Στα μέσα Ιουνίου του 2008 ο πρωθυπουργός Κώστας Καραμανλής επισκέφτηκε το Πρότυπο Κέντρο Υποδοχής και Φιλοξενίας Παράνομων Μεταναστών στο Βαθύ της Σάμου. Η Σάμος, μια ανάσα από τα τουρκικά παράλια, αποτελεί ένα από τα πιο συνηθισμένα περάσματα μεταναστών από την Ασία στην Ευρώπη. Είναι η σύγχρονη «πόρτα του παραδείσου» για χιλιάδες απελπισμένους, εξαθλιωμένους ή κυνηγημένους Ασιάτες.
Πριν από έναν περίπου αιώνα, η «πόρτα του παραδείσου» ήταν και πάλι ένα νησί, το Ellis Island έξω από τη Νέα Υόρκη, την πρώτη και σημαντικότερη μητρόπολη της σύγχρονης εποχής και τόπο στον οποίο συνέρρεαν εκατομμύρια μετανάστες από όλο τον κόσμο. Στο διάσημο αυτό νησί παίχτηκε μια από τις σημαντικότερες πράξεις στο έργο που λέγεται γέννηση του αμερικανικού έθνους και μεταξύ των πρωταγωνιστών υπήρχαν δεκάδες χιλιάδες Έλληνες.
Οι διαφορές μεταξύ των δύο εποχών πολλές, η σημαντικότερη όμως έγκειται στη φυσιογνωμία του «παραδείσου» τότε και τώρα. Οπως αναφέρει ο Νίκος Κοτζιάς στο βιβλίο του «Παγκοσμιοποίηση: η ιστορική θέση, το μέλλον και η πολιτική σημασία» (Εκδόσεις Καστανιώτη), το μεγαλύτερο ρεύμα της μετανάστευσης πριν από ενάμιση αιώνα κινούνταν προς κοινωνίες που δεν ήταν ακόμα διαρθρωμένες επαρκώς, όπως εκείνες του Νέου Κόσμου. Αντιθέτως σήμερα, η μετανάστευση κατευθύνεται σε ήδη διαρθρωμένες κοινωνίες. Μια από αυτές είναι και η Ελλάδα.
Η Σάμος της αφθονίας του 2008 έχει ελάχιστα κοινά με το εφιαλτικό Ellis Island του 1914, και η Αθήνα όμως του σήμερα έχει να προσφέρει πολύ λιγότερα από τη Νέα Υόρκη των αρχών του αιώνα.
Μοχλός της οικονομίας
Η μετανάστευση δεν είναι ούτε τωρινό ούτε χθεσινό φαινόμενο. Είναι μια πανάρχαια μορφή κοινωνικής, οικονομικής και πολιτισμικής κινητικότητας, για διαφορετικούς λόγους σε κάθε περίοδο. Σήμερα ο βασικός λόγος είναι η ανεύρεση εργασίας. Η Ελλάδα για σχεδόν μισό αιώνα υπήρξε αφετηρία ενός μεγάλου μεταναστευτικού κύματος, που κορυφώθηκε τη δεκαετία του ’60.
Τότε, σύμφωνα με στοιχεία της Στατιστικής Υπηρεσίας, η καθαρή μετανάστευση προσέγγισε το μισό εκατομμύριο Έλληνες και Ελληνίδες, και σε αυτήν οφείλεται ένα μεγάλο μέρος της ανάπτυξης που γνώρισε η χώρα εκείνη την περίοδο. Οι μετανάστες δεν διεκδικούσαν θέσεις εργασίας στην Ελλάδα και με τα χρήματα που έστελναν «πίσω» τόνωναν την ελληνική οικονομία.
Από τα μέσα της δεκαετίας του ’70 και μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας, ήταν η σειρά των παλιννοστούντων Ελλήνων, που επέστρεφαν με σταθερό ρυθμό στη μητέρα Ελλάδα, από χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, την Αυστραλία, τις ΗΠΑ, την Ευρώπη.
Την τελευταία εικοσαετία, η μαζική είσοδος μεταναστών και η μετατροπή της Ελλάδας από χώρα προέλευσης σε χώρα υποδοχής είναι για πολλούς το σημαντικότερο κοινωνικό γεγονός της Μεταπολίτευσης. Οι ξένοι άλλαξαν τη σύσταση των κατοίκων αυτού του τόπου αλλά και τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον εαυτό μας ως μέλη ενός ζωντανού κοινωνικού οργανισμού.
Η «κυτταρική μετάλλαξη» της χώρας συντελείται αυτό το διάστημα μπροστά στα μάτια μας, σε μαιευτήρια (στα δημόσια μαιευτήρια η πλειονότητα των γεννήσεων αφορά σε παιδιά μεταναστών), σε σχολεία (ήδη ένας στους 10 μαθητές στη κατώτερη εκπαίδευση είναι παιδί μετανάστη), στις γειτονιές, στους εργασιακούς χώρους (σχεδόν το 13% του εργατικού δυναμικού είναι μετανάστες), στα θέατρα (αυξάνονται συνεχώς οι παραστάσεις με αλλοδαπούς ηθοποιούς)? παντού. Η Ελλάδα βιώνει πλέον την πραγματικότητα των δεκαετιών του ‘50 και του ‘60, πλήρως αντεστραμμένη όμως. Αυτήν τη στιγμή οι νόμιμοι μετανάστες στην Ελλάδα ανέχονται σε 500.000 ενώ άλλοι 100.000 αλλοδαποί βρίσκονται στη διαδικασία έκδοσης άδειας παραμονής.
Επιπρόσθετα, πρόσφατη έρευνα του Οικονομικού Πανεπιστημίου την οποία διεξήγαγε ο καθηγητής Θεόδωρος Λιανός εκτιμά ότι ο αριθμός των παράνομων μεταναστών κυμαίνεται στους 200.000 με 250.000. Συνολικά λοιπόν οι μετανάστες προσεγγίζουν τους 800.000, χωρίς να συγκαταλέγονται σε αυτούς οι Ευρωπαίοι πολίτες οι οποίοι βρίσκονται στην Ελλάδα. Ο αριθμός αυτός αμφισβητείται, καθώς αρκετοί αναλυτές εκτιμούν ότι οι μετανάστες στην Ελλάδα έχουν ξεπεράσει εδώ και χρόνια το 10% του συνολικού πληθυσμού, ξεπερνούν δηλαδή το 1.000.000.
Όντες σημαντικό κομμάτι του κοινωνικού ιστού, οι μετανάστες δεν θα μπορούσαν παρά να παίζουν ανάλογο ρόλο στην ελληνική οικονομία. Όλα τα διαθέσιμα στοιχεία, ειδικά εκείνα που προέρχονται από μεγάλες τράπεζες, πιστοποιούν ότι οι μετανάστες συνιστούν μια από τις κινητήριες δυνάμεις της. Αποτελούν το 13% του εργατικού δυναμικού, αντιστοιχούν στο 6% του διαθέσιμου εισοδήματος και εκτιμάται ότι η συνολική συνεισφορά τους στον ρυθμό ανάπτυξης μέσω της ενίσχυσης της εγχώριας ζήτησης ανέρχεται στο 0,3% ετησίως την τελευταία δεκαετία. Επίσης, οι περίπου 300.000 τραπεζικοί λογαριασμοί μεταναστών στις ελληνικές τράπεζες (οι περισσότεροι ανήκουν σε Αλβανούς) διαθέτουν συνολικά περί τα 4 δισεκατομμύρια ευρώ σε καταθέσεις.
Δύσκολοι μεταναστευτικοί καιροί
Την ώρα που γράφονταν αυτές οι γραμμές, ψηφιζόταν στο ευρωκοινοβούλιο κατά πλειοψηφία Οδηγία για την «εναρμόνιση των διαδικασιών επιστροφής υπηκόων τρίτων χωρών». Συντάχθηκε από την Επιτροπή Ελευθεριών και Δικαιοσύνης και υπερψηφίστηκε κατά κύριο λόγο από το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Kόμμα (ΕΛK-ΕΔ) και τους Φιλελεύθερους. Οι Σοσιαλιστές είχαν διαφωνίες ενώ η αριστερά καταψήφισε.
Η Οδηγία, η οποία εκφράζει το νέο πνεύμα των κρατών μελών της Ένωσης, έτσι όπως αυτό έχει διαμορφωθεί τα τελευταία χρόνια και υπό την πίεση επαπειλούμενων μεταναστευτικών κυμάτων, συνίσταται σε τρεις κύριους άξονες: το ελάχιστο όριο κράτησης για τους μετανάστες που εισέρχονται παράνομα στην Ευρωπαϊκή Ένωση προσδιορίζεται πλέον στους 18 μήνες, υιοθετούνται άμεσες διαδικασίες απέλασης ακόμα και σε χώρες που δεν είναι οι χώρες προέλευσης των μεταναστών (αλλά οι χώρες από τις οποίες εισήλθαν στην Ευρώπη) και απαγορεύεται για πέντε χρόνια η είσοδος σε όποιον έχει απελαθεί.
Σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, όπως η (συντηρητική πλέον) Ιταλία, η αντίδραση του ντόπιου πληθυσμού στους μετανάστες έχει οξυνθεί, ενώ σύμφωνα με την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, η γαλλική Προεδρία της Ε.Ε. που ξεκίνησε πριν μια εβδομάδα, αναμένεται να προωθήσει προτάσεις οι οποίες κινούνται προς την κατεύθυνση της ισχυροποίησης στη φύλαξη των συνόρων. Και να ήταν μόνον αυτά.
Πρόσφατη έκθεση του ΟΗΕ εκτιμά ότι μέσα στα επόμενα 30 - 40 χρόνια θα δημιουργηθεί μεταναστευτικό κύμα -κυρίως από τον Νότο προς τον Βορρά- 200 εκατομμυρίων ανθρώπων, λόγω των ραγδαίων κλιματικών αλλαγών και την υπερθέρμανση του πλανήτη. Στο θέμα αυτό, η Συνθήκη της Γενεύης του 1951 δεν «αναγνωρίζει» πρόσφυγες για περιβαλλοντικούς λόγους με αποτέλεσμα να υπάρχει κενό νόμου. Το σίγουρο είναι ότι όσο περνούν τα χρόνια, η μετανάστευση (νόμιμη και παράνομη) από εφικτή γίνεται δύσκολη· όχι μόνο για τους Ασιάτες και τους Αφρικανούς...
Η μηδενική ανοχή
Οι "Εικόνες" συνάντησαν τον Αλέξανδρο Ζαβό, πρόεδρο του Ινστιτούτου Μεταναστευτικής Πολιτικής (ΙΜΕΠΟ) στο γραφείο του στο Κολωνάκι και είχαν μαζί του μακρά συζήτηση για όλα αυτά τα ζητήματα.
Ο Αλέξανδρος Ζαβός είναι προβληματισμένος για την τροπή που έχει πάρει το θέμα τα τελευταία χρόνια, ανησυχεί για τις επιπτώσεις των περιβαλλοντικών αλλαγών στα επόμενα μεταναστευτικά κύματα, ρίχνει «βέλη» στους Eυρωπαίους αξιωματούχους που δεν κατανοούν πλήρως το πρόβλημα της χώρας μας, αλλά είναι αισιόδοξος ότι τα προβλήματα μπορούν να αντιμετωπιστούν.
Του ζητήσαμε να μας σχολιάσει τις πάγιες ελληνικές θέσεις, αλλά και την επιμονή του Έλληνα πρωθυπουργού να ζητά συνεχώς βοήθεια από την Ευρώπη. «Οι Ευρωπαίοι πρέπει να συμμεριστούν τις απόψεις μας και να κατανοήσουν το ρόλο των γειτονικών μας κρατών, για παράδειγμα, στο πως? διευκολύνουν την κίνηση των μεταναστών προς την Ευρώπη.
Ο πρωθυπουργός οφείλει να επαναλαμβάνει, με κάθε αφορμή, αυτές τις πάγιες θέσεις, διότι κάποιοι τις αγνοούν ή κάνουν ότι τις αγνοούν», σημειώνει με μια δόση δυσαρέσκειας ο επικεφαλής του ΙΜΕΠΟ. Στη συνέχεια θίγουμε το θέμα της «μηδενικής ανοχής». Ως γνωστόν, στο χώρο των συντηρητικών δυνάμεων του Ευρωκοινοβουλίου, αλλά και από ορισμένους ηγέτες της λαϊκής δεξιάς όπως ο Σίλβιο Μπερλουσκόνι χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο ο όρος «μηδενική ανοχή» έναντι της μετανάστευσης.
Ο Αλέξανδρος Ζαβός είναι πραγματιστής και αντιμετωπίζει ψύχραιμα την κατάσταση, αν και έχει το μεγαλύτερο πρόβλημα από όλους τους Ευρωπαίους συναδέλφους του. «Δεν τίθεται ζήτημα για το αν η Ελλάδα αποδέχεται ή όχι την έννοια της μηδενικής ανοχής. Για να μπορέσεις να μιλήσεις για μηδενική ανοχή στο μεταναστευτικό φαινόμενο θα πρέπει να μπορείς να επιβάλεις μια τέτοια λύση και η Ελλάδα δεν μπορεί..
Δεν έχει λοιπόν νόημα να συζητάμε για κάτι που δεν μπορούμε να επιβάλλουμε» τονίζει. Ο ίδιος είναι υπέρμαχος της νομιμότητας και της παροχής όλων των δικαιωμάτων στους νόμιμους μετανάστες («θεωρούμε ότι οι άνθρωποι αυτοί έχουν παγκόσμια δικαιώματα»), αλλά εκτιμά ότι το φαινόμενο πρέπει να ελεγχθεί και μάλιστα άμεσα. «Για παράδειγμα, η ξαφνική είσοδος 200.000 μεταναστών στην Ελλάδα, θα δημιουργούσε σοβαρό πρόβλημα ανεργίας μέσα στη μεταναστευτική κοινότητα η οποία ίσως φτάσει και το 50%.
Μετανάστευση χωρίς έλεγχο δημιουργεί μείωση των μισθών για τους μετανάστες, μισθολογικούς κινδύνους για τους χαμηλόμισθους Έλληνες, συμπίεση των ημερομίσθιων και διατάραξη της κοινωνικής ειρήνης σε μια χώρα. Οπότε, αν αντιμετωπίσουμε το θέμα χωρίς έλεγχο των επιπτώσεων δεν θα κάνουμε καλό ούτε στους ίδιους τους μετανάστες, ούτε στη χώρα μας».
«Κοινωνική ευαισθησία αποκομμένη από την κοινωνική πραγματικότητα δεν είναι ευαισθησία, διότι δεν είναι κοινωνική ευαισθησία να επιτρέπεις την αναδιανομή του εισοδήματος σε βάρος των ασθενέστερων οικονομικά τάξεων και υπέρ των πλουσιότερων», καταλήγει.
Τα γκέτο του ονείρου
Ο μηχανολόγος, περιβαλλοντολόγος και συγγραφέας Μιχάλης Μοδινός και πρώτος εκδότης του περιοδικού "Νέα Οικολογία" υπήρξε ο ίδιος ένας άνθρωπος που έζησε και δούλεψε στο εξωτερικό και η περιβαλλοντική διάσταση της μετανάστευσης όπως και της σύγχρονης χωροταξίας είναι μέσα στα ενδιαφέροντά του.
Εκτιμώντας ότι η παρουσία των μεταναστών, εκτός από οικονομικό και πολιτισμικό «αποτύπωμα» έχει και χωροταξικό, του ζητήσαμε να μας σχολιάσει το νέο πρόσωπο της Αθήνας, αυτό που διαμορφώθηκε κάτω από το βάρος ενός μεταναστευτικού κύματος που όμοιό του είχε να ζήσει η Αθήνα για μισό αιώνα.
Οι μετανάστες επιλέγουν τα παλιά, φτηνά διαμερίσματα του κέντρου και των γύρω περιοχών, είτε ως ενοικιαστές είτε ως ιδιοκτήτες (τα τελευταία χρόνια), προσφέροντας έτσι σημαντική υπηρεσία στους Έλληνες ιδιοκτήτες που τα «ξεφορτώνονται» άρον - άρον και μετακομίζουν στα προάστια. Ποια είναι τα αποτελέσματα αυτών των ζυμώσεων; Ο Μ. Μοδινός βάζει στη συζήτησή μας μια λέξη που ηχεί άσχημα: την γκετοποίηση. «Είναι μία τάση στην ελληνική κοινωνία.
Είναι περιοχές που το ελληνικό στοιχείο αποτελεί τη συντριπτική μειονότητα και το ξένο υπερτερεί». Τέτοιες περιοχές είναι οι Αμπελόκηποι (το βασίλειο των Φιλιππινέζων), οι δυτικές συνοικίες (εκεί μένουν οι περισσότεροι Πακιστανοί), ο Νέος Κόσμος (με πολλούς Άραβες και Αφρικανούς).
Με τη σειρά της, η γκετοποίηση των μεταναστών οδηγεί και σε ελληνική, διαφορετικής μορφής, γκετοποίηση, που παρατηρείται σε πολυτελείς περιοχές. «Η Εκάλη, η Φιλοθέη, η Βούλα αποτελούν τέτοια παραδείγματα. Είναι περιοχές στις οποίες δεν υπάρχει ούτε ένα περίπτερο ούτε ένα καφενείο, ενώ φυσικά δεν υπάρχουν και μετανάστες...».
Ιδιότητες και ταυτότητες
- Μετανάστης: Υποδηλώνει συνήθως την πρώτη γενιά μεταναστών και πρόσφατη αναχώρηση από τη χώρα καταγωγής.
- Απόδημος: Μετανάστης πρώτης γενιάς που έχει συμπληρώσει όμως ένα υπολογίσιμο χρονικό διάστημα στη χώρα άφιξης.
- Παλιννοστούντας: Ο μετανάστης που επιστρέφει στην πατρίδα του, ύστερα από μακρόχρονη απουσία. Οι τέσσερις κατηγορίες (Ελλήνων) μεταναστών και όσα αυτές υπονοούν.
- Ομογενής: Μετανάστης δεύτερης, τρίτης κ.λπ. γενιάς εγκατάστασης στην αλλοδαπή. Συνήθως έχει γεννηθεί στα «ξένα».
Ανοιχτές πύλες
- Στην έκτη θέση, παγκοσμίως, όσον αφορά την υποδοχή μεταναστών βρέθηκε η Ελλάδα το 2007, σύμφωνα με έκθεση του ΟΗΕ.
- Στην πρώτη θέση βρίσκονται οι ΗΠΑ, στη δεύτερη η Σουηδία, στην τρίτη η Γαλλία, στην τέταρτη η Βρετανία και πέμπτη η Ελλάδα.
Έχεις έμβασμα!
- Τα χρήματα που οι μετανάστες στέλνουν στην πατρίδα τους, με τη μορφή εμβασμάτων, αποτελούν πάντα ανάσα ζωής για όσους έχουν μείνει πίσω και λειτουργούν ιδιαίτερα τονωτικά στην οικονομία των χωρών τους. Ενδεικτικά, τα εμβάσματα από τους Έλληνες μετανάστες το 1962 ήταν 130 εκατομμύρια δολάρια, το 1967 230 εκατομμύρια δολάρια και το 1971 460 εκατομμύρια δολάρια.
- Στο παρόν, τα εμβάσματα που στέλνουν οι μετανάστες της Ελλάδας στην πατρίδα τους ξεπερνούν κάθε χρόνο τα 700 εκατομμύρια ευρώ.
«Η φάμπρικα δε σταματά
δουλεύει νύχτα μέρα
και πώς τον λεν το διπλανό
και τον τρελό τον Ιταλό,
να τους ρωτήσω δεν μπορώ
ούτε να πάρω αέρα.
Δουλεύω μπρος στη μηχανή
στη βάρδια δύο δέκα
κι από την πρώτη τη στιγμή
μου στείλανε τον ελεγκτή,
να μου πετάξει στο αυτί
δυο λόγια νέτα σκέτα,
Ακουσε φίλε εμιγκρέ
ο χρόνος είναι χρήμα
με τους εργάτες μη μιλάς
την ώρα σου να την κρατάς
το γιο σου μην το λησμονάς
πεινάει κι είναι κρίμα».
- Η Φάμπρικα, από το δίσκο του Γιάννη Μαρκόπουλου «Μετανάστες» (1974) σε στίχους Γιώργου Σκούρτη, η μοναδική αληθινή πατρίδα των μεταναστών.
Δεύτερη πατρίδα
- Η αλβανική εθνότητα είναι το κυρίαρχο και μεγαλύτερο τμήμα των μεταναστών που ζουν και εργάζονται στην Ελλάδα. Αποτελούν το 60% του μεταναστευτικού πληθυσμού. Από τις υπόλοιπες εθνότητες ξεχωρίζουν οι Πακιστανοί, οι Φιλιππινέζοι, οι Βούλγαροι, οι Πολωνοί, οι Ρώσοι, οι Γεωργιανοί, οι Κούρδοι και οι Αφρικανοί, η καθεμία με ποσοστά που δεν ξεπερνούν το 5%.
- 10% είμαστε πολλοί
Από 800.000 έως 1.000.000 υπολογίζονται οι μετανάστες που βρίσκονται στην Ελλάδα, με τους νομιμοποιημένους να αποτελούν το 60% περίπου. Χονδρικά το 10% του πληθυσμού της Ελλάδας είναι ξένοι. - 13% δουλεύουμε αρκετά
Το 13% του εργατικού δυναμικού αποτελούν οι μετανάστες. Στις περισσότερες των περιπτώσεων κάνουν δουλειές που αποφεύγουν οι Ελληνες (λ.χ. αγροτικές). Από τον κάματό τους συγκεντρώνεται το 6% του διαθέσιμου εισοδήματος. - 300.000 χαλάμε λίγα
Σε 300.000 περίπου υπολογίζονται οι λογαριασμοί μεταναστών στις ελληνικές τράπεζες. Οι περισσότεροι ανήκουν σε Αλβανούς. Οι συνολικές καταθέσεις των μεταναστών στην Ελλάδα ανέρχονται σε περίπου 4 δισεκατομμύρια ευρώ.
