Πριν από έναν ακριβώς αιώνα, στις 25 Ιουνίου, δρομολογούνταν το στρατιωτικό κίνημα του 1909. Tα μεσάνυχτα εκείνης της Πέμπτης, στην οδό Αχαρνών στο κέντρο της Αθήνας (πλατεία Κυριακού), γεννιόταν ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος. Σε λιγότερο από δυο μήνες θ΄ ανδρωθεί και θα επιβληθεί με τα όπλα (15 Aυγούστου).
H «συνάθροισις» ή το «προνουντσιαμέντο», όπως χαρακτηρίστηκε τότε, στο σπίτι του υπολοχαγού M. Χατζημιχάλη, πήρε τις επόμενες ώρες και μέρες μεγάλες διαστάσεις. Αν και φαίνεται ότι καταβλήθηκαν αρχικώς προσπάθειες να μη δημοσιοποιηθεί. Έτσι, στις εφημερίδες της επομένης δεν γίνεται λόγος για τη σύσκεψη, παρά τον επεισοδιακό χαρακτήρα και τη σημασία της.
Στη φιλοκυβερνητική «Σκριπ» της 27ης Ιουνίου διαβάζουμε ότι «κατά κοινήν απόφασιν όλων των εφημερίδων είχεν αποφασισθεί να μη αναγραφώσι τα στασιαστικά κινήματα των αξιωματικών».
Προφανώς καθ΄ υπόδειξη της κυβέρνησης. Λόγω, όμως, του έντονου ανταγωνισμού μεταξύ του αθηναϊκού Τύπου «έσπασε» η συμφωνία. Ακολούθησαν εντυπωσιακά ρεπορτάζ για το εκρηκτικό, ούτως ή άλλως, γεγονός.
«Τριακόσιοι αξιωματικοί», γράφει το «Σκριπ», «συνεκεντρώθησαν εις την υπ αριθμόν 81 οικίαν του υπολοχαγού κ. Xατζημιχάλη περί την 11 μ.μ. και συνεσκέπτοντο περί της πολιτικής καταστάσεως του στρατεύματος ήτις απογοητεύει τους αξιωματικούς».
Η συνέλευση
Σύμφωνα με το «Εμπρός», «ο αριθμός των προσελθόντων ήτο μέγας, μη ανερχόμενος μεν εις τους 300 και 350 εις τους οποίους τους ανεβίβασαν τινές, προφανώς,όμως, μη ων μικρότερος των 120».
Οι πληροφορίες της ίδιας εφημερίδας είναι λίγο-πολύ ακριβείς: «H συνέλευσις ευθύς ως συνεπληρώθη μέγας αριθμός προσελθόντων ήρχισε ανταλλάσσουσα διαφόρους γνώμας.
Kατεδείχθη η ασυμφωνία αυτών ως προς τον καθορισμόν των λεπτομερειών, καθόσον κοινόν μεν σκοπόν αμφότεραι (οι δυο βασικές ομάδες στη συγκέντρωση) προέθεντο την βελτίωσιν της καταστάσεως της χώρας, διεφώνησαν όμως ως προς τον τρόπον δι΄ ου θα επεδιώκετο ο σκοπός ούτος... Πλείσται δε ιδέαι ερρίφθησαν πολλαί των οποίων δύνανται να θεωρηθούν ως παράτολμοι αν μη ανεκτέλεσται και απραγματοποίηται...
Άπαντες σχεδόν οι συνελθόντες ανεγνώρισαν ότι η εν γένει κατάστασις της χώρας και ιδία του στρατού και στόλου, ευρίσκεται εις οικτρόν σημείον ως εκ της αδιαφορίας των υπευθύνων και ότι καθίσταται αναγκαία και επιτακτική η άμεσος ανόρθωσις της καταστάσεως δια της οργανώσεως καλού στρατού και τελείου στόλου». Σκοπός της συνάθροισης, σ΄ αυτήν την κοινή βάση, ήταν η συνένωση των δυο βασικών συνωμοτικών ομάδων, που είχαν συγκροτηθεί τους προηγούμενους μήνες από «λοχαγούς» και «ανθυπολοχαγούς».
Συντηρητικοί και επαναστάτες
Σχηματικά οι πρώτοι ήταν «συντηρητικοί» και οι δεύτεροι «επαναστάτες». Οι μεν επεδίωκαν μη βίαιη δράση μέσα στο πλαίσιο του Πολιτεύματος, ενώ οι άλλοι δέχονταν και την «ένοπλον βίαν» ακόμη και ριζικές ανατροπές.
Είχαν προηγηθεί σχετικές συνεννοήσεις μεταξύ εκπροσώπων τους και κρίθηκε ότι ήταν δυνατή η συγχώνευση, όπως επίσης η υπογραφή κοινού πρωτοκόλλου. Καρπός αυτών των επαφών ήταν η κοινή σύσκεψη της 25ης Ιουνίου
Όπως προκύπτει από όσους ασχολήθηκαν με την προπαρασκευή του «κινήματος του 1909» οι επικεφαλής των δυο ομάδων υπολόγιζαν ότι σε μια τέτοια συνάντηση θα επικρατούσαν οι δικές τους θέσεις. Οι λοχαγοί, επειδή ήταν «ανώτεροι», οι ανθυπολοχαγοί επειδή ήταν περισσότεροι.
Ο αριθμός των συνωμοτών
Για το πλήθος των αξιωματικών, που συμπτύξανε τον ενιαίο Στρατιωτικό Σύνδεσμο δεν υπάρχει συμφωνία στα έργα-πηγές. O Θ. Πάγκαλος στ΄ απομνημονεύματά του αναφέρει ότι στη συνάθροιση μετείχαν 165 (από την ομάδα των «ανθυπολοχαγών» 135 και των ανωτέρων περίπου 30). O Aλ. Mαζαράκης-Aινειάν γράφει για 150, ενώ ο Στ. Γονατάς για 181. Στην ιστορία του ο Γ. Aσπρέας παραθέτει και ονομαστικό κατάλογο 181 αξιωματικών. Aυτόν τον αριθμό δέχονται νεότεροι και σύγχρονοι ιστορικοί. Άλλες αναφορές για 300 ή 400 και πάνω αξιωματικούς είναι μάλλον απίθανες.
Πρωταγωνιστούν Πάγκαλος, Ζυμβρακάκης και Καραϊσκάκης
Οκτώβριος 1908
Στο σπίτι του Θ. Πάγκαλου συγκροτείται ο αρχικός συνωμοτικός πυρήνας των κατώτερων αξιωματικών. Δέκα ανθυπολοχαγοί, δυο υπολοχαγοί και ένας λοχαγός υπογράφουν το πρώτο «επαναστατικό πρωτόκολλο» γραμμένο με «ερυθρά μελάνη». Μέχρι τις 25 Ιουνίου 1909 θα το προσυπογράψουν 120-130 αξιωματικοί.
Νοέμβριος 1908
Επαγγελματικά ζητήματα συσπειρώνουν τους υπαξιωματικούς. Ανάμεσα στους πρωτοστάτες ο N. Πλαστήρας (μετέχει και ο Γ. Κονδύλης) και από τις αρχές του 1909 ουσιαστικός αρχηγός είναι ο Γ. Kαραϊσκάκης (εγγονός του ήρωα). Tον Aπρίλιο-Mάιο διαδηλώνουν στην Αθήνα, προβάλλοντας και ευρύτερα ζητήματα.
Μάϊος 1909
Σχηματίζεται η συνωμοτική ομάδα των ανώτερων αξιωματικών, με πρωταγωνιστή τον ίλαρχο E. Ζυμβρακάκη Μετέχουν 25-30 οι περισσότεροι από τους οποίους είναι λοχαγοί. Προέρχονται κυρίως από το Μακεδονικό Κομιτάτο Ελάχιστοι τάσσονται υπέρ ριζικών ανατροπών, σε αντίθεση με τους ανθυπολοχαγούς.
Η επέμβαση του φρούραρχου Αθηνών
Ένα καθοριστικό επεισόδιο...
Ενώ άναβε η συζήτηση στη σύσκεψη των αξιωματικών της 25ης Ιουνίου 1909, ένα επεισόδιο έμελλε να είναι καθοριστικό για τη συνέχεια. O φρούραρχος Αθηνών συνταγματάρχης N. Σχινάς εισέβαλε στο σπίτι του Χατζημιχάλη O,τι επακολούθησε έγινε αργότερα αντικείμενο ανεκδοτολογικών διηγήσεων.
O Σχινάς εκδιώχτηκε κακήν κακώς, μαζί με τον κακοποιημένο υπασπιστή του, και έσπευσε να γνωστοποιήσει τα συμβάντα στον διάδοχο και αρχηγό της Γενικής Διοίκησης του Στρατού Κωνσταντίνο
O Σπ. Μελάς στο έργο του για την «Επανάσταση του 1909» δίνει με γλαφυρότητα τη συνέχεια και τη σημασία του επεισοδίου: «Όταν έφυγε ο φρούραρχος η συνωμοτική συνεδρίαση δε σταμάτησε. Τώρα έπρεπε να συζητήσουν ένα θέμα πολύ πιο βιαστικό από το επαναστατικό πρόγραμμα. Πώς θ΄ αντιμετώπιζαν τον κατατρεγμό... Έπρεπε, λοιπόν, οι συνωμότες ν’ αποφασίσουν γρήγορα τα μέτρα της άμυνας. O αιφνιδιασμός του φρούραρχου είχε απ’ αυτή την μεριά και τ’ αγαθά του. Γιατί το πρώτο που συζήτησαν κι’ αποφάσισαν ήτανε να ενωθούν αμέσως οι δύο ομάδες και να ορίσουν μια διοικητική επιτροπή.
Έτσι ο κοινός κίντυνος δείχνονταν άλλη μια φορά μεγάλη συγκολλητική δύναμη, ακόμα και των πιο ετερόκλιτων. O αιφνιδιασμός του φρούραρχου είχε φρονιμέψει τώρα τούς επαναστάτες...» H επιτροπή θα συνέτασσε το πρόγραμμα-πρωτόκολλο και θα σχεδίαζε τις επόμενες ενέργειες του ενιαίου πια Στρατιωτικού Συνδέσμου.
Δεν είναι ακριβώς διευκρινισμένο πώς αναδείχτηκε. Σύμφωνα με την κυρίαρχη διήγηση τις δυο επόμενες μέρες (26 και 27 Ιουνίου) έγινε ψηφοφορία και εκλέχτηκε 15μελές όργανο.
Οι αξιωματικοί περνούσαν νύχτα, με πολιτικά ρούχα, από το σπίτι του ιλάρχου E. Ζυμβρακάκη στην οδό Ιουλιανού και Πατησίων. Μια τριμελής εφορευτική επιτροπή, πίσω από την πόρτα του περιβολιού συγκέντρωνε τα ψηφοδέλτια...
Ρομαντική και χρονοβόρα μοιάζει αυτή η διαδικασία, μπροστά στον κατεπείγοντα κίνδυνο, που απειλούσε τους συνωμότες. Κάπως διαφορετικά πρέπει να εξελίχτηκαν τα γεγονότα. Για πολλούς και διαφόρους λόγους σημαντικές πτυχές του στρατιωτικού κινήματος του 1909 παραμένουν σκοτεινές. Ιδιαίτερα μάλιστα κατά το προπαρασκευαστικό στάδιο.
Πάντως από τον Τύπο των ημερών μαθαίνουμε ότι η διοικούσα επιτροπή είχε ήδη συνεδριάσει το βράδυ της 27ης Ιουνίου, εξετάζοντας μέτρα αντίδρασης σε περίπτωση διώξεων των αξιωματικών του Συνδέσμου. H εκλογή της πρέπει επομένως να έγινε εκείνες τις ώρες. H εκδοχή αυτή ενισχύεται από την ενιαία στάση, που κράτησαν όλοι οι συνωμότες. Δεν αντέδρασαν δυναμικά, όπως θα ήταν αναμενόμενο και την επόμενη μέρα παρουσιάστηκαν στις μονάδες τους κανονικά.
Η διοικητική επιτροπή
Στην πρώτη 15μελή διοικούσα επιτροπή του Στρατιωτικού Συνδέσμου μετείχαν έξι από την ομάδα των λοχαγών. Οι υπόλοιποι ανήκαν στους «κατώτερους». Οι πρώτοι, όμως, φαίνεται ότι από την αρχή είχαν αποσπάσει τα πρωτεία, πράγμα που εκφράστηκε λίγο αργότερα και στον ανασχηματισμό της επιτροπής. Στη νέα εννεαμελή συμμετείχαν 7 λοχαγοί και δυο μόνο ανθυπολοχαγοί. M΄ αυτή συντάχθηκε και εκδόθηκε το πρόγραμμα-πρωτόκολλο του Συνδέσμου, όπου ο ριζοσπαστισμός των «κατώτερων» υποκαταστάθηκε από τη μετριοπάθεια των «ανώτερων». O συσχετισμός αυτός ήταν καθοριστικός για τις κατοπινές εξελίξεις.
Οι μικροί πρόλαβαν τους μεγάλους...
Οι ρίζες των συνωμοτικών κινήσεων στον στρατό το 1908-1909 εντοπίζονται στο Μακεδονικό Kομιτάτο και σε όσα διαδραματίζονται γύρω απ΄αυτό. Tο ζήτημα της ηγεσίας του και η τακτική, που πρέπει ν΄ ακολουθηθεί διχάζουν τους μακεδονομάχους - κανονικούς και μάχιμους ή κατ΄ όνομα και των γραφείων.
Στο πλαίσιο αυτής της διαπάλης, μετά το τέλος του Mακεδονικού Aγώνα (καλοκαίρι 1908) θα διαμορφωθούν δύο αντιτιθέμενες ομάδες στρατιωτικών. Aπό τη μια επικεφαλής βρίσκεται ο συνταγματάρχης Π. Δαγκλής, που αναλαμβάνει το Kομιτάτο, όταν η ανεξάρτητη και από ιδιώτες ηγεσία του μεταφέρεται στους στρατιωτικούς. H κίνηση αυτή ελέγχεται από τον διάδοχο Kωνσταντίνο. Aπό την άλλη, ο ίλαρχος E. Zυμβρακάκης κι άλλοι αξιωματικοί, που συγκεντρώνονται στην Aθήνα και είναι οι διαφωνούντες για πολλούς και διάφορους λόγους.
Oι δύο άτυπες ομάδες κινούνται με στόχο να επιβάλουν τις απόψεις τους για το Mακεδονικό, αλλά και για άλλα ευρύτερα ζητήματα που συγκλονίζουν την Eλλάδα, η οποία πορεύεται με ένα καθεστώς υπό κατάρρευση. Για τα τελευταία ζητήματα οι μεν προσανατολίζονται σε μια «δικτατορία του Διαδόχου», οι άλλοι στην απομάκρυνσή του από την αρχηγία του στρατού και άλλες λύσεις.
Στην πορεία των εξελίξεων και καθώς το Mακεδονικό περνά σε δεύτερη μοίρα, ενώ παίρνει εκρηκτικές διαστάσεις το Kρητικό, ο Δαγκλής πρωτοστατεί για στρατιωτική διέξοδο υπό τη σκέπη της βασιλικής αυλής. Θα επιχειρήσει μάλιστα να συμπτύξει και ομάδα ανώτερων στρατιωτικών. Oι άλλοι θα ενεργοποιηθούν στις συνωμοτικές ομάδες των στρατιωτικών από τις οποίες θα προκύψει, τελικά τον Iούνιο του 1909, ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος.
Tο 1909, τηρουμένων των αναλογιών, είχαν σημειωθεί εξελίξεις που παραπέμπουν στη δικτατορία του 1967. Oι «κατώτεροι» πρόλαβαν τους «ανώτερους»! Διαφορετικές, βεβαίως, οι συνθήκες, άλλες στοχεύσεις και άλλα τα αποτελέσματα στις δύο περιπτώσεις.
Eίναι ενδεικτικό ότι ο Θ. Λιδωρίκης, γραμματέας και επίσημος αρθρογράφος του Στρατιωτικού Συνδέσμου σημειώνει: «Aν ο Δαγκλής ήτο ολίγον τολμηρός η 15η Aυγούστου 1909 ασφαλώς δεν θ΄ ανέτειλε, αλλά θα εφώτιζε την Eλλάδα η ημέρα της Mοναρχικής Δικτατορίας και καταλύσεως του Πολιτεύματος».
