Το νερό είναι η μοναδική φυσική πρώτη ύλη που δεν αποτελεί καρπό συγκομιδής. Ίσως γι’ αυτό σε όλους τους πολιτισμούς είναι συνδεδεμένο με την έννοια της ζωής. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πρώτοι πολιτισμοί αναπτύχθηκαν δίπλα σε υδάτινες λεκάνες στη Μεσοποταμία.
Στην αρχαία Ελλάδα, το νερό είχε συνδεθεί και με άλλες έννοιες όπως η ίαση, η ευζωία, ο πολιτισμός. Το γεγονός ότι πολλές από τις πηγές ήταν ταυτόχρονα τόποι λατρείας, όπως και το ιστορικό δεδομένο ότι ιατρεία δημιουργούνταν συνήθως κοντά σε ιαματικές πηγές, συνδέει το συγκεκριμένο στοιχείο με την υγεία και την ιατρική.
Περαιτέρω, στον χριστιανισμό το νερό απέκτησε κι άλλες πτυχές: έγινε μέσο εξαγνισμού (αγιασμός), αλλά και εισόδου (βάπτιση) στην Εκκλησία. Πάντα εκλαμβανόταν ως δώρο, ως θαύμα της ζωής, αλλά και ως ένα στοιχείο της Φύσης το οποίο ο άνθρωπος θα έπρεπε να υποτάξει. Οπως υποστηρίζει ο Μανασσής Μήτρακας στο βιβλίο του «Ποιοτικά χαρακτηριστικά και επεξεργασία νερού» (Τζιόλας 2001), τα έργα που συνδέονται με τη διαχείριση του νερού (αναχώματα, φράγματα, υδαταγωγοί, αρδευτικά, υδραγωγεία) θεωρούνται μαζί με τους ναούς τα εμβληματικότερα ανθρώπινα έργα, πολύ πριν από τα παλάτια, τα θέατρα και τα μουσεία.
Η Ελλάδα είναι διάσπαρτη με υδραγωγεία (κυρίως της ελληνιστικής εποχής), μνημεία διαφόρων εποχών, κατακτητών και ηγετών που θέλησαν να συνδέσουν το όνομά τους με μια υδρολογική κατασκευή ή καινοτομία, ενώ στην Κνωσό το πρώτο πράγμα που μαθαίνουν οι χιλιάδες τουρίστες από τους ξεναγούς είναι ότι εκεί είχε εφαρμοστεί ένα σύστημα διαχείρισης του νερού για καθημερινή χρήση, το οποίο θεωρείται από τα πρώτα στην ιστορία.
Τρεις χιλιάδες χρόνια μετά, η ανθρωπότητα ανακαλύπτει και πάλι τις ευεργετικές ιδιότητες του νερού, μέσα από τα spa αλλά και τα premium εμφιαλωμένα νερά, σαν αυτά που καταναλώνει η Μαντόνα και κοστίζουν κοντά στα 35 δολάρια το μπουκάλι. Ταυτόχρονα, ανακαλύπτει και τους κινδύνους από το λιώσιμο των πάγων στον Βορρά, αλλά και τη λειψυδρία στον Νότο.
Μαχαίρι στο νερό
Αν και η χώρα μας δεν έχει στην παρούσα φάση πρόβλημα νερού, κανείς δεν γνωρίζει για πόσο καιρό θα έχουμε επάρκεια. Οι περισσότεροι ακόμη θυμούνται τη λειψυδρία του 1993. Τότε τα αποθέματα νερού είχαν λιγοστέψει σε τέτοιο βαθμό, που πολλοί Έλληνες είχαν εναποθέσει τις προσευχές τους στον ουρανό. «Προσεύχομαι για να έχουμε», έλεγε ένα τσιτάτο της εποχής που παράφραζε το σλόγκαν «Προσέχουμε για να έχουμε» της διαφημιστικής καμπάνιας της ΕΥΔΑΠ.
Χωρίς να κινδυνολογούμε, τα αποθέματα νερού της πρώτης μέρας του φετινού υδρολογικού έτους (1η Οκτωβρίου) βρίσκονταν στο πιο χαμηλό επίπεδο των τελευταίων επτά χρόνων. Μόλις 480 εκατ. κυβικά μέτρα, όταν το 2006 τα αποθέματα ήταν υπερδιπλάσια -1.140 εκατ. κυβικά μέτρα. Βέβαια, έχουμε περάσει και χειρότερα. Το 1990 είχαμε 145 εκατ., το 1991 305, το 1992 176 και το 1993 το ναδίρ: 120 εκατ. κυβικά μέτρα νερού.
Στον αντίποδα, τα πιο βρόχινα έτη των τελευταίων είκοσι πέντε χρόνων ήταν τα 2003, 2004, 2005 και 2006, όπου τα αποθέματα ξεπερνούσαν το 1 δισ. κυβικά μέτρα. Η ενδεχομένως εικόνα σύγχυσης που δημιουργείται από τα παραπάνω αποσαφηνίζεται πλήρως από τις σχετικές έρευνες της Eurostat. Σύμφωνα με εκείνη του 2006, η Ελλάδα είναι από τις πιο άνομβρες χώρες της Ευρώπης. Αυτό οφείλεται αφενός στον μικρό αριθμό βροχοπτώσεων, αφετέρου στην αδυναμία διακράτησης των αποθεμάτων στους ταμιευτήρες, καθώς υπολογίζεται ότι περίπου το 40% χάνεται. Το πρόβλημα είναι ορατό.
«Οι ανθρώπινες πιέσεις που έχουν ενταθεί τα τελευταία πενήντα χρόνια, σε συνδυασμό με τις φυσικές συνθήκες που επικρατούν στη Μεσόγειο καθιστούν ένα μεγάλο τμήμα των εκτάσεών της ευάλωτο στην ερημοποίηση», υποστηρίζουν οι Νίκος Μπεόπουλος και Απόστολος Παπαδόπουλος, από το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο ο πρώτος και από το Ινστιτούτο Αστικής και Αγροτικής Κοινωνιολογίας ο δεύτερος, στο βιβλίο τους «Ερημοποίηση» (Gutenberg 2008) όπου εξετάζουν πτυχές του φαινομένου της νέκρωσης της Γης. Αν όμως δεν υπάρχει ακόμη σημαντικό πρόβλημα που να συνδέεται με τις κλιματικές αλλαγές, γιατί οι επιστήμονες ανησυχούν; Πολύ απλά, διότι το πρόβλημα είναι αλλού. Η διαχείριση των όχι πολλών, αλλά πάντως αρκετών προς το παρόν, υδάτινων πόρων, δεν γίνεται με ορθό τρόπο. Η Ελλάδα είναι σπάταλη κι αυτό μπορεί να το πληρώσει ακριβά στο μέλλον, εκτός και αν αποφασίσει να αλλάξει τον τρόπο που το διαχειρίζεται.
Πριν από λίγο καιρό το Υπουργείο Εξωτερικών διοργάνωσε διεθνές συνέδριο για τις αλλαγές που έχει υποστεί το κλίμα και τη σχέση του με το φαινόμενο της μετανάστευσης από τον Νότο προς τον Βορρά. Στο πλαίσιο του συνεδρίου είχαμε την ευκαιρία να μιλήσουμε με τον καθηγητή Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας Αλέξανδρο Σαρρή, ο οποίος δραστηριοποιείται και στον Παγκόσμιο Οργανισμό Τροφίμων, φορέα που καταγράφει, μελετάει, ενισχύει και προστατεύει την παγκόσμια καλλιεργητική διαδικασία. Από τη θέση αυτή είναι σε θέση να κατανοεί το πόσο χρήσιμο είναι το νερό, πόσο σπάταλοι είμαστε και πόσο θα πιεστούμε κάποια μέρα, όταν το νερό θα είναι σε πραγματική έλλειψη. Σύμφωνα με τον Α. Σαρρή, η Ελλάδα θα πρέπει να διαχειριστεί με μεγαλύτερη προσοχή τους υδάτινους πόρους της και να αλλάξει το καλλιεργητικό της μοντέλο, το οποίο απορροφά άνω του 80% του πόσιμου νερού της χώρας.
«Η χρήση νερού για ανθρώπινη κατανάλωση, σε παγκόσμιο επίπεδο βρίσκεται στο 10% επί της συνολικής. Το υπόλοιπο καταλαμβάνει η γεωργία και η βιομηχανία. Ετσι, πρέπει να μεγιστοποιήσουμε τα οφέλη από τη χρήση του νερού και να αποφεύγουμε τη σπατάλη», υποστηρίζει. Η εικόνα που μας μετέφερε από την εμπειρία των ερευνών του στη Θεσσαλία είναι μάλλον ανησυχητική. «Στη Θεσσαλία αυτήν τη στιγμή ανοίγουμε πηγάδια στα 400 μέτρα, δηλωτικό του ότι πρέπει να ψάξει κάποιος αρκετά βαθιά για να βρει νερό. Πρόκειται για ιδιαίτερα κοστοβόρα εγχειρήματα και με ποιότητα νερού κακή, ενώ ήδη στην περιοχή υπάρχει ?πόλεμος? για το νερό».
Μια βροχή θα μας σώσει;
Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ειδικών, τον φετινό Σεπτέμβριο έπεσε στην ελληνική γη βρόχινο νερό κατά 100% περισσότερο από ό,τι τον αντίστοιχο μήνα πέρυσι. Ο Γεώργιος Στουρνάρας, καθηγητής Υδρογεωλογίας και Τεχνικής Γεωλογίας στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, γνωρίζει πολύ καλά την κατάσταση της χώρας, ενώ από τη θέση του ως πρoέδρου της Ελληνικής Επιτροπής Υδρογεωλογίας παρακολουθεί τη νομοθεσία, ελληνική και διεθνή, η οποία σχετίζεται με το νερό, αλλά και την εφαρμογή της. Τον συναντήσαμε λίγες μέρες μετά τις πρώτες βροχοπτώσεις οι οποίες, τουλάχιστον στην Αθήνα, ήταν ήπιες. Θέσαμε στον καθηγητή τα δεδομένα και ζητήσαμε την άποψή του για τις πρώτες αυτές μπόρες.
«Οι έντονες βροχοπτώσεις είναι νερά τα οποία κυρίως γεμίζουν τους επιφανειακούς ταμιευτήρες, αλλά δεν πάνε στο υπέδαφος για να εμπλουτίσουν τους υδροφόρους ορίζοντες. Αυτοί θέλουν τις σιγανές βροχές, τις λεγόμενες ποτιστικές, για να έχει το νερό το χρόνο να κατεισδύσει. Οι έντονες καταιγίδες δημιουργούν και άλλου είδους προβλήματα. Πάντως, ας έχουμε νερό και ας το έχουμε με οποιονδήποτε τρόπο...», σημειώνει.
Ο Γ. Στουρνάρας είναι από εκείνους που ανησυχούν για τα δύο μεγάλα προβλήματα που σχετίζονται με το νερό, τη λειψυδρία και την ποιότητα του νερού, η οποία υποβαθμίζεται διαρκώς. Ο καθηγητής είναι απόλυτος: οι εποχές που είχαμε ως δεδομένο ότι το νερό είναι καθαρό και σε επάρκεια έχουν περάσει. Στο εξής η ανθρωπότητα πρέπει να δίνει καθημερινές μάχες για την εξασφάλιση των δύο παραπάνω συνθηκών. Οι κλιματικές αλλαγές που αυξάνουν τη θερμοκρασία στην επιφάνεια της Γης, η αύξηση του πληθυσμού, η συγκέντρωσή του σε αστικά κέντρα και το σπάταλο μοντέλο διαβίωσης που έχουμε υιοθετήσει αποτελούν «ωρολογιακές βόμβες» που απειλούν το υδατικό στερέωμα.
«Η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου συνδέεται με την αυξημένη κατανάλωση του νερού, τόσο σε άμεσο όσο σε έμμεσο επίπεδο: έχουμε γκαζόν, πισίνες, σιντριβάνια, τζακούζι, έχουμε τη συνήθεια να κάνουμε μπάνιο δύο φορές την ημέρα», σχολιάζει. Δύο θέματα τα οποία συνήθως διαφεύγουν της προσοχής, αλλά αποτελούν μείζονα προβλήματα για τον ίδιο είναι το ζήτημα των παράνομων γεωτρήσεων στην περιφέρεια και τα υφάλμυρα νερά των παράκτιων περιοχών. Για το πρώτο ο καθηγητής ρίχνει την ευθύνη στους ιδιώτες. Για το δεύτερο ζήτημα μας ενημερώνει ότι στις παράκτιες περιοχές έχει χαθεί η δυναμική ισορροπία μεταξύ των θαλασσινών νερών και των υπογείων. Αυτό οφείλεται στην υποβάθμιση της στάθμης, που κάνει τη ροή να κινείται ανάποδα, με αποτέλεσμα η θάλασσα να διεισδύει στα υπόγεια ύδατα και όχι το αντίθετο. «Πρόκειται για μεγάλο πρόβλημα το οποίο τινάζει στον αέρα τα σχέδια διαχείρισης».
Ας σημειωθεί ότι τα προβλήματα της λειψυδρίας στο Αιγαίο, όπως και το μείζον ζήτημα της διαχείρισης των υγρών αποβλήτων, αποτελούν μόνιμο πονοκέφαλο εδώ και χρόνια. Λύσεις υπάρχουν. Το πρόβλημα των υφάλμυρων νερών, αλλά κυρίως το πρόβλημα της απουσίας υδατικών πόρων το οποίο κοστίζει πολλά στο Δημόσιο αντιμετωπίζεται με την αφαλάτωση. Στο Αιγαίο λειτουργούν μονάδες αφαλάτωσης στις οποίες το παραγόμενο νερό κοστίζει ακριβά και σε χρήμα και σε ρύπους. Η κυβέρνηση έχει θέσει ως στόχο μέχρι το 2010 να μην υπάρχει κανένα νησί με προβλήματα νερού. Μακάρι!
Ιαματικές πηγές
- Σχηματίζονται όταν το βρόχινο νερό διεισδύει στο έδαφος και διαλύει τις διάφορες στερεές ουσίες με τις οποίες έρχεται σε επαφή, λόγω τις αύξησης της θερμοκρασίας του. Η πηγή διαβαθμίζεται ανάλογα με το στοιχείο που κυριαρχεί. Ετσι, υπάρχουν οι «οξυανθρακικές» (Νιγρίτα, Σουρωτή), που περιέχουν διοξείδιο του άνθρακα, οι «θειούχες» (Λαγκαδάς, Σιδηρόκαστρο), που περιέχουν υδρόθειο, οι «αλκαλικές» (Λουτράκι, Αιδηψός), που περιέχουν όξινο ανθρακικό νάτριο ή λίθιο, οι ραδιενεργές κ.ά.
Πηγή ζωής
- Το νερό που χρειάζεται ένας ενήλικος, ανά κιλό βάρους, σε ημερήσια βάση και υπό κανονικές συνθήκες είναι 35 με 50 γραμμάρια ανά κιλό. Τα νήπια χρειάζονται περισσότερο: 100 με 150 γραμμάρια ανά κιλό. Το 60% το λαμβάνουμε από το πόσιμο νερό, τον καφέ, το τσάι, τους χυμούς, το βράσιμο των τροφών. Το 30% από το γάλα, το κρασί, το κρέας, τα λαχανικά, τα φρούτα και το υπόλοιπο 10% από τις μπίρες, τα αναψυκτικά κ.λπ.
Θεϊκό αγαθό
- Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ο Ποσειδώνας και η Αθηνά ήταν οι δύο Ολύμπιοι θεοί που διεκδίκησαν να δώσουν το όνομά τους στην πόλη που είχε ιδρύσει ο Θησέας στο Λεκανοπέδιο της Αττικής. Ο εύθικτος Ποσειδώνας προσέφερε ως δώρο για την πόλη το νερό, ενώ η σοφή Αθηνά το ελαιόδεντρο. Οι κάτοικοι της πόλης απέρριψαν το δώρο του Ποσειδώνα και προτίμησαν εκείνο της Αθηνάς. Το γεγονός αυτό εξόργισε τον θεό του Νερού, που την καταδίκασε να ταλαιπωρείται στο διηνεκές από λειψυδρία.
- 1143 - Η Οαση
Τα αποθέματα νερού έφτασαν το 2006 (1/10) στο υψηλότερο επίπεδο από το 1985 και μετά, με 1.143 εκατομμύρια κυβικά. Το μεθεπόμενο έτος όμως (2008) ήταν μόλις 480 εκατ. κυβικά. Ας ευχηθούμε να βρέξει.
- 120 - Το πηγάδι
Το 1993 (1/10) τα αποθέματα νερού στην Ελλάδα κατέβηκαν στα 120 εκατομμύρια κυβικά νερού, που δεν επαρκούσαν ούτε για ένα εξάμηνο. Ευτυχώς, μετά έβρεξε.
- 40% - Ο τρύπιος κουβάς
Το 40% περίπου του βρόχινου νερού στην Ελλάδα χάνεται, λόγω προβλημάτων του δικτύου αγωγών, κακού σχεδιασμού και καταιγίδων, που ελάχιστα προσφέρουν στα αποθέματα.
Κρύα βρύση
- «Ο Ανθρωπος πλησιάζει τη βρύση με αίσθημα ευγνωμοσύνης. Αισθάνεται τη δωρεά αυτού του πολύτιμου στοιχείου και μάλιστα στην ωραιότερη μορφή: τρεχούμενο. «Μάνα» λένε σε πολλά μέρη τη μεγάλη πηγή. Στις πολιτείες το νερό μοιράζεται σαν το ηλεκτρικό. Δεν το βλέπεις, παρά μόνο με το σχήμα του δοχείου που το κρατεί».
Ο Κίτσος Μακρής (1917 - 1988) και η ανάπτυξη που μετατρέπει το αγαθό σε προϊόν.
Το μέρος Νο 40 της έρευνας “Ο τρόπος που ζουν οι Έλληνες”. Των Θανάση Αντωνίου, Θώμης Μελίδου και Χαράλαμπου Νικόπουλου (reportage@pegasus.gr). Από τις “Εικόνες”, τεύχος Νο 350, εβδομαδιαίο περιοδικό, ένθετο στο ΕΘΝΟΣ της Κυριακής, 2 Νοεμβρίου 2008.
