι αφορά τους «ανθρωπιστικούς» πολέμους εναντίον της Σερβίας, θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για μια άλλη, πολύ πραγματική, Ιερή συμμαχία της κοσμικής, ΝΑΤΟϊκής Δεξιάς με την Καθολική Εκκλησία, που έπαιξε ενεργό ρόλο στη διάλυση της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Όσο για τη Βενεζουέλα, η Συνέλευση των Καθολικών Επισκόπων υπονομεύει ανοιχτά τον Τσάβες με απροκάλυπτες πολιτικές παρεμβάσεις.
Φυσικά, η Αριστερά έχει ή οφείλει να έχει στη σημαία της το μαχητικό σύνθημα του Καντ «Sapere aude!»- Να εμπιστεύεσαι τον δικό σου νου! Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οφείλει να μετατρέψει σε πολιτικούς της εχθρούς τους απλούς ανθρώπους που πιστεύουν. Ήδη ο Ροβεσπιέρος, απαντώντας στα ερωτήματα των οπαδών του για την καθιέρωση της εορτής του «Υπέρτατου Όντος» είχε απαντήσει ότι «ο αθεϊσμός του κράτους θα ήταν υπερβολικά αριστοκρατικός».
Άλλωστε ο Μαρξ τόνισε κατ’ επανάληψη ότι ζητούμενο δεν είναι η φιλοσοφική αντίκρουση της θρησκείας, αλλά η άρση των κοινωνικών όρων της εκμετάλλευσης και της καταπίεσης που γεννούν και ξαναγεννούν το θρησκευτικό φαινόμενο. Όσο για τον πολύ γνωστό, μαρξιστικό αφορισμό περί «οπίου του λαού», αποκτά το πραγματικό του νόημα μόνο σε συνάρτηση με τα συμφραζόμενα:
«Η θρησκεία είναι ο αναστεναγμός του καταπιεζόμενου πλάσματος, η καρδιά ενός άκαρδου κόσμου, όπως είναι και το πνεύμα μιας δίχως πνευματικότητα κατάστασης. Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού… Η κριτική του ουρανού μετατρέπεται σε κριτικής της γης, η κριτική της θρησκείας σε κριτική του δικαίου, η κριτική της θεολογίας σε κριτική της πολιτικής… Η κριτική της θρησκείας είναι επομένως η εμβρυακή κριτική της κοιλάδας των δακρύων, που φωτοστέφανό της είναι η θρησκεία».
Του Πέτρου Παπακωνσταντίνου. Από την ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ του Μεγάλου Σαββάτου, 19 Απριλίου 2009.
Την εποχή της φεουδαρχίας, με τον κλήρο στον ρόλο της προνομιούχας «δεύτερης τάξης», η Καθολική Εκκλησία πολέμησε τα καινά δαιμόνια που εισήγαγε η ανερχόμενη μπουρζουαζία. Αυτού του είδους ο «αντικαπιταλισμός» δεν είχε, φυσικά, καμία σχέση με το πνεύμα της Ευαγγελικής ρήσης ότι είναι πιο εύκολο να περάσουμε μια καμήλα από το κεφάλι μιας βελόνας, παρά να μπουν στον παράδεισο οι πλούσιοι. Ήταν ένας οπισθοδρομικός, αριστοκρατικός «αντικαπιταλισμός», από τη σκοπιά της παρακμάζουσας δουλοπαροικίας.
Στο κλασικό έργο του, ο Μαξ Βέμπερ εξηγεί ότι το δόγμα του Καλβίνου περί «προκαθορισμού» των εκλεκτών, ωθεί τους πιστούς σε ένα ορθολογικό κυνήγι της «επιτυχίας», έτσι ώστε να συσσωρεύσουν σ’ αυτή τη ζωή θετική ένδειξη σωτηρίας. Από εδώ η συμβατότητα, κατά Βέμπερ, ανάμεσα στην αυστηρή προτεσταντική ηθική και τη λογική της ορθολογικής συσσώρευσης, που είναι σύμφυτη με τον καπιταλισμό. Στον Βέμπερ ανήκει και η ιδέα ότι η «απομάγευση του κόσμου» λόγω της ψυχρά ορθολογικής Νεωτερικότητας αφήνει ένα ψυχολογικό κενό, το οποίο έρχεται να καλύψει η θρησκεία.
Αρκετοί έχουν υποστηρίξει ότι το Ισλάμ, με την απαγόρευση της «ρίμπα» (τόκος), το υποχρεωτικό καθήκον της «ζακάτ» (εισφορές υπέρ των φτωχών) και άλλα στοιχεία του είναι ασύμβατο με το πνεύμα του καπιταλισμού. Οπως όλες οι θρησκείες του κόσμου, όμως, το Ισλάμ –κατ’ εξοχήν θρησκεία της πόλης και του εμπορίου– αποδείχτηκε ιδιαίτερα ευέλικτο. Αλλωστε, το Κοράνι μιλάει εκτενώς περί κληρονομιάς και ουδόλως επικρίνει την ιδιοκτησία. Και όπως τονίζει ο Γαλλοεβραίος ιστορικός Μαξίμ Ροντενσόν, «το Κοράνι είναι γεμάτο με τόσες αντιφάσεις, που και ο ίδιος ο διάβολος θα μπορούσε να βρει τσιτάτα να τον βολεύουν»!
Του Πέτρου Παπακωνσταντίνου. Από την ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ του Μεγάλου Σαββάτου, 19 Απριλίου 2009.
Ο τελευταίος μάγος 
Λέγεται πως όταν ο Ναπολέων παρατήρησε με κάποια έκπληξη στον Πιερ - Σιμόν Λαπλάς ότι δεν είδε πουθενά τον Θεό στο επιστημονικό του έργο, ο μεγάλος φυσικομαθηματικός του απάντησε: «Ο Θεός, εξοχότατε, θα ήταν περιττή παράμετρος στις εξισώσεις της θεωρίας μου». Ακριβής ή όχι, η μαρτυρία έχει ισχυρή συμβολική σημασία: Καθώς οι θετικές επιστήμες, από την ίδια τους τη φύση, δέχονται ότι υπάρχει μια αντικειμενική πραγματικότητα, που υπακούει στους δικούς της, κοσμικούς νόμους, οι λειτουργοί τους πολύ συχνά κλίνουν προς τον υλισμό, τον αγνωστικισμό, τον Θεό - Φύση του Σπινόζα ή, το πολύ- πολύ, τον Θεό - ωρολογοποιό του Ντεκάρτ. Εναν Θεό, ο οποίος, αφού έφτιαξε το Σύμπαν - ωρολογιακό μηχανισμό και το «κούρδισε», προικίζοντάς το με τους νόμους της αέναης ελέλιξής του, το άφησε στην (αυστηρά προκαθορισμένη) μοίρα του.
Τέκνο αυτής της παράδοσης είναι και ο ευρέως γνωστός, Βρετανός βιολόγος και συγγραφέας, Ρίτσαρντ Ντόκινς (Το Εγωιστικό Γονίδιο, Η περί Θεού Αυταπάτη κ.α.). Μαχητικά άθεος και υπερασπιστής του κοσμικού κράτους, ο Ντόκινς πρότεινε κάποτε, μεταξύ σοβαρού και αστείου, να αντικατασταθεί, στην πολυπολιτισμική Βρετανία, η γιορτή των Χριστουγέννων από τον εορτασμό των γενεθλίων του… Ισαάκ Νεύτωνα! Ο θεμελιωτής της σύγχρονης Φυσικής, ο οποίος γεννήθηκε, σύμφωνα με το Ιουλιανό ημερολόγιο που ίσχυε τότε, στις 25 Δεκεμβρίου του 1642, είναι κοινός ευεργέτης της ανθρωπότητας και προσφέρει, κατά τον Ντόνικς, μια καλή δικαιολογία για διακοπές στους πάντες.
Είναι αλήθεια ότι το έργο που άφησε πίσω του ο Νεύτων προκαλεί δέος με την πρωτοτυπία, το βάθος και το σχεδόν υπερφυσικό εύρος του: Μηχανική, Βαρύτητα, Οπτική, Θερμότητα, Διαφορικός Λογισμός, Αλγεβρα - είναι τα κυριότερα γνωστικά πεδία όπου άφησε ανεξίτηλο στίγμα, όπως γνωρίζουν σήμερα οι μαθητές του λυκείου. Αν ζητούσαμε όλους τους φυσικούς να διαλέξουν τον επιστήμονα που άσκησε τη μεγαλύτερη επιρροή ανά τους αιώνες, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα ψήφιζαν τον Νεύτωνα, πολύ μπροστά και από τον «ροκ σταρ» της σύγχρονης Φυσικής, τον Αϊνστάιν - όσο κι αν ο ίδιος ο Νεύτων, παρότι δεν φημιζόταν για τη σεμνότητά του, είπε κάποτε: «Αν μπόρεσα να δω μακριά, ήταν μόνο γιατί στηριζόμουν σε ώμους γιγάντων»!
Παρόλα αυτά, ο Νεύτων είναι βέβαιο ότι όχι μόνο δεν θα χειροκροτούσε, αλλά θα έφριττε με την πρόταση του Ντόκινς. Ο συγγραφέας του Principia ήταν πιστός Χριστιανός -ίσως «αιρετικός» με τα μέτρα της εποχής, αλλά πιστός- και μάλιστα έγραψε περισσότερες σελίδες θεολογικού, παρά επιστημονικού περιεχομένου (αν και δεν έμεινε στην Ιστορία για την ποιότητα των μεταφυσικών του αναζητήσεων και δεν δέχθηκε να κοινωνήσει στο κρεβάτι του θανάτου). «Η θεωρία μου εξηγεί τους νόμους της βαρύτητας, αλλά δεν εξηγεί ποιος θέσπισε αυτούς τους νόμους», έγραψε χαρακτηριστικά.
Αν κάτι ενσάρκωσε ο Νεύτων, αυτό ήταν η συμβατότητα μεταξύ θρησκείας και αγοράς. Από το 1699 μέχρι τον θάνατό του, το 1727, ήταν επικεφαλής του Βασιλικού Νομισματοκοπείου. Υπηρέτησε (με το αζημίωτο) τα οικονομικά της Βρετανίας, στέλνοντας στην αγχόνη ή στο διαμελισμό πολλούς παραχαράκτες χωρίς το παραμικρό έλεος. Προσεβλήθη κι αυτός από τη διαδεδομένη, εκείνη την εποχή, μανία των αλχημιστών, που πάσχιζαν να μετατρέψουν φτηνά μέταλλα σε χρυσό. Αποτέλεσμα ήταν, στο πτώμα αυτού του έξοχου επιστήμονα, να βρεθούν πολύ ισχυρές συγκεντρώσεις υδραργύρου. Κι ήταν γι’ αυτό που ο διάσημος οικονομολόγος Τζον Μέιναρντ Κέινς, είπε κάποτε: «Ο Νεύτων δεν ήταν ο πρώτος της εποχής του Λόγου, αλλά ο τελευταίος των μάγων»!
ωχών) και άλλα στοιχεία του είναι ασύμβατο με το πνεύμα του καπιταλισμού. Οπως όλες οι θρησκείες του κόσμου, όμως, το Ισλάμ –κατ’ εξοχήν θρησκεία της πόλης και του εμπορίου– αποδείχτηκε ιδιαίτερα ευέλικτο. Αλλωστε, το Κοράνι μιλάει εκτενώς περί κληρονομιάς και ουδόλως επικρίνει την ιδιοκτησία. Και όπως τονίζει ο Γαλλοεβραίος ιστορικός Μαξίμ Ροντενσόν, «το Κοράνι είναι γεμάτο με τόσες αντιφάσεις, που και ο ίδιος ο διάβολος θα μπορούσε να βρει τσιτάτα να τον βολεύουν»!
Του Πέτρου Παπακωνσταντίνου. Από την ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ του Μεγάλου Σαββάτου, 19 Απριλίου 2009.
