31 Μαρτίου, Ευγενίδιο Ίδρυμα, Αθήνα. Ο Θαλής Κουτούπης, μια εμβληματική μορφή στον χώρο της επικοινωνίας ρυθμίζει τις τελευταίες λεπτομέρειες για την εκδήλωση (με θέμα το περιβάλλον) που θα ξεκινήσει σε λίγα λεπτά: Ενημερωτικό υλικό των χορηγών, διερμηνείς, βίντεο, όλα θέλουν μια τελευταία ματιά. Είναι μανιώδης καπνιστής εδώ και δεκαετίες. Με τον καπνό τον συνδέουν κι άλλα πράγματα, όπως το ότι υπήρξε επί σειρά ετών υπεύθυνος δημοσίων σχέσεων σε μία από τις μεγαλύτερες καπνοβιομηχανίες, ενώ τα τελευταία χρόνια είναι μέλος του συλλόγου που προασπίζει τα δικαιώματα των καπνιστών από το, κατά τη γνώμη του, ανελέητο κυνήγι του νόμου. Πριν από έναν περίπου χρόνο ο Θ. Κουτούπης είχε κόψει το τσιγάρο. Μάλιστα, το είχε ανακοινώσει ο ίδιος σε γνωστούς και φίλους.
Σήμερα, όμως, είναι και πάλι με ένα τσιγάρο στο χέρι. «Το έκοψα για 70 ημέρες και το ξανάρχισα. Το ρεκόρ μου, όμως, είναι εννιά μήνες. Δεν είναι ότι δεν αντέχω χωρίς τσιγάρο όλη την ημέρα.... τις περισσότερες εργασίες μπορώ και τις κάνω άνετα χωρίς τσιγάρο. Εκεί, όμως, που δεν μπορώ με τίποτα να λειτουργήσω είναι όταν κάθομαι στον υπολογιστή για να δουλέψω. Ένα κείμενο που θα το έγραφα με τσιγάρο σε μισή ώρα, θέλω τρεις ώρες χωρίς τσιγάρο», μας είπε στο διάλειμμα της εκδήλωσης στο φουαγιέ.
Αναμφισβήτητα, κάπως έτσι αισθάνονται οι περισσότεροι Έλληνες καπνιστές: Το τσιγάρο τούς είναι απαραίτητο και ταυτισμένο με μια σειρά γεγονότων της καθημερινότητας. Την ίδια ώρα η Ελλάδα είναι μία από τις μεγαλύτερες καπνοπαραγωγούς χώρες στον κόσμο, η καλλιέργεια του καπνού έχει προσφέρει στους φτωχούς κατοίκους της σημαντικό εισόδημα επί σειρά δεκαετιών, το ελληνικό κράτος κερδίζει μέχρι και σήμερα τεράστια ποσά από τη φορολόγηση της καπνιστικής συνήθειας, οι Έλληνες θεωρούνται από τους βαρύτερους καπνιστές στην Ευρώπη, οι γυναίκες καπνίζουν πλέον όπως και οι άντρες και τα συνδεόμενα με το κάπνισμα νοσήματα αυξάνονται.
Αυτό είναι, σε αδρές γραμμές, το περίγραμμα του καπνού, ενός προϊόντος που κάποτε θεωρήθηκε ευλογία. Πράγματι, από τον μεσοπόλεμο, όταν και άρχισε η συστηματική καλλιέργεια του καπνού σε πολλές γεωργικές ζώνες στη χώρα (Καλαμάτα, Αγρίνιο, Κατερίνη, Ξάνθη κ.ά.), χιλιάδες ελληνικές οικογένειες, εκατοντάδες χωριά, αλλά και περιοχές ολόκληρες επέζησαν χάρις στον καπνό. Αμύθητες περιουσίες δημιουργήθηκαν από ξακουστούς σε όλη τη Μεσόγειο καπνέμπορους, γιγαντιαίες βιομηχανίες κατασκευάστηκαν, πολυεθνικές κατέφτασαν για να εκμεταλλευτούν το «πράσινο χρυσάφι» και αμέτρητα χρήματα υπό μορφή φόρων εισέρρευσαν στα ταμεία του κράτους. Σήμερα, έναν αιώνα μετά, το τσιγάρο, το πιο δημοφιλές από τα καπνικά προϊόντα, θεωρείται εχθρός της υγείας και παγκόσμια μάστιγα.
Εξ απαλών ονύχων
Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών ο πληθυσμός των καπνιστών στην Ελλάδα διευρύνθηκε εξαιτίας δύο κατηγοριών, οι οποίες ήρθαν να προστεθούν σε εκείνη των ενήλικων αντρών: Οι γυναίκες και οι ανήλικοι. Αυτήν τη στιγμή η Ελλάδα θεωρείται η πρώτη χώρα στον κόσμο σε αναλογία καπνιστριών στο γυναικείο πληθυσμό, ενώ πολύ ψηλά βρίσκεται και το ποσοστό των νέων που ξεκινούν το κάπνισμα προτού ενηλικιωθούν.
Τα δύο αυτά στοιχεία, παρά το γεγονός ότι κάποια πράγματα έχουν αρχίσει να μεταβάλλονται ελαφρώς ύστερα από το μαζικό αντικαπνιστικό κίνημα, προβληματίζουν τους επιστήμονες, οι οποίοι βλέπουν ότι ο αγώνας τους ενάντια στο κάπνισμα έχει πολύ δρόμο μπροστά του. Τον Φεβρουάριο του 2006 η Focus έδωσε στη δημοσιότητα τα στοιχεία πανελλαδικής έρευνας με τίτλο «Ο Έλληνας και το κάπνισμα».
Σύμφωνα με τα στοιχεία, το 41% των ερωτηθέντων είχαν δηλώσει καπνιστές τουλάχιστον έξι τσιγάρων την ημέρα. Το αντίστοιχο μέσο ποσοστό στην Ευρωπαϊκή Ένωση, σύμφωνα με στοιχεία του Ευρωβαρόμετρου βρίσκεται στο 30%. Η εξέλιξη του ποσοστού αυτού τη δεκαετία 1995-2005, για την οποία η εταιρεία διαθέτει συγκριτικά στοιχεία, δεν αφήνει πολλά περιθώρια αισιοδοξίας, καθώς στην αρχή της συγκεκριμένης δεκαετίας το ποσοστό στην Ελλάδα ήταν 39%. Δεν είναι μόνον, όμως, ότι καπνίζουν πολλοί. Πρόβλημα είναι επίσης ότι καπνίζουν πολύ!
Σύμφωνα με την έρευνα, οι «σκληροπυρηνικοί» καπνιστές με πάνω από δύο πακέτα την ημέρα ανέρχονται σε 15%, οι «μετριοπαθείς» (20-39 τσιγάρα) σε 38%, οι «ευκαιριακοί» (6-19 τσιγάρα) σε 35% και οι «περιστασιακοί» (ως πέντε τσιγάρα την ημέρα) ανέρχονται σε 12%. Τα τελευταία χρόνια οι Έλληνες -ειδικά στις ηλικίες 18 ως 34- έχουν στρέψει το ενδιαφέρον τους από τα κλασικά τσιγάρα σε πακέτο, που εξακολουθούν να είναι πρώτα σε κατανάλωση, στα στριφτά.
Σύμφωνα με στέλεχος καπνοβιομηχανίας με τον οποίο συζητήσαμε το θέμα, οι λόγοι είναι τρεις: Ο οικονομικός (συμφέρει να καπνίζεις στριφτά), ο αρωματικός (ο καπνός είναι εμπλουτισμένος με διάφορα αρώματα) και ο ιατρικός (ο μέσος καπνιστής κάνει λιγότερα τσιγάρα γιατί το χειροποίητο απαιτεί χρόνο). Ο χύμα καπνός αποτελούσε μέχρι πρόσφατα το 10% του καπνού που καταναλώνουν οι άντρες και το 5% για τις γυναίκες, ενώ οι πληροφορίες αναφέρουν ότι το ποσοστό αυτό έχει ανέβει κι άλλο. Τα βαριά τσιγάρα (full flavor) αποτελούν το 55% των τσιγάρων του άντρα και το 37% της γυναίκας, τα light τσιγάρα (ο όρος δεν υφίσταται πλέον αλλά αντιπροσωπεύει τσιγάρα με περιεκτικότητα πίσσας 6-9 mg) το 23% των τσιγάρων των αντρών και το 37% των γυναικών, ενώ μονοψήφια ποσοστά καταλαμβάνουν σε γυναίκες και άνδρες τα super τσιγάρα (4-5 mg πίσσας), τα ultra (2-3 mg) και τα one (1 mg πίσσας).
Η αλλαγή πορείας
«Δεν είναι δυνατόν να συνεχίσουμε έτσι», λέει προβληματισμένος ο πνευμονολόγος Παναγιώτης Μπεχράκης, αναπληρωτής καθηγητής Φυσιολογίας της Αναπνοής στο Παν. Αθηνών. «Δεν είναι δυνατόν να αφήσουμε την Ελληνίδα να είναι πρώτη στο κάπνισμα στον κόσμο, επειδή η καπνοβιομηχανία αντιλήφθηκε ότι ήταν πιο εύκολο να προωθήσει το τσιγάρο στο γυναικείο πληθυσμό, όπου τα ποσοστά ήταν μικρά. Σκέφτηκαν πως εύκολα το 10% των γυναικών θα γίνει 30%, ενώ δύσκολα το 40% των ανδρών θα ανέβαινε και άλλο».
Στο πρόσωπο του Π. Μπεχράκη η αντικαπνιστική εκστρατεία έχει βρει έναν σύμμαχο. Εδώ και χρόνια δίνει με συνέπεια και ευγένεια μάχες για να πείσει τον κόσμο να σταματήσει το κάπνισμα. Από πού προέρχεται και πώς ερμηνεύεται το πάθος των Ελλήνων για το κάπνισμα; Η συζήτησή μας με τον εξαίρετο επιστήμονα ξεκίνησε ακριβώς από εκεί: Από τα ελληνικά γονίδια! «Δεν είμαστε γονιδιακά καπνιστές παραπάνω από τους υπόλοιπους ανθρώπους της Γης», ξεκαθαρίζει αμέσως. Μάλιστα, με βάση τη διεθνή βιβλιογραφία, οι Έλληνες που ζουν στον Καναδά, την Αυστραλία ή τη Γερμανία ως μετανάστες δεν καπνίζουν περισσότερο από τους ντόπιους. Ακόμη, «το κάπνισμα δεν είναι αποτέλεσμα ‘’μεσογειακού ταμπεραμέντου’’, όπως λένε μερικοί, καθώς οι Ιταλοί, οι νότιοι Γάλλοι και οι Ισπανοί καπνίζουν πολύ λιγότερο.
Η εξήγηση που δίνει είναι αμιγώς κοινωνικοοικονομική: «Η Ελλάδα ήταν μέχρι πρόσφατα μέσα στις 10 πρώτες χώρες σε παραγωγή καπνού. Αν κάνουμε αναγωγή της ετήσιας παραγωγής στον πληθυσμό, είμαστε πρώτοι σε σχέση με όλους τους άλλους στην κατά κεφαλή παραγωγή καπνικού προϊόντος. Ο καπνός έγινε εθνικό προϊόν και αναλογούσε μεγάλο κέρδος σε κάθε Έλληνα από την παραγωγή, την επεξεργασία και την εξαγωγή του, άρα ουδέποτε καλλιεργήθηκε και αναπτύχθηκε πνεύμα αντίθετο στη χρήση καπνού».
Ο ίδιος εκτιμά ότι σήμερα, που η ελληνική καπνοβιομηχανία έχει συρρικνωθεί, που η διακίνηση και η εμπορία του καπνού γίνεται πια από ελάχιστες πολυεθνικές και το παραδοσιακό ελληνικό καπνοχώρι τείνει σε εξαφάνιση, έχουν ωριμάσει οι συνθήκες για τη λήψη μέτρων. «Καμία κυβέρνηση δεν προσπάθησε να αλλάξει την κατάσταση διότι δεν ήθελε να έρθει σε ρήξη με το λαό και τα οικονομικά συμφέροντα», σχολιάζει δηκτικά ο διαπρεπής γιατρός.
Η αντικαπνιστική εκστρατεία
Τα τελευταία χρόνια η αντικαπνιστική μάχη έχει ενταθεί και η E.E. έχει λάβει αυστηρά μέτρα για τον περιορισμό του καπνίσματος, της διαφήμισης των καπνικών προϊόντων και τον έλεγχο της πώλησής τους. Η νομοθεσία αυτή ενσωματώνεται στο ελληνικό δίκαιο και, παρά τις αντιδράσεις που προκαλεί, η βούληση της πολιτείας είναι να την εφαρμόσει. Το μεγάλο ραντεβού έχει προσδιοριστεί για την 1η Ιουλίου 2009, όταν θα απαγορευτεί το κάπνισμα, οριστικά και αμετάκλητα, σε οποιονδήποτε δημόσιο χώρο. Οι επιχειρήσεις θα πρέπει να λάβουν όλα τα απαραίτητα μέτρα, από την τήρηση της απαγόρευσης, τη σήμανση, μέχρι τη δημιουργία χώρου για κάπνισμα αν δεν θέλουν να βρεθούν αντιμέτωπες με αγωγές, μηνύσεις και δικαστικές διώξεις.
Αξίζει να αναφέρουμε ότι ήδη οι πρώτες ανάλογες υποθέσεις, αγωγές εργαζομένων για βλάβες που υπέστησαν στο εργασιακό τους περιβάλλον, βρίσκονται στα δικαστήρια. Πώς βλέπει τις απαγορεύσεις η παθολογοανατόμος-κυτταρολόγος Πολυξένη Νικολοπούλου Σταμάτη, αναπληρώτρια καθηγήτρια στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών; Της ζητήσαμε να μας περιγράψει σε αδρές γραμμές τις επιπτώσεις βάσει των τελευταίων επιστημονικών πορισμάτων. «Δεν πιστεύω στις απαγορεύσεις του καπνίσματος. Τις θεωρώ αποσπασματικό μέτρο. Περισσότερο πιστεύω στην ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση σε όλα τα επίπεδα, με αφετηρία το σχολείο. Πρέπει να ξέρει ο Έλληνας γιατί δεν πρέπει να καπνίζει και κυρίως μπροστά στα παιδιά του. Επίσης, δεν θα ήθελα να δω όλους αυτούς που δεν μπορούν να καπνίζουν στην εργασία τους να καπνίζουν στο σπίτι. Όπως έχει αποδειχτεί σε διεθνείς έρευνες, εκτός από το παθητικό κάπνισμα, το τσιγάρο μολύνει με ουσίες που μένουν στον περιβάλλοντα χώρο και εισπνέονται αργότερα, προκαλώντας έτσι μια μορφή τριτογενούς βλάβης, μετά την πρωτογενή, που είναι το κάπνισμα, και τη δευτερογενή, το παθητικό», υποστηρίζει η ιατρός, στηρίζοντας κι αυτή με τις δυνάμεις της την προσπάθεια για μείωση της βλαβερής αυτής συνήθειας.
Καταλήγοντας, υπενθυμίζει τους κινδύνους: «Το τσιγάρο αναστέλλει την κίνηση των κροσσών στο αναπνευστικό επιθήλιο του πνεύμονα, όπου βρίσκεται αυτό το ‘’λιβάδι’’ με απολήξεις οι οποίες μαζί με τη βλέννα καθαρίζουν τα αιωρούμενα σωματίδια, προστατεύοντας έτσι το αναπνευστικό σύστημα. Οι κροσσοί όταν είναι υγιείς, απομακρύνουν οτιδήποτε τοξικό μπαίνει στο αναπνευστικό επιθήλιο και καταστρέφουν μικρόβια και μικροσωματίδια. Το κάπνισμα σταματάει αυτήν την κίνηση στο λιβάδι των κροσσών, με αποτέλεσμα οι τοξικές ουσίες να εισέρχονται και να παραμένουν. Το τσιγάρο παράλληλα καταστρέφει το ανοσοποιητικό σύστημα, όπως οποιαδήποτε άλλη χημική τοξική ουσία».
Το ζήτημα του καπνίσματος είναι σύνθετο, κρύβει πολλές επιστημονικές παγίδες και είναι ανοικτό σε παρερμηνείες. «Δεν μπορούμε να ‘’αποδείξουμε’’ τις επιπτώσεις του αν και ξέρουμε ότι βλάπτει. Και δεν είναι μόνον η σχέση του τσιγάρου με τον καρκίνο που μας απασχολεί, αλλά και τα καρδιαγγειακά νοσήματα διότι η νικοτίνη επηρεάζει τα αγγεία. Οσο για την καρκινογένεση με την οποία επίσης συνδέεται το κάπνισμα, θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι ο καρκίνος είναι κι αυτός ένα σύνθετο φαινόμενο το οποίο έχει αρχικά γονιδιακή "αποτύπωση" και στη συνέχεια έκφραση. Πρέπει, δηλαδή, κάποιος να έχει γονιδιακή προδιάθεση για να νοσήσει».
Το στέρφο καπνοχώραφο
- Χρόνια στην αγορά καπνού, εξπέρ στην εκτίμηση και εμπορία ειδικών ποικιλιών, ο Φώτης Κοκολιός, στέλεχος της καπνοβιομηχανίας ΣΕΚΕ μάς μίλησε για το παρόν και το μέλλον του καπνού. Η εικόνα που μας περιέγραψε δεν είναι ενθαρρυντική. «Η ελληνική παραγωγή έχει μειωθεί δραματικά τα τελευταία χρόνια. Από περίπου 120 εκατ. κιλά που είχαμε μέχρι πριν από τέσσερα χρόνια, πέσαμε πέρυσι στα 25 εκατ. κιλά». Αιτία η νέα κοινοτική πολιτική, η οποία στοχεύει στο να περιορίσει την παραγωγή καπνού στην Ελλάδα και να στρέψει τους αγρότες σε άλλες καλλιέργειες. «Η παραγωγή καπνού ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την κοινοτική επιδότηση, που θα υφίσταται μέχρι το 2013. Ο παραγωγός πλέον μπορεί να πάρει ολόκληρη την κοινοτική επιδότηση για τα κιλά καπνού που όριζε το συμβόλαιό του ότι παράγει, χωρίς καν να καλλιεργεί καπνά, απλώς από το 2013 η επιδότηση αυτή σταματάει. Οι καπνικές οργανώσεις είχαν να διαλέξουν εδώ στην Ελλάδα ανάμεσα στο καθεστώς της μερικής αποδέσμευσης, όπως ισχύει στην Ιταλία, και της πλήρους αποδέσμευσης. Εμείς διαλέξαμε, δυστυχώς, το δεύτερο».
Ηλεκτρονικό τσιγάρο
- Πρόκειται για μια συσκευή που λειτουργεί «παρόμοια με το παραδοσιακό τσιγάρο και δίνει την ίδια απόλαυση χωρίς τα αρνητικά του καπνίσματος», όπως αναφέρει ανακοίνωση εταιρείας που το παράγει. Το σώμα του τσιγάρου αποτελείται από μια αμπούλα (στην οποία περιέχεται νικοτίνη αλλά όχι τα καρκινογόνα στοιχεία του καπνού), έναν μικροεπεξεργαστή ατμού, ένα ηλεκτρονικό τσιπ και μία μπαταρία. Στην άκρη υπάρχει λαμπάκι ένδειξης λειτουργίας που ανάβει όταν ρουφάτε το τσιγάρο, όπως γίνεται με την καύτρα στο πραγματικό τσιγάρο.
Το τσιγάρο του μάγκα
- «Ο άντρας με ένα τσιγάρο στο στόμα, έκφραση πικρή και τα μάτια κάτω, στάθηκε στη μέση ακίνητος, άνοιξε τα χέρια του φτερούγες, σαν το πονεμένο πουλί, κι άρχισε τις φιγούρες του. Ήταν καλός χορευτής. [...] Mας είχε γράψει στα παπούτσια του, μας αγνοούσε, μας είχε εξαφανίσει. Xόρευε μονάχα για τον εαυτό του [...]».
