Αν η ανάγκη διασφάλισης αποθεμάτων ενός αγαθού, όπως το πετρέλαιο, το οποίο μπορεί να υποκατασταθεί από εναλλακτικές πηγές ενέργειας, ήταν αρκετό για να οδηγήσει τις ΗΠΑ να εισβάλουν δις στο Ιράκ, πού θα μπορούσε να οδηγήσει την υπερδύναμη και άλλες δυνάμεις η έλλειψη ενός αναντικατάστατου αγαθού;
«Ενα πράγμα μόνο θα μπορούσε να εξωθήσει την Αίγυπτο σε πόλεμο: το νερό», δήλωνε το 1979 ο τότε πρόεδρος της χώρας Ανουάρ Σαντάτ, δίνοντας μια πρόγευση από ένα ζοφερό μέλλον στο οποίο μας οδηγούν οι ίδιοι παράγοντες που μέχρι πριν από δύο χρόνια ήταν υπεύθυνοι για τη μεγαλύτερη ευημερία στην ιστορία. Οι οποίοι ήταν από τη μια οι δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης, οι οποίες έριξαν τα εμπορικά τείχη επιτρέποντας την ανεμπόδιστη διακίνηση αγαθών και κεφαλαίων, και από την άλλη η πληθυσμιακή έκρηξη στον Τρίτο Κόσμο που δημιούργησε άφθονα φθηνά εργατικά χέρια, αλλά και μια τεράστια δεξαμενή καταναλωτών.
Χάρη σ’ αυτόν τον συνδυασμό περίπου 3,5 δισ. άνθρωποι στην Κίνα, την Ινδία, τη Ρωσία, τη Βραζιλία, την Ινδονησία, τη Μαλαισία, την Ταϊλάνδη, το Περού και άλλες αναπτυσσόμενες χώρες ακολουθούν με υψηλές ταχύτητες τον δρόμο για μια δυτικού τύπου ευημερία. Μόνο που αυτή η πορεία απαιτεί μεγάλη ποσότητα και πολλών ειδών «καύσιμα», όπως φανερώνει το πρόσφατο κύμα ανατιμήσεων σε βασικά εμπορεύματα και πρώτες ύλες.
Η αγορά ενός κιλού κρέατος, πρωινού καφέ (αντί για τσάι) ή η «γκαζιά» ενός Κινέζου στέλνει στα ύψη (με την κατάλληλη μεσολάβηση των κερδοσκόπων) τις τιμές στα σουπερμάρκετ και τα βενζινάδικα σε ΗΠΑ και Ευρώπη. Η ειρωνεία, αλλά και η τύχη, είναι ότι το μοναδικό αγαθό που ο μηχανισμός αυτός δεν έχει επηρεάσει μέχρι τώρα είναι παράλληλα και το πιο πολύτιμο για την ανθρώπινη ζωή: το νερό. Η τιμή του διεθνώς έχει παραμείνει εν γένει σταθερή τα τελευταία χρόνια, ενώ και η πρόσβαση του παγκόσμιου πληθυσμού σε αυτό βελτιώνεται συνεχώς. Πίσω από αυτά τα καθησυχαστικά δεδομένα, όμως, κρύβεται μια επικίνδυνη ανισορροπία.
Υδάτινος εφιάλτης
Παγκοσμiως, το 10% της κατανάλωσης νερού οφείλεται στα νοικοκυριά, το 20% στη βιομηχανία και το 70% στην αγροτική παραγωγή. Αυτό σημαίνει ότι καταναλώνουμε πολύ περισσότερο νερό εμμέσως, μέσα από τρόφιμα και βιομηχανικά προϊόντα, παρά άμεσα σβήνοντας τη δίψα μας, χαλαρώνοντας κάτω από το ντους ή πλένοντας αυτοκίνητο.
Σε μια πρόσφατη έκθεσή της η ελβετική εταιρεία διαχείρισης κεφαλαίων Sustainable Asset Management αναφέρει ότι απαιτούνται περίπου 1.000 λίτρα νερού για να παραχθεί ένα κιλό ψωμί. Επίσης, απαιτούνται 260 κυβικά μέτρα νερού για να τραφεί ένα άτομο επί ένα έτος με χορτοφαγική διατροφή. Αν η διατροφή του ίδιου ατόμου εμπλουτιστεί κατά 20% με κρέας, τότε η ετήσια κατανάλωση νερού μόνο για την τροφή του υπερδιπλασιάζεται στα 550 κυβικά. Οσο περισσότερο κρέας καταναλώνει κάποιος, τόσο μεγαλύτερη είναι και η κατανάλωση νερού.
Οι συνέπειες αυτής της εξίσωσης είναι ιδιαίτερα ορατές στην Κίνα. Πίσω από τις μεγάλες ανατιμήσεις στην τιμή του χοιρινού κρέατος (70% μόνο σε έναν μήνα, τον περασμένο Αύγουστο) και τη λαϊκή έκρηξη που προκάλεσε, κρύβεται μια πολύ μεγαλύτερη απειλή. Αν και διαθέτει τα τρίτα μεγαλύτερα αποθέματα πόσιμου νερού στον πλανήτη (6,4% επί του συνόλου), η Κίνα φιγουράρει στις τελευταίες θέσεις παγκοσμίως ως προς την ποσότητα νερού που αναλογεί σε κάθε κάτοικό της, ως συνέπεια του τεράστιου πληθυσμού της. Η ποσότητα αυτή αναμένεται να υποχωρήσει σε επικίνδυνα χαμηλά επίπεδα ως το 2030. Ως συνέπεια η Κίνα χάνει ετησίως καλλιεργήσιμη γη με έκταση μεγαλύτερη της Σερβίας!
Ανάλογα απαισιόδοξες είναι οι προβλέψεις και για την Ινδία, όπου ο υδροφόρος ορίζοντας υποχωρεί με ανησυχητικό ρυθμό λόγω της ανεξέλεγκτης άρδευσης και η ζήτηση για νερό αναμένεται να έχει υπερβεί τα εγχώρια αποθέματα ως το 2050.
Η έκρηξη της αστικοποίησης ανταγωνίζεται τη γεωργία στη διασφάλιση υδάτινων πόρων. Το 1950 υπήρχαν μόνον 86 πόλεις με πληθυσμό άνω του ενός εκατομμυρίου, ενώ το 2000, δηλαδή 8 χρόνια πριν, υπήρχαν 387. Σήμερα, το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει στις πόλεις, σε σύγκριση με το 29% που ζούσε το 1950, συμβάλλοντας σε μια άνιση αύξηση της ζήτησης για νερό έναντι της προσφοράς.
Οι συνέπειες είναι ήδη ορατές. Αλλοτε μεγάλοι ποταμοί τώρα μεταφέρουν ένα κλάσμα του μέχρι πρότινος υδάτινου όγκου τους και τα υπόγεια ύδατα συρρικνώνονται συνεχώς. Εντεκα χώρες, οι οποίες φιλοξενούν σχεδόν το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού, έχουν αρνητικό ισοζύγιο υπογείων υδάτων. Τουλάχιστον πέντε εξ αυτών (ΗΠΑ, Ινδία, Κίνα, Πακιστάν, Ισραήλ) αποτελούν πυρηνικές δυνάμεις, ενώ άλλες τρεις (Αίγυπτος, Αλγερία, Λιβύη) βρίσκονται σε «καυτές» γεωπολιτικά περιοχές.
Εύλογα, η διασφάλιση αποθεμάτων νερού αναμένεται να παίξει κυρίαρχο ρόλο στη διεθνή πολιτική σκακιέρα κατά τον 21ο αιώνα αναζωπυρώνοντας παλαιούς ή δημιουργώντας νέους περιφερειακούς ανταγωνισμούς. Παγκοσμίως, υπάρχουν περίπου 260 ποτάμιες λεκάνες και 100 ταμιευτήρες υπόγειων υδάτων που να αξιοποιούνται από δύο και παραπάνω χώρες. Σε αρκετές περιπτώσεις, τα ενδιαφερόμενα κράτη ανέπτυξαν αρμονικές συνεργασίες με βάση το αμοιβαίο συμφέρον. Αλλού, όμως, το θερμόμετρο βρίσκεται επικίνδυνα ψηλά.
Οι επικίνδυνες ζώνες
Ο Ιορδάνης ποταμός αποτελεί μήλον της Εριδος ανάμεσα σε δύο χώρες που καταναλώνουν πολύ περισσότερα αποθέματα νερού από όσα μπορούν να αποκαταστήσουν, την Ιορδανία και το Ισραήλ. Το τελευταίο βρίσκεται σε διαμάχη και με τη Συρία για το δικαίωμα εκμετάλλευσης της Θάλασσας της Γαλιλαίας, απ’ όπου καλύπτει το 40% των αναγκών του σε πόσιμο νερό. Λέγεται, μάλιστα, ότι η εκκρεμότητα αυτή είναι που αποτρέπει μια μόνιμη συνθήκη ειρήνης ανάμεσα στα δύο κράτη.
Ωρολογιακή βόμβα θεωρούνται και τα φράγματα που κατασκευάζει η Τουρκία σε Τίγρη και Ευφράτη που πηγάζουν στα ορεινά της κεντρικής Μικράς Ασίας, καθώς απειλούν ευθέως τα αποθέματα νερού της Συρίας και -κυρίως- του Ιράκ.
Η Αίγυπτος, από την πλευρά της έχει προειδοποιήσει Σουδάν, Ουγκάντα και Αιθιοπία να μην προχωρήσουν σε φράγματα που θα περιορίσουν τη λεκάνη απορροής του Νείλου. Για την ώρα, οι εσωτερικές ταραχές και στις τρεις χώρες δεν τους έχουν επιτρέψει να επενδύσουν σε μεγάλα έργα υποδομής. Μεσοπρόθεσμα όμως δεν θα έχουν άλλη επιλογή. Ο πληθυσμός της Αιθιοπίας αναμένεται να φτάσει τα 90 εκατ. το 2025. Ομοια, σε 20 χρόνια ο πληθυσμός της Ουγκάντας αναμένεται να υπερβεί τα 30 εκατ. και του Σουδάν τα 80 εκατ. Ηδη, το νερό του Νείλου μετά βίας φτάνει για να καλύψει τις ανάγκες του σημερινού πληθυσμού των 80 εκατ. Αιγυπτίων, ο οποίος αυξάνεται κατά 1 εκατ. κάθε 9 μήνες.
Στις πιθανές εστίες έντασης περιλαμβάνονται και άλλες περιοχές: Η υπεράντληση των υπογείων υδάτων της Σαχάρας από τη Λιβύη του Καντάφι, έχει προκαλέσει την έντονη δυσφορία της γειτονικής Αλγερίας. Τα τρία μεγάλα φράγματα της Κίνας στον ποταμό Μεκόνγκ που διασχίζει την Ινδοκίνα, ενδέχεται να προκαλέσουν βίαιη αντίδραση από τις θιγόμενες χώρες, όπως το Βιετνάμ, το Λάος και η Καμπότζη. Η Μποτσουάνα και η Ναμίμπια στη Νότια Αφρική έχουν φτάσει συχνά στα πρόθυρα ένοπλης σύγκρουσης λόγω των σχεδίων της τελευταίας να αλλάξει τη ροή του ποταμού Οκαβάνγκο.
Στη Λατινική Αμερική, όπου πολλές χώρες ευημερούν χάρη στις εξαγωγές αγροτικών προϊόντων και βιοκαυσίμων, για την παραγωγή των οποίων απαιτείται πολύ νερό, τα ύδατα του ποταμού Παρανά αποτελούν μήλον της Εριδος ανάμεσα σε Βραζιλία, Παραγουάη και Αργεντινή.
Την ίδια ώρα, όμως, που το καζάνι της κρίσης βράζει, η ανθρωπότητα αναζητεί διέξοδο ενεργοποιώντας την παραδοσιακή της άμυνα: την καινοτομία. Η βιοτεχνολογία υπόσχεται μεταλλαγμένα μεν αλλά πιο αποτελεσματικά στην κατανάλωση νερού τρόφιμα, ενώ και το κόστος αφαλάτωσης των θαλασσίων υδάτων μειώνεται συνεχώς δίνοντας ώθηση σε μεγάλα έργα υποδομής. Το ερώτημα είναι αν οι νέες τεχνολογίες μπορούν να δώσουν ώθηση στην προσφορά νερού και τροφίμων αρκετά γρήγορα ώστε να ικανοποιηθεί η ραγδαία αυξανόμενη ζήτηση. Αν το καταφέρουν, η κρίση θα αποτραπεί για μια ακόμα φορά.
Ποσότητα νερού που χρειάζεται για την παραγωγή τροφής
Τροφή (1 κιλό) νερό (λiτρα)
- Κρέας Μοσχαρίσιο 15.000
- Κρέας Αρνιού 6.500
- Κρέας Χοιρινό 4.800
- Κρέας Γίδας 4.000
- Ρύζι 3.800
- Σόγια 1.800
- Σιτάρι 1.300
- Καλαμπόκι 900
Υδάτινες ωρολογιακές βόμβες
- Ο Ιορδάνης ποταμός αποτελεί μήλον της Εριδος ανάμεσα σε Ιορδανία και Ισραήλ.
- Το Ισραήλ βρίσκεται σε διαμάχη και με τη Συρία για την εκμετάλλευση των υδάτων της Θάλασσας της Γαλιλαίας.
- Τα φράγματα που κατασκευάζει η Τουρκία στους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη, προκαλούν ανατριχίλα σε Συρία και Ιράκ.
- Η Αίγυπτος έχει προειδοποιήσει Σουδάν, Ουγκάντα και Αιθιοπία να μην προχωρήσουν σε φράγματα που θα περιορίσουν την λεκάνη απορροής του Νείλου.
