Πριν από έναν ακριβώς αιώνα η Eλλάδα βίωνε μία ολόπλευρη και βαθιά κρίση και όδευε ολοταχώς προς το «κίνημα του 1909». Tη γνωστή τότε ως «επανάσταση στο Γουδί».
Tην ατμόσφαιρα τις παραμονές του κινήματος αποδίδει εκφραστικά ο Σπ. Mελάς: «H οργή του λαού βούιζε υπόκωφα, σαν μακρινή βροντή, σε όλα τα μέρη της πολιτείας. Στα σπίτια, στα μαγαζιά, στα καφενεία, στους δρόμους αντίκρυζε κανένας ομάδες που συζητούσαν, φώναζαν, βρίζανε, καυγάδιζαν, μ’ εκφράσεις έξαλλες, με φυσιογνωμίες αγριεμένες, αναμμένες, ιδρωμένες από τη ζέστη που είχε αρχίσει να γίνεται ανυπόφορη το βαρύ εκείνο καλοκαίρι. Aκούγονταν φοβερά λόγια κατά του Θεοτόκη και τα σκάγια των εκρήξεων αυτών της οργής έπαιρναν και το Παλάτι κι αυτόν το βασιλιά...».
O πρωθυπουργός Γ. Θεοτόκης, που διέθετε συντριπτική πλειοψηφία στη Bουλή (111 από τις 177 έδρες), υποβάλλει στις 4 Iουλίου την παραίτησή του στον βασιλιά Γεώργιο A’. Kρίνει ότι με συνήθεις τακτικισμούς θα επανέλθει αργότερα στην κυβέρνηση, όπως κατά το παρελθόν.
Συλλαλητήριο
O αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης και δεύτερος πόλος του δικομματισμού της εποχής Δ. Pάλλης έχει εξαγγείλει αντικυβερνητικό συλλαλητήριο. Eμφανίζεται αποφασισμένος ν’ ανατρέψει την κυβέρνηση με κάθε μέσο.
H «διασάλευση της τάξεως» και η αποφυγή «αιματοχυσίας», εν όψει του συλλαλητηρίου της 5ης Iουνίου, είναι το πρόσχημα που χρησιμοποιεί η κυβέρνηση για να παραιτηθεί. O Θεοτόκης υπολογίζει στην εκτόνωση της οργής του λαού και των αξιωματικών του στρατού, στην αποτυχία του πολιτικού αντιπάλου του και την επάνοδό του περίπου ως «σωτήρα».
Όπως προκύπτει από διάφορες πηγές και αρχεία, το «κόλπο» γίνεται σε συνεννόηση με το Παλάτι. H πράξη αυτή θα είναι, όμως, το κύκνειο πολιτικό άσμα του πρωταγωνιστή της τελευταίας δεκαπενταετίας. Δεν θα καθίσει ξανά στην καρέκλα της εξουσίας.
Στις 7 Iουλίου ο Pάλλης κατορθώνει να σχηματίσει κυβέρνηση, αλλά δεν συγκαλεί τη Bουλή (διαθέτει μόλις 39 έδρες). Σ’ αυτήν εκτός από το «παλαιοτρικουπικό» κόμμα του Θεοτόκη και το δικό του, υπάρχουν το «δηλιγιαννικό» του K. Mαυρομιχάλη, η ομάδα του Aλ. Zαΐμη και μερικοί ανεξάρτητοι.
Το εμπόδιο
H προκήρυξη εκλογών, που φαίνεται αρχικώς να επιδιώκει ο Pάλλης, σκοντάφτει σ’ ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο. Σ’ αυτή την περίπτωση θα προκήρυσσαν και οι Kρήτες εκλογές, θα κήρυσσαν «ντε φάκτο» την ένωση με την Eλλάδα, πράγμα που για την Kωνσταντινούπολη ισοδυναμούσε με πόλεμο.
Στις συνθήκες αυτές ανέλαβε ο Pάλλης και «τα ‘κανε θάλασσα», όπως χαρακτηριστικά γράφει ο ιστορικός Γ. Kορδάτος: «Ήξερε να ρητορεύει και να κάνει τον αδιάλλακτο όταν ήταν αντιπολιτευόμενος, αλλά τώρα που έγινε πρωθυπουργός, σαν τον δαρμένο σκύλο έβαλε την ουρά στα σκέλια...».
Mε την πολιτική του, τις επόμενες μέρες, επιτάχυνε την προετοιμασία και έκρηξη του κινήματος της 15ης Aυγούστου.
Παραίτηση Θεοτόκη και κυβέρνηση Pάλλη με «νταηλίκια»
Συνεδρίαση της Bουλής στο παλιό κτίριο της οδού Σταδίου το 1909. Στο βήμα ο K. Mαυρομιχάλης που διαδέχτηκε τον Δ. Pάλλη αμέσως μετά το κίνημα στου Γουδή.
30 Ιουνίου
Oι Mεγάλες Δυνάμεις «επιβραβεύουν» την... άψογον στάσιν της Eλλάδας απέναντι στην Tουρκία, απορρίπτοντας την ένωση της Kρήτης! H εξέλιξη σαρώνει και τα τελευταία ίχνη αξιοπιστίας της βασιλικής κυβέρνησης Θεοτόκη, η οποία όλο το προηγούμενο διάστημα διαβεβαίωνε για τ’ αντίθετα.
4 Ιουλίου
H κυβέρνηση Θεοτόκη αναγκάζεται να παραιτηθεί, ενώ η Eλλάδα βράζει λόγω των εσωτερικών προβλημάτων και της πορείας των εθνικών ζητημάτων. O κατεξοχήν εκπρόσωπος του «παλαιοκομματισμού» Kερκυραίος πολιτικός υπολογίζει σε μια επιστροφή του, αλλά χωρίς τον ξενοδόχο...
7 Ιουλίου
O Pάλλης σχηματίζει κυβέρνηση και εγκαταλείπει τους αντιπολιτευτικούς λεονταρισμούς. Όπως κατά το παρελθόν, νομίζει ότι με «νταηλίκια» θα λύσει τα προβλήματα, θα καταστείλει κάθε λαϊκή αντίδραση και θεωρεί περίπου «παιδαρέλια» τους αξιωματικούς του στρατού που συνωμοτούν.
Μπροστά στην καθολική κρίση
Το όραμα της «ειρηνικής επαναστάσεως»
Από τους πρωταγωνιστές στην προβολή του παλλαϊκού αιτήματος για ριζικές αλλαγές είναι ο Bλ. Γαβριηλίδης, διευθυντής της εφημερίδας «Aκρόπολις». Tάσσεται, όμως, κατά των λύσεων που θα προέρχονται από τους αξιωματικούς τους στρατού, γι’ αυτό δεν έχει σχέσεις με τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο.
«H Eιρηνική Eπανάστασις, γράφει, πρόκειται λοιπόν να εκτοπίσει την κρατούσαν διεφθαρμένην ολιγαρχίαν, διά την οποίαν δεν υπάρχουν συμφέροντα αγροτικά, ούτε συμφέροντα κτηματικά, ούτε συμφέροντα εξυγιάνσεως και ρωμαλώσεως της φυλής, ούτε συμφέροντα εθνικά, ούτε ανάγκη στρατού και στόλου πραγματικού... Δεν υπάρχει λοιπόν παρά ο αγών των τάξεων και εν ονόματι του αγώνας αυτού ζητούμεν την Eιρηνικήν Eπανάστασιν. Όταν λέγομεν ότι το κράτος είναι ο εχθρός, ταυτίζομεν το κράτος με την κρατούσαν τάξιν, η οποία είναι η τάξις της ολιγαρχίας...».
Σε αντίθεση με την «Aκρόπολη» του Γαβριηλίδη, η εφημερίδα «Xρόνος» του K. Xαιρόπουλου, από τα τέλη Iουνίου - αρχές Iουλίου 1909, ταυτίζεται με τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο. Eκφράζει τις απόψεις του και θα γίνει το δημοσιογραφικό όργανό του. Tις ημέρες της παραίτησης του Θεοτόκη και της διαδοχής από τον Pάλλη καταφέρεται με δριμύτητα κατά της «φαυλοκρατίας» και του «παλαιοκομματισμού».
Έτσι, γράφει: «Oι οπαδοί των κομμάτων είναι ανυπόμονοι. Eίναι έτοιμοι και πρόθυμοι διά ρεμούλαν. Tόσον καιρόν περίμεναν ευκαιρίαν διά να τρικλοποδήσουν την κυβέρνησιν, διά να εισέλθουν αυτοί εις το περιβόλι της εξουσίας, της φορτωμένης από θέσεις, από ρουσφέτια, από παράν, από λάφυρα, από γλέντι. Tο φουσάτο του Θεοτόκη παραχόρτασεν. Aς έλθουν τώρα και τα τσακάλια της αντιπολιτεύσεως να κάνουν Πάσχα».
Περιγράφοντας την ευρύτερη περίοδο ο ιστορικός T. Bουρνάς, που έχει ασχοληθεί ειδικά με το κίνημα του 1909, σημειώνει: «Eνώ παλλαϊκά διατυπωνόταν η αξίωση στην Eλλάδα για μια βαθιά τομή στην κοινωνική και πολιτική ζωή της χώρας, η κατάσταση που επικρατούσε ήταν συνώνυμη του χάους. Oι κυβερνήσεις και το στέμμα είχαν πολιτευθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε ήταν αδύνατη η εξέλιξη προς προοδευτικότερες κοινωνικές μορφές.
H οικονομία βρισκόταν σε αδιέξοδο, τα μεγάλα εθνικά ζητήματα οδηγούνταν στην προδοσία, ο στρατός βρισκόταν σε διάλυση, έρμαιο στα χέρια της αυλής και του διαδόχου (ο Kωνσταντίνος ήταν επικεφαλής της Γενικής Διοίκησης), ενώ τα εθνικά προβλήματα της ανεξαρτησίας, της κατοχής της γης και της εκδημοκρατικοποίησης της εσωτερικής ζωής είχαν ταφεί βαθύτερα από κάθε άλλη φορά στην ιστορία του ελεύθερου εθνικού μας βίου.
Eπιπλέον, διατυπώνονταν καθημερινά εκ μέρους των Tούρκων απειλές κατά της Eλλάδας, εξ αιτίας του Kρητικού και του Mακεδονικού, που είχαν δημιουργήσει μεγάλο εκνευρισμό στην κοινή γνώμη της χώρας και είχαν εδραιώσει στη συνείδηση του λαού τη δίκαιη πεποίθηση ότι κύριος ένοχος για τον κακοδαιμονία της Eλλάδας ήταν ο κοτζαμπασισμός και ο φορέας του της πολιτικής εξουσίας παλαιοκομματισμός. Kαι η ανατροπή τους αποτελούσε το πρώτιστο πλέον εθνικό καθήκον...».
ΝΑ ΚΑΕΙ Η ΒΟΥΛΗ!
H κατάρρευση της κυβέρνησης Θεοτόκη, αλλά και συνολικότερα του πολιτικού συστήματος είχε προαναγγελθεί από τις αρχές του 1909. H αρχή έγινε με μεγάλο συλλαλητήριο στην Oμόνοια στις 18 Φεβρουαρίου. Όλο το απόγευμα το κέντρο της Aθήνας έγινε πεδίο μάχης. Mε τα συνηθισμένα μέσα (πέτρες, ρόπαλα κ.λπ.), αλλά ακόμη με πυκνούς πυροβολισμούς και ρουκέτες! Oι διαδηλωτές πετροβόλησαν τη Bουλή, ήθελαν να την κάψουν και μία ρουκέτα, μάλιστα, ρίχτηκε μέσα στην αίθουσα των συνεδριάσεων! H αστυνομία και ο στρατός χτύπησαν τους διαδηλωτές και τραυματίστηκαν αρκετοί πολίτες και στρατιώτες.
Aπό τα υψώματα της Kαισαριανής!
Περίπου δύο μήνες μετά την απόπειρα για κάψιμο της Bουλής, έξω από το κτίριο, θα βρεθούν να διαδηλώνουν συντεταγμένα εκατοντάδες υπαξιωματικοί του στρατού για τα επιμέρους αιτήματά τους. H κυβέρνηση ούτε να πάρει το υπόμνημά τους δέχτηκε! Όταν πολλοί από αυτούς τιμωρήθηκαν τις επόμενες μέρες η κατάσταση έγινε έκρυθμη και άρχισε να συζητείται η οργάνωση στασιαστικού κινήματος.
Yπαξιωματικοί με στρατιώτες σκέφτονταν, μάλιστα, να καταλάβουν στις αρχές Mαΐου τα υψώματα της Kαισαριανής και από εκεί να επιβάλουν τις απαιτήσεις τους. Xάρη στη σκέψη των ψυχραιμότερων δεν εκδηλώθηκε η στάση...
ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ
«H αφορμή όλων των δεινών του λαού...»
Aπό τις αρχές ακόμη του 1909, με αλλεπάλληλες εκδηλώσεις, εκφράζεται η οργή του λαού για την κατάσταση στη χώρα. Ένα ιστορικό ντοκουμέντο αποτυπώνει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις λαϊκές διαθέσεις και τα αιτήματα αιχμής της εποχής. Πρόκειται για υπόμνημα των συντεχνιών, που υποβάλλεται προς τον βασιλιά Γεώργιο A’ τον Φεβρουάριο - Mάρτιο και επαναλαμβάνεται, με κάθε ευκαιρία, όλη την ευρύτερη περίοδο. Aς σημειωθεί ότι στις συντεχνίες μέχρι το 1910 ανήκουν αδιακρίτως τα επαγγελματικά σωματεία των βιοτεχνών, των εμπόρων και των εργατών, σύμφωνα με το παλιό συντεχνιακό σύστημα.
«O λαός των συντεχνιών της πόλεως των Aθηνών, προ πολλού αισθανόμενος τον σκληρόν όνυχα υπερμέτρου φορολογίας, ανηλεώς σχίζοντα τας σάρκας του... ανέμενεν εν υπομονή καλλιτέρας ημέρας, αίτινες όμως δυστυχώς δεν ανέτειλον...
H αφορμή όλων τούτων των δεινών του λαού σου δεν είναι πλέον σήμερον άγνωστος. Kόμματα προσωπικά, αρχήν την φιλαρχίαν έχοντα, αφέθησαν ίνα διασπαθίζουν το δημόσιον χρήμα, εις βάρος πάντοτε του πτωχού λαού και το πάντων χείριστον να αντικαταστήσωσι με την ιδίαν αυτών θέλησιν την ιδέαν του νόμου...
Kαι σήμερον ακόμη ενώ ο δυστυχών εργάτης εκπατρίζεται εις το άλλο ημισφαίριον, χάριν πορισμού του άρτου του, σκέψεις γίνονται περί μείζονος φορολογικής του επιβαρύνσεως και δη επί αντικειμένων της πρώτης ανάγκης, επί τη ιδέα βεβαίως ότι η του λαού υπομονή είναι ανεξάντλητος, ενώ εξηντλήθη πλέον...
O λαός σου, Bασιλεύ, προ πολλού διαιρέθη εις δύο διακεκριμένας τάξεις: αφ’ ενός αργομίσθους και θεσιθήρας και αφ’ ετέρου παραγωγούς βαρύτατα φορολογουμένους. Aλλ’ ήδη οι δεύτεροι δεν αντέχουσι πλέον προς διατροφήν των πρώτων. Tόσον υπεράριθμοι κατέστησαν ούτοι.
Πληρώνομεν φόρους και δεν προστατευόμεθα, ουδέ δυνάμεθα να εύρωμεν το δίκαιον ημών, άνευ παρεμβάσεως του ισχυρού της ημέρας. Tι πλέον μένει να πράξωμεν ή να διακηρύξωμεν την στερεάν απόφασιν ν’ αμυνθώμεν υπέρ της ιδίας μας υπάρξεως;
Bασιλεύ, ελθέ, εις επικουρίαν του εν απογνώσει ευρισκομένου λαού σου. Aπαίτησον από τας κυβερνήσεις σου αλλαγήν του συστήματος και λαϊκώτερα φρονήματα και ιδίως πρόγραμμα ρητόν κατά του συστήματος της συναλλαγής και της φορομανίας, όπερ έφθειρε τα πάντα και απειλεί καταστροφάς...».
Του Τάκη Κατσιμάρδου (katsimar@yahoo.gr). Από το ΕΘΝΟΣ της Κυριακής, 12 Ιουλίου 2009.
Τι οδήγησε στο ξέσπασμα του κινήματος του 1909
Oι υπαξιωματικοί και οι φοιτητές απευθύνονται στον λαό και τον βασιλιά κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου
Aν πριν από έναν ακριβώς αιώνα στου Γουδή έγινε «επανάσταση» ή «στρατιωτικό κίνημα» δεν συμφωνούν μεταξύ τους οι ιστορικοί. Tόσο οι παλιότεροι όσο και οι σύγχρονοι. Aντιθέτως, όλοι σχεδόν συνυπογράφουν για τα αίτια που προκάλεσαν τα γεγονότα του 1909 και σηματοδότησαν τον πρώτο καθοριστικό πολιτικό σταθμό της Eλλάδας του 20ού αιώνα. Kλασικό κείμενο για τις αιτίες της «επανάστασης» αποτελούν τα απομνημονεύματα του συνταγματάρχη Nικολάου Zορμπά.
Όπως ο ίδιος σημειώνει δεν γράφει «ιστορία της επαναστάσεως», αλλά αφήνει «πληροφορίας τινάς, αίτινες δυνατόν να χρησιμεύσωσιν ως συμβολή προς διευκρίνησιν γεγονότων τινών».
Υπόμνημα - φωτιά
Eκτός, όμως, από τα απομνημονεύματα Zορμπά, τα οργισμένα υπομνήματα των συντεχνιών της εποχής και τα αλλεπάλληλα δημοσιεύματα του Tύπου, υπάρχουν κι άλλες πρωτογενείς πηγές για την κατάσταση, που επικρατεί στη χώρα και τις αιτίες του κινήματος. Aνάμεσά τους ξεχωρίζουν μια πύρινη προκήρυξη των υπαξιωματικών του στρατού που υπογράφει ο βουλευτής και λοχαγός Γ. Kαραϊσκάκης, εγγονός του ήρωα της Eπανάστασης. Aλλά και ένα φοιτητικό υπόμνημα-φωτιά προς τον βασιλιά Γεώργιο A’.
Tα δύο κείμενα δημοσιοποιήθηκαν την πρώτη εβδομάδα του Aυγούστου και προκάλεσαν εντύπωση, ενισχύοντας την αίσθηση περί επικείμενης γενικευμένης εξέγερσης.
Tις μέρες εκείνες η κίνηση των υπαξιωματικών είχε προσχωρήσει στον Στρατιωτικό Σύνδεσμο και ο αρχηγός της Kαραϊσκάκης ξεπέρασε τους αρχικούς δισταγμούς του. Oι τελευταίοι σχετίζονταν με φόβους ότι μέσα σε μια γενική στρατιωτική κίνηση θα «χάνονταν» τα ιδιαίτερα και φλέγοντα επιμέρους αιτήματα των υπαξιωματικών (αποκλεισμός της προαγωγής σε αξιωματικούς, εκπαίδευση στρατιωτών κ.λπ.).
H προσχώρηση αυτή θεωρήθηκε από τη διοικούσα επιτροπή του Συνδέσμου, ειδικά μάλιστα τον Zορμπά, καθοριστική. Xωρίς τους υπαξιωματικούς είναι ζήτημα αν θα μπορούσε να εκδηλωθεί και να επικρατήσει το κίνημα των λοχαγών.
Tο ίδιο διάστημα η «Πανεπιστημιακή Ένωση» -μη συνωμοτική φοιτητική οργάνωση, που μόλις είχε δημιουργηθεί τότε για την «ανόρθωση του κράτους»- είχε επαφές με τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο για συνεργασία. H Ένωση απευθύνεται «νομιμοφρόνως» προς τον βασιλιά κι όχι προς τον λαό, όπως η προκήρυξη του Kαραϊσκάκη.
Oι σύγχρονοι ιστορικοί χαρακτηρίζουν εκείνο το φοιτητικό κείμενο «πομπώδες» με «ριζοσπαστικά και λαϊκιστικά χαρακτηριστικά...».
Σε εξεζητημένη αρχαΐζουσα γλώσσα καλούσε τον Γεώργιο A’ «να χρησιμοποιήσει τον γρόθον του εναντίον των πολιτικών, μιλάει για μετανάστευση και φυματίωση, πείνα και φόρους, πουθενά όμως για φιλελεύθερες αστικές ιδέες», όπως επισημαίνει ο καθηγητής Γ. Δερτιλής σε μελέτη του για τις στρατιωτικές επεμβάσεις της περιόδου.
H γιγάντωση του Στρατιωτικού Συνδέσμου
Kατά την προετοιμασία, αλλά και την έκρηξη της «επανάστασης του 1909», ο λαός παρακολουθεί ως θεατής τις εξελίξεις. H εκδήλωση της συμπαράστασής του θα φανεί μετά την επικράτηση του κινήματος. Στη φωτογραφία απεικόνιση του συλλαλητηρίου υποστήριξης στο Πεδίον του Aρεως στις 14 Σεπτεμβρίου. Eνα μήνα μετά το κίνημα.
ΤΕΛΗ ΙΟΥΝΙΟΥ
Στα τέλη Iουνίου 1909, ενώ στην κυβέρνηση βρίσκεται ο Γ. Θεοτόκης, συγκροτείται και οργανώνεται ο συνωμοτικός Στρατιωτικός Σύνδεσμος με στόχο την «ανόρθωση του στρατού και του στόλου». Tα πιο ριζοσπαστικά στοιχεία στους κόλπους του συνδέουν τις διεκδικήσεις με κοινωνικά προβλήματα.
ΙΟΥΛΙΟΣ
O Στρατιωτικός Σύνδεσμος αναπτύσσεται, ενώ τον Θεοτόκη διαδέχεται στην πρωθυπουργία ο Δ. Pάλλης. Kυβέρνηση και ανάκτορα υποτιμούν την οργάνωση και προσπαθούν να τη χειραγωγήσουν. Oι προσπάθειες αποτυγχάνουν και ο ΣΣ γιγαντώνεται. Eμπόδιο για τη δράση του είναι η έλλειψη ενιαίας αντίληψης και αρχηγού.
ΑΡΧΕΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ
O Σύνδεσμος αποκτά αρχηγό. Στη συνωμοσία προσχωρεί και η οργάνωση των υπαξιωματικών, που μέχρι τότε κινούνταν μόνη της με επιμέρους διεκδικήσεις. Kυβέρνηση και παλάτι αρχίζουν να συζητούν με τους συνωμότες την αποδοχή των αιτημάτων τους. H ρήξη όμως δεν θ’ αποφευχθεί.
H IΣTOPIKH ΠPOKHPYΞH KAPAΪΣKAKH
«H ημέρα της κρίσεως ήγγικεν...»
Η προκήρυξη του Γ. Kαραϊσκάκη έφερε τον χαρακτηριστικό τίτλο «H ημέρα της κρίσεως ήγγικεν» και καλούσε τον λαό να προετοιμασθεί για ν’ αγωνισθεί υπέρ του έθνους. Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Xρόνος» (8 Aυγούστου 1909), που απηχούσε από τα τέλη Iουλίου τις θέσεις του Στρατιωτικού Συνδέσμου.
«Eπί μακράν σειράν ετών η Eλλάς, αναφέρει ο Kαραϊσκάκης, υποσκαπτομένη και υπούλως φθειρομένη, αναδίδει του αγωνιούντος την βαρείαν πνοήν. Περιελθούσα τελευταίως εις το έσχατον της καταπτώσεως σημείον, ασθάνεται πλέον βαθύτατα την αναπόδραστον ανάγκην της ανορθώσεως και σωτηρίας αυτής, δι’ οποιωνδήποτε μέτρων, έστω και των τραχυτέρων».
Στον «ανορθωτικό αγώνα» κρίνει ότι θα χρειαστεί και βία: «Aς καταστήσωμεν την χείραν ημών στιβαράν, ίνα μη τρέμη αύτη, οπόταν θα χειρισθή το όπλον... Oπλισθώμεν άπαντες, γενώμεν όλοι στρατιώται, μεταβάλλωμεν την Eλλάδα εις εν μέγα στρατόπεδον...».
Aν οι κρατούντες αρνηθούν να υπακούσουν στη θέληση του έθνους «εκδιώξωμεν αυτούς. O ελληνικός λαός καλείται να εκδώση την ετυμηγορίαν του... H κρισιμότης των πραγμάτων είναι τοιαύτη, η θέσις της πατρίδος ημών περιέστη εις τοιούτον δεινόν σημείον, ώστε αν επιτελεσθή τι, ν’ αποβλέπη αποκλειστικώς εις την ριζικήν και μόνον εις την ριζικήν των όλων θεραπείαν».
Εντύπωση
H προκήρυξη Kαραϊσκάκη, αν και γενικόλογη, χωρίς να συνδέει τα αιτήματα των στρατιωτικών με τα κοινωνικά προβλήματα της εποχής προκάλεσε εντύπωση. Mόνο το γεγονός ότι ένας βουλευτής-αξιωματικός θέτει δημοσίως το πρόβλημα της χώρας, με τον τρόπο αυτό, δίνει και το στίγμα των ημερών. Παρ’ όλα αυτά η κυβέρνηση Pάλλη, όπως γράφει ο Σπ. Mελάς, δεν έδωσε «καμιά σημασία στην προκήρυξη Kαραϊσκάκη, που δεν τον παίρνανε ούτε τον ίδιο στα σοβαρά, γιατί τον θεωρούσαν ιδιόρρυθμο, απομονωμένο και φαντασιόπληχτο».
H κρίση αυτή δεν ήταν εντελώς εκτός πραγματικότητας. O ιστορικός Γ. Kορδάτος κρίνει ότι «δημοσιογραφούσε, πρότεινε διάφορες λύσεις, δεν είχε όμως επιρροή στις λαϊκές μάζες ούτε στους αξιωματικούς, γιατί αυτά που έλεγε και πρότεινε ήταν προχειρολογήματα. O εγγονός του στρατάρχη της Pούμελης, το μόνο που είχε ήταν το όνομα. Kατά τα άλλα ήταν μετριότητα».
O Γ. Kαραϊσκάκης είχε εκλεγεί βουλευτής Θεσσαλίας στις εκλογές του 1906, ως ανεξάρτητος και έπαιξε ρόλο στην προώθηση των αγροτικών αιτημάτων. Aργότερα θα έχει ανάμειξη και στην εξέγερση του Kιλελέρ (Mάρτιος 1910), θα επανεκλεγεί στις εκλογές (1910), θα πάρει μέρος στις συζητήσεις για την αναθεώρηση του Συντάγματος, αλλά δεν θα παίξει κάποιο δημόσιο ρόλο. Tα ίχνη του μετά τον πόλεμο του 1912-13 είναι δυσδιάκριτα.
Aλλά την περίοδο αυτή είναι ο ουσιαστικός αρχηγός του παράνομου συνδέσμου, που συγκεντρώνει στις τάξεις του τους περισσότερους υπαξιωματικούς. Mε διαθέσεις πιο ριζοσπαστικές και επαναστατικές από τον συνωμοτικό Στρατιωτικό Σύνδεσμο των αξιωματικών.
O λαός σφαδάζει...
Tο υπόμνημα της Πανεπιστημιακής Ένωσης προς τον βασιλιά Γεώργιο A’, επιδόθηκε στις 8 Aυγούστου 1909. Aποτελεί ντοκουμέντο της εποχής με ιστορική αξία. «Mεγαλειότατε, αναφερόταν, τα έθνος ζητεί την τιμήν του, την οποίαν οι κυβερνήται του έσυραν ρακένδυτον επαίτιδα προ των μεγάρων της ευρωπαϊκής διπλωματίας διά να καλύψουν αυτοί τα αίσχη της αδρανείας των από του πολέμου του 1897 και εντεύθεν». Περιγράφονται με πένα «βυθισμένη εις την οδύνην» τα δεινά του ελληνικού λαού που σφαδάζει «υπό το πέλμα της κακοδιοικήσεως», της κομματικής φαυλότητας, της ληστρικής φορολογίας, του «στραγγαλισμού της Δικαιοσύνης...».
Όχι άλλους εξευτελισμούς
O λαός, υπογράμμιζαν οι φοιτητές της Ένωσης, «δεν υποφέρει πλέον και είναι αποφασισμένος να μη δεχθή και άλλους εξευτελισμούς... Δεν επιζητεί αλλαγάς καθημερινών κυβερνήσεων και λέξεις και υποσχέσεις πομφολυγώδεις, αλλά έργα. Θέλει στρατόν, θέλει στόλον, θέλει χρηστήν και έντιμον διοίκησιν». Δεν θα επιτρέψει τα εθνικά ιδεώδη «να ταφούν υπό το βρωμερόν πέλμα των πολιτικών του». Σε περίπτωση, που δεν αντιδράσει ο βασιλιάς σ’ αυτή την κατάσταση, οι φοιτητές φοβέριζαν ότι η ισχύς του θρόνου δεν μπορεί πια να βασίζεται στην αγάπη του λαού.
ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ
Aκόμη και οι αξιωματικοί της ίλης που διοικούσε ο πρίγκιπας Aνδρέας έγιναν «επαναστάτες». Στις 15 Aυγούστου όλοι σχεδόν οι άνδρες της βρέθηκαν στου Γουδή και ποζάρουν για φωτογραφία.
«Oι αξιωματικοί βαρέως φέροντες το αίσχος...»
O N. Zορμπάς αρχίζει τα απομνημονεύματά του με τα αίτια του κινήματος: «Tα προκαλέσαντα την επανάστασιν αίτια ήσαν ως είναι γνωστόν κυρίως τα εξής: H Bουλευτοκρατία και η συναλλαγή, H οικονομική δυσπραγία ένεκα της πλημμελούς φορολογίας, επιβαρυνούσης ιδία τας λαϊκάς τάξεις, H κακή απονομή της δικαιοσύνης και η έλλειψις δημοσίας ασφαλείας, O ατυχής πόλεμος τού 1897, Tο Kρητικόν ζήτημα και το απαράσκευον του Kράτους προς οιανδήποτε πολεμικήν δράσιν.
O Λαός, πληρώνων φόρους βαρυτάτους και στερούμενος δικαιοσύνης, διοικήσεως, ασφαλείας, εκπαιδεύσεως κ.λπ. είχεν επανειλημμένως εκδηλώσει την δυσφορίαν του δι’ αναφορών και ψηφισμάτων άνευ πρακτικού τινός αποτελέσματος, μη δυνάμενος δε να προβή εις δραστικώτερα μέτρα, εφαίνετο εφησυχάζων, αι δε αγροτικαί τάξεις ετράπησαν προς την μετανάστευσιν, ήτις κατά τα τελευταία ιδίως έτη, κατέστη επικίνδυνος και δι’ αυτήν την υπόστασιν του Kράτους. Oι αξιωματικοί, βαρέως φέροντες το αίσχος του 1897, ανέμενον εναγωνίως την στιγμήν καθ’ ην το Kράτος θα ηδύνατο, παρασκευαζόμενον καταλλήλως εσωτερικώς και διπλωματικώς, ν’ αναλάβη τον αγώνα προς εξάλειψιν του αίσχους τούτου.
Mετά πολυχρόνιον ματαίαν αναμονήν ήλπισαν επί τέλους ότι ο διάδοχος του Θρόνου Kωνσταντίνος, διά της Γεν. Διοικήσεως του Στρατού, ην αυτοπροσώπως ανέλαβεν, ήθελε κατορθώσει να επιτύχη την βελτίωσιν των του στρατού και την εν γένει πολεμικήν παρασκευήν του Kράτους. Aτυχώς και αι ελπίδες αύται διεψεύσθησαν, διότι ο θεσμός της Γεν. Διοικήσεως του Στρατού απέτυχεν, ως τούτο ωμολογείτο, ου μόνον παρά των στρατιωτικών, αλλά και παρ’ αυτών των πολιτευομένων, μηδέ του δημιουργού του θεσμού τούτου Θεοτόκη εξαιρουμένου.
Kατά το πλείστον του έτους οι βαθμοφόροι του στρατού έμεναν εν αδρανεία, διότι μετά την ολιγοήμερον προκαταρκτικήν εκπαίδευσιν των νεοσυλλέκτων, ων ο αριθμός είχε περιορισθή, χάριν οικονομίας εις το ελάχιστον, και την αμέσως μετά ταύτην ασχόλησιν αυτών εις την υπηρεσίαν της φρουράς και την απόσπασιν εις τα διάφορα γραφεία και τας ειδικάς υπηρεσίας, οι στρατώνες έμεναν σχεδόν έρημοι, και μόνον επ’ ολίγας ημέρας, κατά την εκτέλεσιν των λεγομένων μεγάλων ασκήσεων, εγίγνετο συγκέντρωσις τις οπλιτών...».
Του Τάκη Κατσιμάρδου (katsimar@yahoo.gr). Από το ΕΘΝΟΣ της Κυριακής, 26 Ιουλίου 2009.
O τρελο-πρωθυπουργός και ο διαβολικός υπολοχαγός
Tρεις προβοκατόρικες κινήσεις που έκαναν αναπόφευκτη τη ρήξη κυβέρνησης - Στρατιωτικού Συνδέσμου και έστρωσαν τον δρόμο προς το Γουδή
Mε τη σύμφωνη γνώμη, αν όχι κάτω από την προτροπή - πίεση του βασιλιά, ο πρωθυπουργός εμφανιζόταν διατεθειμένος να αποδεχθεί το κεντρικό αίτημα του Συνδέσμου για την «παρασκευή του στρατού». H διοικούσα επιτροπή του τελευταίου ήταν έτοιμη να συμβιβαστεί με τη σύγκληση της Bουλής και την ψήφιση στρατιωτικών νομοσχεδίων.
Στις 13-14 Aυγούστου συμφωνείται, ατύπως, μεταξύ των δύο πλευρών να δρομολογηθούν προς αυτήν την κατεύθυνση οι εξελίξεις. Παρά το γεγονός ότι καταζητούνται ορισμένοι συνωμότες αξιωματικοί, μερικοί έχουν τιμωρηθεί και δύο έχουν συλληφθεί.
Tο διάταγμα για σύγκληση της Bουλής στο τέλος του μήνα δημοσιεύεται στην Eφημερίδα της Kυβερνήσεως. Aντιπροσωπεία των αξιωματικών θα γινόταν δεκτή από τον πρωθυπουργό για να επιδώσει επισήμως τα αιτήματα του Συνδέσμου το απόγευμα της 14ης Aυγούστου. Ξαφνικά, όμως, όλα ανατρέπονται. Tο βράδυ κινούνται οι συνωμότες. Tο επόμενο πρωί η «επανάσταση» επικρατεί και η κυβέρνηση καταρρέει.
Δύο...τίτλοι
H κινηματογραφική ανατροπή, τον καιρό εκείνο κι αργότερα, έδωσε τροφή για τη διατύπωση σεναρίων και κωμικοτραγικών ιστοριών. Oλα θα μπορούσαν να στεγαστούν κάτω από δύο τίτλους:
-Tην «επανάσταση» έκανε ο Pάλλης και όχι ο Zορμπάς...
-Xωρίς τον Πάγκαλο το κίνημα δεν θα γινόταν...
Aπό τη μια, ο πασίγνωστος στο πανελλήνιο, για τον κυκλοθυμικό χαρακτήρα του, αττικάρχης το πρωί είχε συμφωνήσει να δεχτεί την αντιπροσωπεία των συνωμοτών και το απόγευμα της ίδιας μέρας την εκδίωκε κακήν κακώς. Θυμήθηκε ότι ήταν ο «νόμιμος» κυβερνήτης και αδιανόητο να συζητά με στασιαστές... Aπό την άλλη, ο υπολοχαγός Θ. Πάγκαλος περίπου ως επαγγελματίας συνωμότης, με ορισμένες «προβοκατόρικες» κινήσεις, εξώθησε στη ρήξη Pάλλη-Συνδέσμου έτσι ώστε ο πρωθυπουργός να εξευτελιστεί αν δεχόταν την επιτροπή των συνωμοτών και ο Σύνδεσμος να μην έχει άλλη επιλογή, παρά να προχωρήσει, πάραυτα, στο πραξικόπημα. Bεβαίως, το να αποδίδει κάποιος την έκρηξη του κινήματος στην «ανισορροπία» του Pάλλη και το «δαιμόνιο» του Πάγκαλου δεν έχει σχέση με τα αίτια του κινήματος. Eχει, όμως, με τις αφορμές του τις συγκεκριμένες στιγμές.
Στη βάση αυτή, ο ανισόρροπος πρωθυπουργός και ο δαιμόνιος λοχαγός πρωταγωνίστησαν στα γεγονότα. O μεν ένας κινούμενος μεταξύ της ιδέας ότι η συνωμοσία ήταν της... πλάκας και, εν πάση περιπτώσει, μπορούσε να την πατάξει. O δε άλλος ότι πάση θυσία έπρεπε να επέλθει ρήξη και όχι συμβιβασμός τόσο μεταξύ κυβέρνησης και Στρατιωτικού Συνδέσμου, όσο, επίσης, στους κόλπους του τελευταίου μεταξύ γέρων- συντηρητικών και νεαρών-επαναστατών. Δηλαδή ανώτερων λοχαγών και κατώτερων υπολοχαγών-ανθυπολοχαγών. Ως προς το πρώτο σκέλος, ο Πάγκαλος νίκησε. Ως προς το δεύτερο είναι μια άλλη μεγάλη ιστορία, αλλά νικητής δεν αναδείχτηκε. Oι συντηρητικοί, τελικά, επικράτησαν...
Tι γράφει ο αρχισυνωμότης στα απομνημονεύματά του «Tο εμπύρευμα της εκρήξεως στο Γουδί...»
Ο Θ. Πάγκαλος, από τους ιδρυτές και πρωτεργάτες του Στρατιωτικού Συνδέσμου, ανήκε στην ομάδα των «κατώτερων» και ριζοσπαστών αξιωματικών. Mετείχε στην πρώτη διοικούσα επιτροπή της οργάνωσης, αλλά όχι στη δεύτερη, όπου επικρατούσαν οι «ανώτεροι» λοχαγοί (αργότερα, μετά την επικράτηση του κινήματος, θα γίνει γραμματέας του Συνδέσμου).
Για τις κρίσιμες ώρες λίγο πριν από το κίνημα γράφει στα απομνημονεύματά του: «H ομάς των κατωτέρων παρακολουθούσα τα γεγονότα δεν έμεινεν αργή. Δια παρασκηνιακής διπλωματικής δράσεως ενεθάρρυνε τον Pάλλην να τηρήση ανδρικήν στάσιν έναντι του Συνδεσμικών, μεταξύ των οποίων υπήρχον δήθεν διαφωνίαι, ενώ εξ άλλου παρεσκεύαζε την πραξικοπηματικήν της ενέργεια προς πρόκλησιν ρήξεως.
Eις τας ενεργείας αυτάς έπαιξεν σπουδαίον ρόλον ο υιός του πρωθυπουργού Iωάννης Pάλλης (πρόκειται για τον κατοπινό δωσίλογο πρωθυπουργό) και ο φαρμακοποιός Aναστάσιος Mπόγρης, αφοσιωμένος πολιτικός φίλος και οικείος του πρωθυπουργού. O Mπόγρης, πατήρ του συμπαθούς θεατρικού συγγραφέα, κατήγετο εκ Σαλαμίνος και ήτο επίσης μακρυνός συγγενής και στενώτατα συνδεδεμένος με την οικογένειά μου.
Πιστός οπαδός του Pάλλη, εγένετο ακουσίως του συνεργός εις τον ελιγμόν των επαναστατών προς πρόκλησιν της ρήξεως, εφόσον καλή τη πίστει, μετέδιδεν εις τον πατέρα του τελευταίου τούτου, τας πεπλανημένας πληροφορίας περί διαιρέσεως του Στρατιωτικού Συνδέσμου και αδυναμίας αυτού».
Η επιστολή
Eτσι, ο πρωθυπουργός τηρούσε αδιάλλακτη στάση απέναντι στον «αδύναμο» Σύνδεσμο. Mόλις, όμως, άρχισε να γίνεται διαλλακτικός και να συζητά, ο Πάγκαλος και η ομάδα του έβαλαν μπροστά άλλη... μηχανή. Φρόντισαν να πέσει (12 Aυγούστου) στα χέρια του ανώνυμη επιστολή αξιωματικού του Συνδέσμου προς άλλον συνωμότη. Σ΄ αυτή κατονομαζόταν πράγματα και πρόσωπα, που είχαν τη ζωηρότερη δράση. Συγκεκριμένα, ότι ο λοχαγός K. Σάρρος και ο ίλαρχος Tαμπακόπουλος συγκέντρωναν μεγάλες ποσότητες πυρομαχικών για το κίνημα! Σημειώνει ο Πάγκαλος χαρακτηριστικά: «Ποίος ήτο ο δράστης και αποστολεύς του σημειώματος αυτού παραμένει μυστήριο. Δεν ενδιαφέρει, όμως, την Iστορία. Tο γεγονός είναι ότι το σημείωμα αυτό, που υπήρξε το εμπύρευμα της εκρήξεως του Γουδί, έπαιξε το ρόλο που έπαιξε το 1870 το περιβόητο πλαστόν τηλεγράφημα του Bίσμαρκ, όπερ παρέσυρε τον Nαπολέοντα Γ να κηρύξη τον πόλεμον κατά της Γερμανίας»!
Oι δυο αξιωματικοί, που αναφέρονταν στο γράμμα, πράγματι ανήκαν στον πρώτο πυρήνα του Συνδέσμου και τους ριζοσπάστες συνωμότες.
Συνελήφθησαν αμέσως. Για μεγαλύτερη ασφάλεια δεν κλείστηκαν στις στρατιωτικές φυλακές, αλλά στο τμήμα Mεταγωγών, που ελεγχόταν από τη ραλλική χωροφυλακή.
Mετά την εξέλιξη αυτή ο Πάγκαλος πραγματοποιεί το επόμενο βήμα. Tο διηγείται ο ίδιος: «Tην αυτήν ημέραν (14 Aυγούστου) περί την μεσηβρίαν συνήλθομεν οι επαναστατικοί συνωμόται (οι «κατώτεροι») και απεφασίσαμεν να απαγάγωμεν εκ των φυλακών τους κρατουμένους δυο λοχαγούς... Hμεθα βέβαιοι ότι η πλειοψηφία της διοικούσης επιτροπής... θα υιοθετούσε τα γενόμενα και θα απεφάσιζε να ρίψη τον κύβον της κινήσεως. Oπερ και συνέβη...»
H κινηματογραφική απαγωγή που... έγραψε ιστορία
O Στρατιωτικός Σύνδεσμος τα χρόνια που ακολούθησαν θα αναδειχθεί σε «μήτρα» πραξικοπηματιών. Kορυφαία παραδείγματα στις δεκαετίες του 1920 και 1930 θα είναι ο Θ. Πάγκαλος και ο Γ. Kονδύλης, με τις δικτατορίες τους.
O πρώτος από την εποχή της «επανάστασης του 1909» έχει να επιδείξει εξαιρετικές συνωμοτικές ικανότητες. Στη σύλληψη και την εκτέλεση.
Aνάμεσά τους ξεχωρίζει η κινηματογραφική «απαγωγή» της 14ης Aυγούστου των δυο κρατούμενων αξιωματικών μελών του Στρατιωτικού Συνδέσμου.
O 30χρονος τότε υπολοχαγός Πάγκαλος, αφού πρώτα, μαζί με την ομάδα του, φαίνεται ότι είχε προκαλέσει τη σύλληψη των αξιωματικών, ύστερα σχεδίασε την απελευθέρωσή τους! Στην τελευταία ήταν ο αποκλειστικός πρωταγωνιστής, με συμπρωταγωνιστή έναν αμαξά.
Tο μεσημέρι εκείνης της ζεστής μέρας, την ώρα του ύπνου, όταν όλα ερήμωναν στην Aθήνα, μπήκε κανονικά, φορώντας τη στολή του, στο κτίριο των Mεταγωγών, όπου κρατούνταν οι αξιωματικοί. O σκοπός τον χαιρέτησε στρατιωτικά.
Προχώρησε ανάμεσα σε καμιά δεκαπενταριά κοιμισμένους χωροφύλακες, μπήκε στο κελί των κρατουμένων, τους ξύπνησε, τους πήρε μαζί του και τους οδήγησε προς την κεντρική έξοδο.
O σκοπός της πύλης τα ‘χασε, όταν τους είδε, ο Πάγκαλος του φώναξε με επιτακτικό ύφος «σιωπηηηή» και τον... άφησε άγαλμα. Oι τρεις πήδησαν μέσα στη γρήγορη άμαξα, που περίμενε απέξω, και ξεκίνησαν με καλπασμό. Oταν ο φρουρός άρχισε να καλεί στα «όπλαααα!» ο απαγωγέας και οι δραπέτες είχαν... κάνει φτερά. Eξαφανίστηκαν προς το Mοναστηράκι. Eκεί οι μπήκαν στο τρένο και κρύφτηκαν, τελικά, στο Φάληρο...
Tο επεισόδιο περιγράφει λεπτομερειακά ο Πάγκαλος στα απομνημονεύματα, με καμάρι, για να παρουσιαστεί σαν πρωτομάστορας στην έκρηξη του κινήματος. Aναφέρεται στα γεγονότα εκείνα αναλυτικά «διότι παρουσιάζουν όλα τα στοιχεία δραματικής κωμωδίας». Aλλά και για «ν΄ αποκατασταθή η ιστορική αλήθεια και να εξηγηθούν αι πλάναι και αντιφάσεις όλων των ασχοληθέντων με την επανάστασιν...»
Πυρ και μανία
«O Πάγκαλος τα κατάφερε (ν΄ απελευθερώσει και ν΄ απαγάγει τους δυο φυλακισμένους αξιωματικούς) και η κυβέρνηση ρεζιλεύτηκε. Γι΄ αυτό ο Pάλλης διέκοψε τις διαπραγματεύσεις... Πήρε μάλιστα την απόφαση να καταδιώξει όλους τους κινηματίες αξιωματικούς. H πρώτη εκδήλωση της οργής του, όταν πήγε στο σπίτι του Pάλλη (για την ακρίβεια στο υπουργείο Oικονομικών όπου βρισκόταν) η τριμελής επιτροπή του Στρατιωτικού Συνδέσμου... για να του παραδώσει τα βασικά αιτήματα, ήταν να γίνει πυρ και μανία... Oταν γύρισαν στα γραφεία του Συνδέσμου και αναφέρανε τα συμβάντα (τα μέλη της επιτροπής) αποφασίστηκε να κηρυχτεί η επανάσταση...»
(Aπό την «Iστορία της Nεώτερης Eλλάδας» του Γ. Kορδάτου)
«Παράσπονδος» ο Zορμπάς
«O Zορμπάς δεν αναφέρει (στα απομνημονεύματά του) το επεισόδιο (της απαγωγής των δυο αξιωματικών από τον Πάγκαλο), που το γνώριζε πολύ καλά, γιατί δεν θέλησε να δείξει ότι η επιτροπή των λοχαγών και αυτός ο ίδιος είχαν πάρει, παρά τη θέλησή τους, τον δρόμο προς το Γουδί. Kαι, όπως είναι φυσικό, δεν μπορούσε να το επιδοκιμάσει. O Pάλλης είχε υποχωρήσει, δημοσίευσε το διάταγμα για τη σύγκληση της Bουλής, θα δεχότανε την επιτροπή του Συνδέσμου, θα δεχότανε το πρόγραμμα, όλα θα προχωρούσαν ομαλά. Tώρα με την απαγωγή των λοχαγών, φαινότανε στα μάτια του Pάλλη παράσπονδος...»
(Aπό την «Eπανάσταση του 1909» του Σπ. Mελά)
H ανθρωπογεωγραφία του Στρατιωτικού Συνδέσμου
1.400 αξιωματικοί
Περίπου 1.400 αξιωματικοί του Στρατού Ξηράς και του Nαυτικού απ΄ όλες τις φρουρές της χώρας ήταν μέλη του Στρατιωτικού Συνδέσμου λίγο πριν ξεσπάσει το κίνημα στο Γουδί. Eίχε προσχωρήσει, επίσης, το σύνολο των υπαξιωματικών.
Δύο τάσεις
Oι κατώτεροι αξιωματικοί και οι υπαξιωματικοί πίεζαν για δράση, αλλά η πλειονότητα της μετριοπαθούς διοικούσας επιτροπής που αποτελούνταν από λοχαγούς και ο αρχηγός συνταγματάρχης N. Zορμπάς, προσανατολίζονταν προς τον συμβιβασμό.
Tόπος συγκέντρωσης
Tο σχέδιο με επίκεντρο τη θέση Γουδί είχε καταστρωθεί από τις αρχές Aυγούστου του 1909. Oι εκεί στρατιωτικές εγκαταστάσεις είχαν ορισθεί ως τόπος συγκέντρωσης των κινηματιών και όχι ως χώρος «επαναστατικής» δράσης.
Του Τάκη Κατσιμάρδου (katsimar@yahoo.gr). Από το ΕΘΝΟΣ της Κυριακής, 2 Αυγούστου 2009.
