Ο ύπνος δεν είναι πάντα μια αναζωογονητική απόδραση στο βασίλειο της Ονειροχώρας. Συχνά, η νυχτερινή μας «ανάπαυση» μετατρέπεται σε μια επώδυνη και εξουθενωτική εμπειρία. Εκτός όμως από τις συνήθεις αϋπνίες, υπάρχουν και οι παραϋπνίες: ανεξήγητες, μέχρι πρόσφατα, διαταραχές του ύπνου που ταλαιπωρούν μεγάλο αριθμό ατόμων.
Κάποιοι σηκώνονται μέσα στην άγρια νύχτα για να τσιμπολογήσουν κάτι από το ψυγείο, κάποιοι έχουν απνοϊκές κρίσεις, κάποιοι τρίζουν τα δόντια με τέτοια μανία ώστε ξυπνάνε από τον πονοκέφαλο. Άλλοι πάλι υπνοβατούν, έχουν εφιάλτες ή νυχτερινούς τρόμους. Σπανιότερα, ορισμένοι ενώ κοιμούνται ασκούν σεξουαλική βία στον ή στη σύντροφό τους.Κατά τα φαινόμενα, αυτές οι παθολογικές συμπεριφορές που εκδηλώνονται τη νύχτα είναι εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους. Στην πραγματικότητα, όμως, οι συγκεκριμένες διαταραχές της φυσιολογικής λειτουργίας του ύπνου έχουν δύο κοινά γνωρίσματα. Πρώτον, την επόμενη ημέρα το άτομο δεν θυμάται απολύτως τίποτε απ' ό,τι έκανε όταν κοιμόταν. Και δεύτερον, αποτελούν εκδηλώσεις της παραϋπνίας (Parasomnia): μιας ευρύτατης αλλά ειδικής κατηγορίας παθολογικών συμπεριφορών κατά τη διάρκεια του ύπνου.
Μολονότι οι πολυάριθμες εκδηλώσεις αυτής της ιδιαίτερης παθολογίας του ύπνου ήταν από πολύ παλιά γνωστές, μόνον πρόσφατα οι ειδικοί άρχισαν να κατανοούν τους νευρολογικούς μηχανισμούς της παραϋπνίας. Ανακάλυψαν λοιπόν ότι, αντίθετα από τις «δυσυπνίες» (ανωμαλίες στους μηχανισμούς ύπνου-αφύπνισης) και τις «αϋπνίες» (μεγάλη δυσχέρεια ή και απουσία ύπνου), οι «παραϋπνίες» είναι ανώμαλες συμπεριφορές που εκδηλώνονται πάντα κατά τη διάρκεια του ύπνου.
Σύμφωνα με τον Thomas Grundmann, διευθυντή του Εργαστηρίου Ύπνου της πανεπιστημιακής κλινικής Eppendorf στο Αμβούργο, τουλάχιστον το 42% του παγκόσμιου πληθυσμού υποφέρει -περιστασιακά ή συχνά- από κάποια διαταραχή της φυσιολογικής λειτουργίας του ύπνου. Την πρώτη θέση ανάμεσα στις δυσκολίες ή τις ανωμαλίες του ύπνου κατέχουν βέβαια οι αϋπνίες (τουλάχιστον το 10-20% του πληθυσμού), ενώ οι διάφορες παραϋπνίες ταλαιπωρούν «μόνο» το 10%. Αν αυτές οι εκτιμήσεις είναι σωστές, τότε πάνω από τρία δισεκατομμύρια άνθρωποι έχουν λιγότερο ή περισσότερο σοβαρά προβλήματα με τον ύπνο τους, την καθημερινή και αναντικατάστατη πηγή ανανέωσης του οργανισμού.
Ακούσια νυχτοπερπατήματα
Κάποιες αινιγματικές παραϋπνίες, όπως η υπνοβασία και η υπνολαλία, δηλαδή το νυχτερινό παραμιλητό, ήταν ανέκαθεν γνωστές και συχνά έχουν περιγραφεί από τη λογοτεχνία. Ο Σέξπιρ, για παράδειγμα, στο έργο του «Μάκβεθ» μάς προσφέρει μία εκπληκτική και άκρως διορατική περιγραφή αυτών των φαινομένων.
Εκτός, όμως, από τη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο, η υπνοβασία έχει εμπνεύσει και πλήθος επιστημονικών ερευνών. Αυτές έχουν καταφέρει, τα τελευταία κυρίως χρόνια, να ρίξουν κάποιο φως στους εγκεφαλικούς μηχανισμούς αυτών των σκοτεινών δυσλειτουργιών του ύπνου.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι η υπνοβασία δεν έχει τίποτε το μαγικό· είναι το πιο συνηθισμένο και διάσημο παραϋπνιακό φαινόμενο: πλήττει το ένα από τα τρία παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας, ενώ στους ενηλίκους περίπου μόνον τον 1 από τους εκατό. Για τις επιστήμες του ύπνου -Νευρολογία, Νευροφυσιολογία, Νευροψυχολογία- η υπνοβασία μετά την εφηβεία θεωρείται παθολογική συμπεριφορά. Μια σειρά από ακούσιες κινήσεις και πράξεις, οι οποίες συνήθως λαμβάνουν χώρα κατά τα πρώτα στάδια του ορθόδοξου ύπνου.
Όπως διαπίστωσαν, μάλιστα, χάρη στις σύγχρονες πολυ-υπνογραφικές μεθόδους, συμβαίνει πάντα κατά τη διάρκεια της φάσης όχι REM του ύπνου (βλ. πλαίσιο). Οι κινήσεις του υπνοβάτη δεν καθορίζονται από τις ανώτερες φλοιικές δομές, όπως συμβαίνει όταν είναι ξύπνιος, αλλά από τις αρχαιότερες υποφλοιώδεις δομές του εγκεφαλικού στελέχους.
Ο τρόπος, επομένως, που οι κινηματογραφικές ταινίες περιγράφουν τους υπνοβάτες είναι μάλλον παραπλανητικός: είναι σε θέση να εκτελούν μόνο λίγες, ασυντόνιστες και περιορισμένες κινήσεις, τις οποίες έχουν ήδη επαναλάβει πολλές φορές ενώ ήταν ξύπνιοι! Και ακριβώς επειδή «ξυπνάνε» μόνον οι πιο αρχαϊκές δομές του εγκεφάλου του υπνοβάτη, η ακοή και η όρασή του είναι ανεπαρκείς, ενώ ο λόγος του στερείται, συνήθως, νοήματος.
Μία άλλη πρόσφατη πολύ σημαντική ανακάλυψη είναι ότι το 80% των ατόμων που πλήττονται από την υπνοβασία ή από την υπνολαλία έχουν κάποια γενετική προδιάθεση: τα ίδια συμπτώματα εμφανίζονται σε έναν τουλάχιστον από τους γονείς των ατόμων αυτών. Μολονότι τα αίτια τέτοιων δυσλειτουργιών του ύπνου ίσως τελικά να είναι γενετικά, είναι γνωστό ότι στην εκδήλωσή τους συμβάλλουν επίσης και εξωγενείς παράγοντες (αλκοολισμός, ασταθή ωράρια εργασίας, κάποιες νευροεκφυλιστικές ασθένειες).
Νυχτερινά πάθη
Δύο νέες παραλλαγές της υπνοβατικής συμπεριφοράς ήρθαν στο φως από τις πιο πρόσφατες νευρολογικές έρευνες. Και οι δύο αυτές διαταραχές αφορούν πρωτογενείς βιολογικές μας ανάγκες: το σεξ και την τροφή.Απ' ό,τι φαίνεται, δυστυχώς οι ανάγκες μας για σεξ και τροφή δεν μας ταλαιπωρούν μόνον όταν είμαστε ξύπνιοι, αλλά και όταν κοιμόμαστε! Πράγματι, όπως διαπίστωσαν, ένας μικρός, ευτυχώς, αριθμός ατόμων ενώ βρίσκεται σε βαθύ ύπνο «ξυπνά» ξαφνικά, είτε για να φάει ό,τι βρει είτε για να επιτεθεί σεξουαλικά και να βιάσει τον ή την άτυχο σύντροφο που κοιμάται δίπλα του.
Πολλές υπερβολές έχουν γραφτεί τελευταία από τα ΜΜΕ γι' αυτή την ασυνήθιστη και εντελώς ασυνείδητη μορφή έκφρασης των ερωτικών μας επιθυμιών. Οι ειδικοί την αποκαλούν «σεξυπνία» (sexsomnia): ο/η ασθενής, ενώ κοιμάται μακαρίως, απρόσμενα επιτίθεται ερωτικά, συχνά με αρκετά βίαιο τρόπο, στον ή τη σύντροφό του. Και σε αυτή την περίπτωση, όπως στην τυπική και αθώα υπνοβασία, το επόμενο πρωί δεν θυμάται απολύτως τίποτα.
Στις ΗΠΑ συνηθίζεται πια σε πολλές δικαστικές υποθέσεις για βιασμό, η υπεράσπιση να επικαλείται ως ελαφρυντικό τη σεξυπνία. Συνεπώς, προβάλλει επιτακτικά η ανάγκη ασφαλούς διάγνωσης αυτής της παράξενης ασθένειας. Δυστυχώς όμως, για την ώρα ο μοναδικός τρόπος για τη σίγουρη διάγνωσή της είναι να κινηματογραφήσουμε και να καταγράψουμε με πολυ-υπνογραφικές μεθόδους ένα νέο επεισόδιο βιασμού!
Όσο για την πιο ανώδυνη υπνοβατική διαταραχή, την οποία οι Αγγλοσάξονες αποκαλούν «sleep-eating», δηλαδή την κατανάλωση τροφής κατά τη διάρκεια του ύπνου, και αυτή συμβαίνει στη διάρκεια του βαθέος ύπνου, ενώ το άτομο δεν θυμάται τίποτα την επόμενη ημέρα. Ξαφνικά ξυπνά μία ή περισσότερες φορές μέσα στη νύχτα και τρεκλίζοντας φτάνει στο ψυγείο, όπου και καταβροχθίζει ό,τι βρει μπροστά του.
Ας σημειωθεί ότι οι ειδικοί θεωρούν βέβαιο ότι αυτό το φαινόμενο δεν έχει καμία σχέση με τις συνήθεις διατροφικές διαταραχές, όπως η βουλιμία ή η ανορεξία. Τα άτομα που εκδηλώνουν στον ύπνο τους αυτή την ανώμαλη συμπεριφορά, όταν είναι ξύπνια έχουν μία απολύτως φυσιολογική σχέση με την τροφή.
Γιατί όμως αυτές οι δύο τελευταίες διαταραχές αφορούν πρωτογενείς βιολογικές μας ανάγκες, όπως το σεξ και το φαΐ; Τα άτομα που υποφέρουν από αυτές φαίνεται πως λειτουργούν σαν μαριονέτες που κινούνται από αυτά τα αρχέγονα πάθη-ανάγκες. Σχετικές έρευνες έχουν επιβεβαιώσει ότι στην εκδήλωση τέτοιων διαταραχών εμπλέκονται, και τελικά ευθύνονται, οι πιο αρχαϊκές εγκεφαλικές δομές, οι οποίες όταν ενεργοποιούνται κατά τη διάρκεια του ύπνου, ξεφεύγουν από τον κατασταλτικό έλεγχο των ανώτερων ρυθμιστικών δομών του νεοφλοιού, ο οποίος εξακολουθεί να κοιμάται!
Στις μέρες μας, και παρά τις τεράστιες προόδους που έχουν σημειωθεί στην επιστημονική κατανόηση αυτών των διαταραχών του ύπνου, δεν διαθέτουμε ακόμη αποτελεσματικές θεραπείες για την αντιμετώπισή τους.
Όπως δεν υπάρχει βασιλική οδός για την κατανόηση της λειτουργίας του εγκεφάλου, δεν υπάρχει ούτε και βασιλική οδός για τη θεραπεία των δυσλειτουργιών του.
Βέβαια, ήδη υπάρχει πλήθος φαρμακευτικών ουσιών που υπόσχονται πολλά, δυστυχώς όμως κανένα από αυτά δεν μπορεί για την ώρα να μας εξασφαλίσει από επικίνδυνες παρενέργειες. Στο μέλλον, ωστόσο, η καλύτερη γνώση της δομής και των λειτουργιών του εγκεφάλου θα οδηγήσει αναπόφευκτα σε μία πιο προσωποποιημένη θεραπευτική προσέγγιση αυτών των εγκεφαλικών διαταραχών.
Του Σπύρου Μανουσέλη. Από την ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ του Σαββάτου, 13 Σεπεμβρίου 2008.
Τα στάδια του ύπνου βήμα προς βήμα
Το ότι περνάμε σχεδόν το ένα τρίτο της ζωής μας κοιμώμενοι αποδεικνύει ότι ο «ύπνος» είναι προφανώς απαραίτητος για την καλή λειτουργία του οργανισμού μας. Ομως, πώς ακριβώς πραγματοποιείται και ποιες λειτουργίες επιτελεί;
Ο κύκλος ύπνου-αφύπνισης καθοδηγείται από ένα βιολογικό ρολόι, ένα κιρκάδιο στοιχείο, δηλαδή μια ρυθμιστική δομή κρυμμένη στα βάθη του εγκεφάλου, και για την ακρίβεια μέσα στον υπερχιασματικό πυρήνα του υποθαλάμου. Η δομή αυτή συγχρονίζεται από το φως και υποδεικνύει στον οργανισμό μας πότε θα πρέπει να κοιμηθεί και πότε να ξυπνήσει.
Ακούγεται αρκετά απλό, στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για μία εξαιρετικά πολύπλοκη διεργασία που καθορίζεται και από πολλές άλλες μεταβλητές: ψυχολογική διάθεση, κούραση, κοινωνικές ανάγκες, κατανάλωση διεγερτικών ουσιών (π.χ. καφές). Ας υποθέσουμε, όμως, ότι όλα πάνε κατ' ευχήν και το βράδυ ξαπλώνετε για να κοιμηθείτε. Τι ακριβώς συμβαίνει όταν επιτέλους κλείνετε τα μάτια σας;
Εξάλλου, από ό,τι φαίνεται, τα όνειρα δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο των ανθρώπων. Οι εναλλαγές ορθόδοξου και παράδοξου ύπνου έχουν παρατηρηθεί σε όλα τα θηλαστικά και ώς έναν βαθμό και στα πτηνά!
Πράγματι, όλες οι μέχρι σήμερα έρευνες επιβεβαιώνουν ότι ο ύπνος δεν είναι μία παθητική αλλά μία ενεργητική διαδικασία που παίζει αποφασιστικό ρόλο τόσο στις διεργασίες αναζωογόνησης και αυτοθεραπείας του οργανισμού όσο και στην καλή λειτουργία του εγκεφάλου. Για παράδειγμα, γνωρίζουμε ότι παίζει αποφασιστικό ρόλο στις διαδικασίες της μνήμης και της μάθησης.
Ο κύκλος ύπνου-αφύπνισης καθοδηγείται από ένα βιολογικό ρολόι, ένα κιρκάδιο στοιχείο, δηλαδή μια ρυθμιστική δομή κρυμμένη στα βάθη του εγκεφάλου, και για την ακρίβεια μέσα στον υπερχιασματικό πυρήνα του υποθαλάμου. Η δομή αυτή συγχρονίζεται από το φως και υποδεικνύει στον οργανισμό μας πότε θα πρέπει να κοιμηθεί και πότε να ξυπνήσει.Ακούγεται αρκετά απλό, στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για μία εξαιρετικά πολύπλοκη διεργασία που καθορίζεται και από πολλές άλλες μεταβλητές: ψυχολογική διάθεση, κούραση, κοινωνικές ανάγκες, κατανάλωση διεγερτικών ουσιών (π.χ. καφές). Ας υποθέσουμε, όμως, ότι όλα πάνε κατ' ευχήν και το βράδυ ξαπλώνετε για να κοιμηθείτε. Τι ακριβώς συμβαίνει όταν επιτέλους κλείνετε τα μάτια σας;
- Φάση 1: Το σώμα σας αρχίζει να χαλαρώνει, ο εγκέφαλός σας εισέρχεται σταδιακά στο πρώτο στάδιο του ορθόδοξου ύπνου ή, όπως αποκαλείται, ύπνος όχι REM (Non REM). Πρόκειται για μια μεταβατική κατάσταση κατά την οποία τα εγκεφαλικά σας κύματα αποκτούν μεγαλύτερο εύρος και γίνονται πιο αργοκίνητα.
- Φάση 2: Παράλληλα με τη μυϊκή χαλάρωση, την πτώση της θερμοκρασίας και τη μείωση του καρδιακού ρυθμού, σε αυτό το δεύτερο στάδιο, που διαρκεί περισσότερο, η συχνότητα των εγκεφαλικών κυμάτων μειώνεται, ενώ σε αυτά παρεμβάλλονται σύντομα και παράξενα εγκεφαλικά κύματα υψηλότερης συχνότητας.
- Φάση 3: Κάνουν την εμφάνισή τους ακόμη πιο αργοκίνητα κύματα ακόμη μεγαλύτερου εύρους: ο βαθύς ύπνος έχει μόλις αρχίσει.
- Φάση 4: Αποτελεί συνέχεια της φάσης 3. Καταγράφονται μόνον πολύ αργά εγκεφαλικά κύματα, όλες οι αναζωογονητικές λειτουργίες του ύπνου βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη. Και τα όνειρα; Αυτά δεν εμφανίζονται ποτέ σε κανένα από τα τέσσερα προηγούμενα στάδια του βαθέος ύπνου. Τα όνειρα εμφανίζονται αποκλειστικά στην επόμενη φάση 5, η οποία ακολουθεί τις προηγούμενες. Πρόκειται για τη λεγόμενη φάση REM του «παράδοξου ύπνου».
- Φάση 5: Ξαφνικά τα αργά κύματα εξαφανίζονται. Μία έντονη εγκεφαλική δραστηριότητα συνοδεύει την πλήρη μυϊκή ατονία. Ο ύπνος σε αυτή τη φάση ονομάζεται «παράδοξος» επειδή ένας εγκέφαλος σε σχεδόν πλήρη εγρήγορση συνοδεύει ένα βαθιά κοιμισμένο σώμα. Αλλα χαρακτηριστικά αυτής της φάσης REM του παράδοξου ύπνου είναι οι γρήγορες κινήσεις των ματιών και μία μεγαλειώδης στύση. Ένας πλήρης κύκλος περιλαμβάνει τα τέσσερα στάδια του ορθόδοξου ύπνου καθώς και το πέμπτο, του παράδοξου ύπνου, διαρκεί στους ενηλίκους περίπου 90 λεπτά, κι επαναλαμβάνεται κάθε νύχτα περίπου πέντε φορές.
Εξάλλου, από ό,τι φαίνεται, τα όνειρα δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο των ανθρώπων. Οι εναλλαγές ορθόδοξου και παράδοξου ύπνου έχουν παρατηρηθεί σε όλα τα θηλαστικά και ώς έναν βαθμό και στα πτηνά!
Πράγματι, όλες οι μέχρι σήμερα έρευνες επιβεβαιώνουν ότι ο ύπνος δεν είναι μία παθητική αλλά μία ενεργητική διαδικασία που παίζει αποφασιστικό ρόλο τόσο στις διεργασίες αναζωογόνησης και αυτοθεραπείας του οργανισμού όσο και στην καλή λειτουργία του εγκεφάλου. Για παράδειγμα, γνωρίζουμε ότι παίζει αποφασιστικό ρόλο στις διαδικασίες της μνήμης και της μάθησης.
Σχετικές ιστοσελίδες:
www.iatrikionline.gr/Deltio_51c/12.htm
www.npi.ucla.edu/sleepresearch
Του Σπύρου Μανουσέλη. Από την ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ του Σαββάτου, 13 Σεπεμβρίου 2008.
