Η Σοβιετική Ένωση, από το 1951 είχε δοκιμάσει την δική της ατομική βόμβα στην περιοχή του Καζακστάν. Όμως η δοκιμή εκείνη, φαίνεται, ότι δεν ικανοποίησε την τότε ηγεσία, η οποία προφανώς «ζήλευε» την επιτυχία των Αμερικανών που έριξαν την δική τους βόμβα πάνω σε ανθρώπους –στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. Έτσι, το 1954 αποφάσισαν να την δοκιμάσουν σε αληθινό στόχο.
Έφτιαξαν σκηνικά που θύμιζαν πεδίο μάχης, βάζοντας ζώα, αεροπλάνα, επιβατηγά και στρατιωτικά οχήματα και έστειλαν, τελείως απροστάτευτους, κοντά στο σημείο της έκρηξης 45.000 στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού, υπό τις διαταγές του στρατηγού Γκεόργκι Κονσταντίνοβιτς Ζούκοφ, για να δημιουργήσουν αυτό που λένε κατοικημένη ζώνη. Σε αυτή την κατοικημένη ζώνη, στην περιοχή Τοτσκ-2 που βρίσκεται στις στέπες του Ορενμπούργκ, περίπου 1800 χλμ. ΝΑ της Μόσχας, έριξαν μία ατομική βόμβα.
Έως σήμερα κανείς δεν παραδεχόταν ότι συνέβη ποτέ κάτι τέτοιο. Η δοκιμή είχε βέβαια βιντεοσκοπηθεί, τόσο από 3-4 μαυρόασπρες κάμερες όσο και από μια παλιά σοβιετική kinoapparat με έγχρωμο φιλμ. Ο πράκτορας που τραβούσε με την kinoapparat στεκόταν, υπερπροστατευμένος κατά την διάρκεια του πειράματος , στον εξώστη δίπλα από τον τότε υπουργό Άμυνας Νικολάι Μπουλγκάνιν και τον στρατηγό Ζούκοφ. Μερικές από τις μηχανές αχρηστεύτηκαν από το ωστικό κύμα. Το έγχρωμο φιλμ, αλλά και κάποια ασπρόμαυρα στιγμιότυπα, όμως, σώθηκαν και μαζί τους και οι σκηνές της καταστροφής. Οι τρεις κόπιες του χρονικού, που από 43 λεπτά είχαν μονταριστεί σε συνολική διάρκεια 5½ λεπτών, βρίσκονταν στη κατοχή της KGB.
Το 2001 ο φωτογράφος Ντμίτρι Μπελιάκοφ καταφέρνει μετά από προσπάθεια χρόνων να εντοπίσει ένα υψηλόβαθμο στέλεχος της μυστικής υπηρεσίας που είχε πρόσβαση σε μια 43λεπτη κόπια. Το στέλεχος, που για ευνόητους λόγους παραμένει ανώνυμο, επέτρεψε στον φωτογράφο να βγάλει αντίτυπα των πιο συγκλονιστικών στιγμών του ντοκουμέντου. Η αυθεντικότητα του φιλμ πιστοποιήθηκε και από άλλο στέλεχος της μυστικής υπηρεσίας, ενώ βρέθηκαν πολλοί αυτόπτες μάρτυρες που έσπασαν τελικά την πολύχρονη σιωπή τους.
Οι 45.000 άνθρωποι που στάλθηκαν για να πάρουν μέρους στο πείραμα αναγκάστηκαν να υπογράψουν συμβόλαια με τις Μυστικές Υπηρεσίες της Ρωσίας, που τους υποχρέωσαν να μη μιλήσουν ποτέ για ότι έγινε στο Τοτσκ. Δεκαπεντάχρονα συμβόλαια σιωπής, 50χρονα συμβόλαια σιωπής αλλά και συμβόλαια σιωπής εφ’ όρου ζωής. Η απαίτηση από τους στρατιώτες ήταν απλή: Δεν ήσασταν ποτέ εκεί. Εκεί δεν έγινε τίποτε. Δεν υπήρξε εκεί.
«Ποτέ δεν με ευχαρίστησαν. Ποτέ δεν με παρασημοφόρησαν. Ποτέ δεν μου έδωσαν την σύνταξη που αναλογούσε στην υπηρεσία μου σε αυτή την αποστολή. Αλλά δεν είναι και τόσο παράξενο που ξέχασαν τόσο εμένα όσο και τους συντρόφους μου. Επισήμως δεν ήμασταν ποτέ στο Τοτσκ. Δεν συμμετείχαμε σε καμιά ξεχωριστή αποστολή, δεν μπήκαμε ποτέ σε κανένα επίκεντρο ατομικής έκρηξης. Όταν έστειλα μια επιστολή παραπόνων για την συμπεριφορά του κράτους απέναντί μας, ο υπεύθυνος αξιωματικός απάντησε: «Εμείς δεν σας στείλαμε ποτέ εκεί …», λέει σήμερα ο πρώην λοχίας του Σοβιετικού Στρατού Ανατόλι Αλεξάντροβιτς Κορσούνοφ. Και να ‘ταν μόνο αυτός …
Η γυναίκα του Αλεξέι Γκρεγκόριεβιτς Σαβοστιάνοφ, του πιλότου που πέταξε μέσα στο τεράστιο ραδιενεργό μαργαριτάρι για να συλλέξει πληροφορίες για την ραδιενέργεια στο επίκεντρο, λέει: «Ο Αλιόσα μου περιέγραφε συχνά τις πτήσεις του. Την πτήση όμως της 14ης Σεπτεμβρίου δεν μου την περιέγραψε ποτέ. Είχε υπογράψει πως δεν θα μιλήσει σε κανέναν. Κι αυτό έκανε. Όταν ο Αλεξέι γύρισε πίσω, το πρόσωπό του ήταν παγωμένο. Για δύο μέρες δεν μιλούσε καθόλου. Τώρα ο ουρανός είναι διαφορετικός, αυτό ήταν το μόνο που μου είπε για το συμβάν. Ήμουν κι εγώ στο Τοτσκ με τον μικρό μου αδελφό. Ανήκαμε και οι δύο στη Κομσομόλ και βρισκόμασταν εκεί ως μέλη οικογένειας του πιλότου. Όταν έγινε η έκρηξη ήμασταν κρυμμένοι κάτω από ένα νάιλον μόλις 8 χιλιόμετρα από το επίκεντρο. Δεν φορούσαμε ούτε προστατευτικά γυαλιά ούτε μάσκες. Θυμάμαι την έκρηξη σαν να ήταν χθες.
»Ο θόρυβος ήταν εκκωφαντικός και το έδαφος μούγκριζε και κουνιόταν σαν να επρόκειτο να ανοίξει. Η θερμοκρασία ανέβηκε στους 50 βαθμούς Κελσίου μέσα σε ελάχιστα δευτερόλεπτα. Μείναμε στο Τοτσκ ένα μήνα. Μας πήγαιναν καθημερινά εκδρομές στο επίκεντρο για να δούμε τα αποτελέσματα της έκρηξης. Ήταν ένα δώρο για τους επισκέπτες Σε αυτές τις περιηγήσεις βλέπαμε καμένα και φρικτά διαμελισμένα ζώα και κατεστραμμένα στρατιωτικά οχήματα που έμοιαζαν με σπασμένα παιχνίδια. Το θέαμα ήταν φοβερό. Ο Αλιόσα μου δεν πέθανε αμέσως μετά την πτήση. Μόλις 6 μήνες μετά αιμορραγούσε το δέρμα σε όλο του το κορμί. Άντεξε όμως. Άντεξε πολλά χρόνια. Πέθανε 32 χρόνια μετά το πείραμα από λευχαιμία. Το πρώτο και τελευταίο μας παιδί πέθανε αμέσως μετά τη γέννα».
Το ταξί που έφερε στις αρχές τις χρονιάς το φωτογράφο Ντμίτρι Μπελιάκοφ από το σταθμό του τρένου στον τόπο της βιβλικής καταστροφής στο Τοτσκ, είχε οδηγό έναν ηλικιωμένο στρατηγό. Ο στρατηγός, που υπηρέτησε όλη του τη ζωή σχεδόν στη βάση του Τοτσκ, ήταν πολύ περήφανος που μπορούσε ξανά να επιδείξει την αλλοτινή πυρηνική δύναμη της Ρωσίας. Ακούραστος, έδειχνε σημεία και περιέγραφε σκηνές του παρελθόντος. Εκεί ήταν κρυμμένοι άνθρωποι. Προστατεύονταν από νάιλον. Εκεί είχαν βάλει ζώα. Εδώ έτρεχαν όσοι είχαν φοβηθεί. Σε εκείνο το σημείο βρισκόταν ένα εγκαταλελειμμένο αεροπλάνο. Το έκλεψαν μόλις πέρυσι για να πουλήσουν το μέταλλο που είχε γίνει κόκκινο από την ατομική ενέργεια… Εκεί είχαν τοποθετήσει τέσσερα τανκ, πιο πέρα ένα φορτηγό…
Λίγο πιο κάτω, το γλυπτό που στήθηκε στη μνήμη όσων βρέθηκαν στο Τοτσκ το 1954. Ήταν μια ιδέα και δώρο οικολόγων από την Ιαπωνία.
Ο στρατηγός έδειχνε το δάσος που είχε καεί από τη ραδιενέργεια. Κόκκινο και γκρι, μοιάζει ακόμα παραμορφωμένο. Δημιούργημα από κόμικ επιστημονικής φαντασίας. Οι οικολογικές αντιρρήσεις, η ανησυχία για την υγεία των ανθρώπων που στάλθηκαν, αλλά και των γενεών που θα έρχονταν και οι ιδεολογικές διαφωνίες του φωτογράφου, ως προς την περηφάνια αλλά και την επιδειξιομανία μιας απίστευτης καταστροφής, αντιμετωπίστηκαν, τουλάχιστον, με απορία από τον πρώην στρατηγό. Η συνάντηση έληξε όταν ο στρατηγός άρχισε να σκέφτεται ότι ο επισκέπτης έχει αδύναμες και επικίνδυνες ιδέες!
Η οικολογική καταστροφή και η παραμόρφωση, όμως, του τοπίου στο Τοτσκ απεικονίζεται με τον καλύτερο τρόπο στα έργα του Λεονίτ Ουλιάνοβιτς Περεβότσικοφ, ενός ζωγράφου που έχει στο μεταξύ πεθάνει από «ασθένεια ραδιενέργειας». Είχε βρεθεί στον τόπο της καταστροφής το 1954, ως αξιωματικός του πυροβολικού, μόλις 2,5 χιλιόμετρα από το σημείο της έκρηξης. «Ο Λένια πέθανε 76 χρονών. Ήδη, από τα 38 του χρόνια , ήταν ανίατη περίπτωση για τους γιατρούς. Όμως εκείνος είχε αποφασίσει να ζήσει. Ο θεός τον βοήθησε, αλλά πήρε την εκδίκησή του στα παιδιά μας. Ο γιος μας πέθανε πρώτος. Είχε ειδικές ανάγκες και μια περίπλοκη καρδιακή ανωμαλία από τη γέννησή του. Μετά πέθανε και η κόρη μας, από λευχαιμία.
»Ο Λένια ξέχναγε τους τρομερούς πόνους που είχε, ζωγραφίζοντας. Ήταν πολύ δημιουργικός άνθρωπος. Του άρεσε η φωτογραφία και ιδιαίτερα η ασπρόμαυρη. Παρ’ όλα αυτά, η μεγαλύτερη και πιο αξιόλογη δουλειά του είναι σε χρώμα, από τις λαδομπογιές που χρησιμοποιούσε. Σ’ όλη του τη ζωή δεν μπορούσε να μιλήσει για το Τοτσκ. Κάποια στιγμή, όμως, θεώρησε ότι μπορούσε να ζωγραφίσει ότι έζησε. Έτσι λοιπόν, 20 χρόνια μετά το πείραμα, ο Λένια τελείωσε μια σειρά έργων που ονομάστηκαν «Το πράγμα» (Thing). Μερικές φορές, όταν κοιτάω αυτά τα τοπία, φοβάμαι. Υπάρχει κάτι φρικιαστικό επάνω τους». Λέει η γυναίκα του ζωγράφου.
Τα έργα του Λεονίτ Περεβότσικοφ μοιάζουν με τα στιγμιότυπα του φιλμ που βρέθηκε στην Μυστική Υπηρεσία. Δεν έχουν ίχνος σουρεαλισμού ή φαντασίας και απεικονίζουν την πραγματικότητα με τον πιο ρεαλιστικό τρόπο.
Ανάμεσα στους 45.000 στρατιώτες ήταν και αρκετές γυναίκες. Στο σύνολό τους 26 κορίτσια υπέγραψαν συμβόλαια σιωπής και πήραν μέρος στο πείραμα. Κορίτσια με κάποιες προϋποθέσεις, βέβαια. Όλες τους έπρεπε να είναι εξαιρετικά υγιείς και χωρίς παιδιά.
«Είσαι μέλος της Κομσομόλ; Ναι, απάντησα. Το κόμμα αποφάσισε να σε συμπεριλάβει σε μια αποστολή … Υπέγραψα τα χαρτιά που με υποχρέωναν να κρατήσω μυστική την αποστολή και έφυγα για το Τοτσκ μαζί με άλλες 25 κοπέλες. Δουλεύαμε στη κουζίνα. Μαγειρεύαμε για τους στρατιώτες και τους αξιωματικούς. ενώ η υπόλοιπη χώρα υπέφερε από έλλειψη τροφής, στο Τοτσκ είχαμε όλων των ειδών τα προϊόντα. Κάθε τόσο έρχονταν αεροπλάνα κι έφερναν τεράστια κιβώτια με ανανάδες, μπανάνες, σταφύλια, φρέσκες φράουλες, σολομό, χαβιάρι, κονιάκ.
»Όταν έγινε η έκρηξη ήμασταν σε ένα χαράκωμα. Μου είχαν δώσει μια κουβέρτα για να προστατευτώ. Αμέσως μετά την έκρηξη έχασα προς στιγμή την ακοή μου. Ακόμα και σήμερα ακούω συνεχώς ένα σφύριγμα από το ένα μου αυτί. Η όρασή μου δεν ήταν καθόλου καλή, ζαλιζόμουν και έκανα συνέχεια εμετό. Όταν γύρισα πίσω, είχα 21 μέρες εμμηνόρροια και πονούσα τρομερά. Κατάφερα να κάνω ένα παιδί, τη Λενόσκα. Γεννήθηκε υδροκέφαλη με εγκεφαλικές αναπηρίες. Πέθανε 12 χρονών. Μια δεκαετία μετά το πείραμα γέννησα το γιο μου με καινούργιες ελπίδες. Γρήγορα οι γιατροί διέγνωσαν ότι το ενδοκρινολογικό του σύστημα ήταν κατεστραμμένο. Όταν ήταν 11 μηνών, του αφαιρέθηκε ήδη ένα νεφρό, ενώ στα 5 του αποδείχθηκε ότι υποφέρει από υπανάπτυξη γεννητικών οργάνων και συνεπώς δυσλειτουργία και στειρότητα. Γιατί να σκέφτομαι τώρα το παρελθόν;
»Εγώ έζησα τη ζωή μου. Φυσικά, θα μπορούσα να την έχω ζήσει αλλιώς. Η χώρα μου έστειλε 26 υγιή κορίτσια για πειραματόζωα. Η χώρα μου ήθελε να δοκιμάσει τη βόμβα σε ανθρώπους, γιατί το ίδιο είχαν κάνει οι Αμερικανοί στους Γιαπωνέζους», λέει σήμερα η Λίντια Αλεξάντροβα Λεμπέντεβα, 16χρονη, τότε, αρχιμαγείρισσα στο Τοτσκ.
Ένας άλλος πρώην στρατιώτης του Κόκκινου Στρατού, ο Βίκτορ Ζαχάροφ, χρόνια άρρωστος από τη ραδιενέργεια, αφηγείται την Ιστορία που έζησε στο Τοτσκ.
Αυτός ο άνθρωπος μοιάζει με χαλασμένη κούκλα. Είναι πολύ εύθραυστος, τρομακτικά αδύνατος και φαίνεται ιδιαίτερα κουρασμένος. Κάθεται σε έναν τριμμένο παλιό καναπέ, δεν έχει δύναμη να φάει μόνος του, γιατί δεν μπορεί να σηκώσει πια ούτε ένα κουτάλι κι αν θελήσεις να τον χαιρετήσεις δια χειραψίας, βογκάει από τους πόνους. Κάθε άγγιγμα μπορεί να αποβεί μοιραίο για τα κόκαλά του. Έχει προχωρημένο καρκίνο των οστών.
«Δεν είδα το αεροπλάνο που έριξε την βόμβα. Εκείνη τη στιγμή ήταν κρυμμένο πίσω από τα σύννεφα. Είδα την ήσυχη λάμψη, όμως, και άκουσα τον απερίγραπτο θόρυβο που την ακολούθησε. Αμέσως μετά έχασα μερικώς την όραση και την ακοή μου.
»Το τεράστιο μοβ, κόκκινο και γκρι μανιτάρι που είδαμε να υψώνεται δεν μας τρόμαξε. Μας εντυπωσίασε. Κανείς απ’ όλους εμάς που ήμασταν κρυμμένοι πίσω από τους φράχτες, δεν είχε χρόνο να φοβηθεί. Σκεφτήκαμε μόνο πως αν υπήρχε Κόλαση ή Αποκάλυψη θα έμοιαζε μάλλον με αυτό που βλέπαμε. Αλλιώς βλέπει τα πράγματα ένας 22χρονος και αλλιώς ένας 68χρονος. Και τότε δεν μπορούσαμε να φανταστούμε τις συνέπειες που θα είχε η λάμψη επάνω μας.
»Ήμασταν 45.000 άτομα, όλα πολύ περήφανα που το κόμμα του Λένιν μας έκανε την τιμή να μας εμπιστευτεί τη συμμετοχή σε αυτή τη πολύ μυστική και εξαιρετικά σημαντική –όπως την ονόμαζε- αποστολή του 1954. είχαμε τη βόμβα, έπρεπε λοιπόν να μελετήσουμε τη δράση της.
Όταν τελικά το 1984 μου διέγνωσαν καρκίνο των οστών, περίμενα να μου δώσουν τουλάχιστον μια σύνταξη που θα ανταποκρινόταν στο μαρτύριο που πέρασα. Μάταια, όμως. Είχα συμπτώματα πολύ νωρίτερα, βέβαια. Στα 40 μου δεν μπορούσα πια να περπατήσω και δυσκολευόμουν να αναπνεύσω. Λίγο αργότερα είχα ανυπόφορους πόνους. Έκανα αμέτρητες εγχειρήσεις και τα περισσότερα απ’ τα όργανά μου έχουν αφαιρεθεί. Αν θυμάμαι καλά, το πρώτο που έχασα ήταν ένα νεφρό. Μετά, το κράτος μου έδωσε μια αναπηρική καρέκλα, κι έτσι η γυναίκα μου μπορούσε να με μετακινεί.
»μια μέρα έπεσα από την καρέκλα και το πόδι μου έσπασε σαν ξερό κλαδί. Από τότε τα κόκαλά μου διαλύονται σαν σκόνη. Τελικά, το 1996, το κράτος παραδέχτηκε ότι η ασθένειά μου οφειλόταν στην υπηρεσία μου σε μονάδες υψηλού κινδύνου το 1954. δεν μας είπε κανείς ποτέ για την ακτινοβολία του τεστ. Φορούσαμε μόνο μια αντιασφυξιογόνο μάσκα.
»Θυμάμαι ένα φωτογράφο που είχε έρθει από την εφημερίδα Za Rodinu (Η Πατρίδα μου) και μας φωτογράφιζε. Ήμουν τυχερός. Ο αρχηγός της μονάδας μου έστειλε τρεις. Δεν μας επιτρεπόταν να βγάλουμε φωτογραφίες ο ένας τον άλλον. Η αποστολή ήταν μυστική κι εμείς δεν έπρεπε ποτέ να μπορούσαμε να αποδείξουμε ότι ήμασταν εκεί. Είναι φυσικό, γιατί μας είχαν στείλει για πειραματόζωα. Ποιος ήξερε, όμως, τότε τη δράση της βόμβας; Μπορεί να μη το ‘ξεραν ούτε αυτοί που είχαν αποφασίσει να κάνουν το τεστ.
»Ο αρχηγός της μονάδας, μας έλεγε ότι πάμε να δοκιμάσουμε ένα καινούργιο όπλο. Κι εγώ ήμουν ένας από αυτούς που το δοκίμασε. Αυτή είναι η Ιστορία της ζωής μου», λέει ο Βίκτορ Ιβάνοβιτς Ζαχάροφ, της μονάδας 03264, που λίγες μέρες μετά την αφήγησή του πέθανε από καρκίνο των οστών.
Ο καλύτερος τρόπος για να κλείσει κανείς αυτό το ντοκουμέντο είναι η ερώτηση του λοχία Ανατόλι Αλεξάντροβιτς Κορσούνοφ, όταν τελικά αποκάλυψε την αλήθεια για ότι του συνέβη στο Τοτσκ. «Πες μου, σε παρακαλώ …μετά απ’ αυτήν τη συζήτηση μαζί σου θα έλθουν να με συλλάβουν;».
