Μπάνιο «στα τυφλά» κάνουμε τα δύο τελευταία χρόνια, καθώς έχουν σταματήσει οι μετρήσεις «περί της ποιότητας υδάτων κολύμβησης», σύμφωνα με την ισχύουσα οδηγία 76/160/ΕΟΚ, στο πλαίσιο προγράμματος που οργάνωνε και συντόνιζε το ΥΠΕΧΩΔΕ, και συνεπώς δεν γνωρίζουμε μετά βεβαιότητος τι συμβαίνει με τη δημόσια υγεία των λουομένων.
Οι μετρήσεις σταματούν την κολυμβητική περίοδο 2006 και από τότε τα ίχνη τους χάνονται από δω και από κει, χωρίς να υπάρχει ένας κεντρικός φορέας να μας πει τι γίνεται σήμερα στα 2.053 σημεία σ' όλη τη χώρα όπου γίνονταν έλεγχοι ποιότητας με παραμέτρους που αφορούσαν: (Μικροβιολογικές) Ολικά κολοβακτηριοειδή, κοπρανώδους προελεύσεως, κοπρανώδεις στρεπτόκοκκους, σαλμονέλες, εντεροϊούς. (Φυσικο-χημικές) χρώμα, ορυκτέλαια, επιφανειοδραστικές ουσίες, φανόλες, επιπλέοντα αντικείμενα, διαύγεια, κατάλοιπα πίσσας κ.τ.λ.
Η ειρωνεία είναι ότι αν ξεφυλλίσει κανείς την έκθεση ποιότητας των νερών κολύμβησης της Ελλάδας 2006, θα διαβάσει έκπληκτος τα εξής: «Στόχος του προγράμματος είναι η προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος και της δημόσιας υγείας (λουομένων), καθώς και η συμμόρφωση με την οδηγία 76/160/ΕΟΚ, που αποτελεί υποχρέωση της χώρας μας προς την Ευρωπαϊκή Ενωση.
»Παράλληλα (το πρόγραμμα) συμβάλλει στον εντοπισμό προβληματικών περιοχών, προκειμένου να ληφθούν κατάλληλα μέτρα για τον περιορισμό της ρύπανσης και τη βελτίωση της ποιότητας του θαλάσσιου αποδέκτη.
»Τα αποτελέσματα των μετρήσεων του προγράμματος παρακολούθησης της ποιότητας των νερών κολύμβησης της χώρας κοινοποιούνται για την ενημέρωση τόσο των Ελλήνων πολιτών όσο και των χωρών-μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης, με αποτέλεσμα την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης αλλά και τη διεθνή προβολή της χώρας μας, γεγονός που συνδέεται άμεσα με την τουριστική της προβολή»!
Είναι να τρελαίνεσαι. Γιατί, κύριοι, αφαιρέσατε την αρμοδιότητα αυτή από το κράτος, με αποτέλεσμα οι μετρήσεις να γίνονται (αποσπασματικά) κατόπιν διαγωνισμού μεν, αλλά να μην υπάρχει συνολική και ουσιαστική εικόνα για τα νερά κολύμβησης σ' ολόκληρη τη χώρα;
Το 2006 έγιναν μετρήσεις σε 41 νομούς και σε 1.578 ακτές από τα «Αναλυτικά εργαστήρια Αθηνών Α.Ε.» και από άλλα εργαστήρια, που είχαν μικρότερο μερίδιο εργασιών. Η συγκέντρωση, μηχανογράφηση, αξιολόγηση και επεξεργασία των αποτελεσμάτων των αναλύσεων (έχει σημασία, γι' αυτό το γράφουμε) έγινε από τη Διεύθυνση Παρακολούθησης της Κεντρικής Υπηρεσίας Υδάτων σε συνεργασία με το Γραφείο Εθνικού Περιβαλλοντικού Δικτύου και του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος της διεύθυνσης περι/κού σχεδιασμού του ΥΠΕΧΩΔΕ.
Εχεις κάπου και κάποιους, ακόμα και στο διαλυμένο ελληνικό κράτος, να ρωτήσεις. Σήμερα, ποιον να ρωτήσουμε, που να έχει την κεντρική ευθύνη, για να μας πει σε ποια κατάσταση βρίσκονται τα νερά κολύμβησης; Σε ποιον;
Σημειώνεται ότι η εκτεταμένη ακτογραμμή περίπου 16.000 χιλιομέτρων και η μεγάλη οριζόντια κατάτμηση της Ελλάδας (περίπου 3.000 νησιά) σε συνδυασμό με την έλλειψη πολύ μεγάλων ποταμών και λιμνών δεν ευνοούν την κολύμβηση στα επιφανειακά γλυκά νερά της χώρας, γι' αυτό οι παρακολουθούμενες περιοχές κολύμβησης είναι ουσιαστικά θαλάσσιες.
Εξαίρεση αποτελούν οι περιοχές κολύμβησης στη λίμνη Βουλιαγμένης με γλυκά ή υφάλμυρα νερά, που εμφανίζουν ιαματικές ιδιότητες, και στη λίμνη Βεγορίτιδα.
Η κολυμβητική περίοδος στην Ελλάδα τοποθετείται στο χρονικό διάστημα Μάιος - Οκτώβριος σύμφωνα με την έκθεση του ΥΠΕΧΩΔΕ. Κυμαίνεται από 5 έως 5,5 μήνες το χρόνο, ανάλογα με το κλίμα της κάθε περιοχής, που σχετίζεται άμεσα με τη γεωγραφική της θέση και τις ετήσιες καιρικές συνθήκες. Η μεγαλύτερη πυκνότητα λουομένων παρατηρείται κατά τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο.
Σ' αυτή την περίοδο λοιπόν γινόταν επιλογή (με ό,τι απώλειες ή παραλείψεις μπορούσαν να παρατηρηθούν) των παρακολουθούμενων περιοχών και σημείων δειγματοληψίας από το ΥΠΕΧΩΔΕ σε συνεργασία με τις κεντρικές και συναρμόδιες υπηρεσίες της χώρας. Η επιλογή αφορούσε: περιοχές όπου επιτρέπεται η κολύμβηση (οργανωμένες πλαζ) με πολλά ευτράπελα, περιοχές όπου δεν απαγορεύεται (και εδώ χωρούσε πολλή συζήτηση) η κολύμβηση (ελεύθερες) και συχνάζει σημαντικός αριθμός λουομένων, περιοχές συστηματικά οργανωμένες, που έχουν τιμηθεί με το βραβείο «γαλάζια σημαία» (και εδώ χωράει πολύ περισσότερη συζήτηση, καθώς υπάρχουν καταγγελίες για πλημμελείς ελέγχους) και περιοχές όπου είτε απαγορεύεται επίσημα η κολύμβηση είτε τα παράκτια νερά δέχονται έντονες περιβαλλοντικές πιέσεις.
Μπορείτε, κύριοι της κυβέρνησης, να μας πείτε γιατί αφήσατε τον έλεγχο; Μπορείτε να μας πείτε υπεύθυνα σε τι νερά κολυμπάμε σήμερα;
Γιατί δεν γίνονται οι μετρήσεις για το MEDPOL -από το 1999 και μετά μόνο το 2004 και το 2005 έγινε το πρόγραμμα που αφορά μετρήσεις και σε κόλπους ήδη ρυπασμένους; Γιατί η προκήρυξη για το διαγωνισμό για τις δειγματοληψίες έγινε στις 2/6. Στην ιστοσελίδα του ΥΠΕΧΩΔΕ δεν φαίνεται σε ποια εργαστήρια κατακυρώθηκε νέος διαγωνισμός αλλά φαίνεται οι δειγματοληψίες να γίνονται κανονικά το Μάιο και τον Ιούνιο!
Ποιος μηχανισμός διασφαλίζει ότι τα εργαστήρια που διενεργούν τους όποιους ελέγχους κάνουν σωστά τη δουλειά τους;
Ποιος θα απαντήσει σ' εκείνους που λένε ότι έκαναν μετρήσεις ως οργανισμοί με «περιβαλλοντικές ευαισθησίες» και βρήκαν την Αττική πνιγμένη στην ακαταλληλότητα;
Τι θα γίνει με τις περιπτώσεις εκείνες, όπως στην Ανάβυσσο, με το αρσενικό να ρέει στη θάλασσα, που ευτυχώς υπήρξε προειδοποίηση από τους άτυχους γλάρους; Ποιος θα προστατεύσει τη δημόσια υγεία;
Ερωτήσεις εις ώτα μη ακουόντων. Τι έμεινε παρά να ρωτάμε τα φύκια. Καλά διαβάσατε!
Συμβουλευτείτε τα φύκια, αυτά ξέρουν!
Φωτογραφίες: Κώστας Τσιάμης, Γιάννης Ισσαρης (www.yissaris.com)
Το καλοκαίρι επιτέλους έφτασε. Καιρός για δροσερά μπάνια, λοιπόν. Ψάθα, αντηλιακό, μάσκα και βατραχοπέδιλα και φύγαμε κατευθείαν για θάλασσα. Και όμως, δεν είναι λίγες οι φορές που ο αρχικός μας ενθουσιασμός εξανεμίζεται καθώς φτάνουμε στην παραλία και βλέπουμε τη θάλασσα γεμάτη με τα γνωστά μας φύκια, αυτές τις καφετί-μαύρες κορδέλες, που είτε έχουν κατακλύσει την αμμουδιά και δεν έχουμε χώρο να απλώσουμε την πετσέτα μας είτε έχουν χρωματίσει σκούρο τον βυθό της θάλασσας, προκαλώντας μας συνήθως ένα αίσθημα απέχθειας και φόβου. Γύρω μας, άλλοι απογοητευμένοι λουόμενοι φεύγοντας λένε χαρακτηριστικά: «Η θάλασσα είναι βρώμικη, έχει φύκια». Πόσο, όμως, ισχύει κάτι τέτοιο;
Ο Κώστας Τσιάμης, ο Σωτήρης Ορφανίδης και η Κατερίνα Αλιγιζάκη, μέλη του Δ.Σ. της Ελληνικής Φυκολογικής Εταιρείας, μας λένε καλού κακού: «Συμβουλευτείτε τα φύκη, αυτά ξέρουν».
Ας πάρουμε καλύτερα τα πράγματα από την αρχή. Τα φύκια αυτά (ή πιο σωστά τα «φύκη» - ενικός το «φύκος») στην πραγματικότητα δεν είναι φύκη, αλλά εξελικτικά ανώτερα θαλάσσια φυτά τα οποία ονομάζονται φυτά του Ποσειδώνα ή Ποσειδωνία (επιστημονικά Posidonia oceanica). Η Ποσειδωνία συγγενεύει με τα φυτά της ξηράς που βλέπουμε γύρω μας, όπως σιτάρια, καλαμπόκια, φοίνικες, τριανταφυλλιές κ.ά. Πριν από περίπου 60 εκατομμύρια χρόνια το φυτό αυτό ζούσε στην ξηρά, κοντά στις ακτές και σιγά σιγά κατάφερε να προσαρμοστεί στη θάλασσα. Σήμερα, η Ποσειδωνία ζει εντελώς βυθισμένη στο θαλάσσιο νερό. Οπως και όλα τα ανώτερα φυτά της ξηράς, η Ποσειδωνία έχει ρίζες, βλαστούς, φύλλα, καθώς και άνθη και καρπούς. Ετσι, με τις ρίζες της αγκυροβολεί στην άμμο του θαλάσσιου πυθμένα. Τα φύλλα της μπορεί να φτάσουν το 1 μέτρο μήκος και το χρώμα τους είναι πράσινο. Καθώς όμως τα φύλλα γερνάνε, γίνονται σκούρα καφέ και πέφτουν από το φυτό καθώς αυτό βγάζει καινούργια. Τα γερασμένα φύλλα θα παρασυρθούν από το κύμα και θα εκβρασθούν στην αμμουδιά· ουσιαστικά πρόκειται γι' αυτές τις καφετί κορδέλες που συναντάμε συχνά στις παραλίες.
Αν και η παρουσία της Ποσειδωνίας προκαλεί σε πολλούς απέχθεια και θεωρούν τα νερά βρώμικα, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η Ποσειδωνία είναι ένα θαλάσσιο φυτό που αναπτύσσεται αποκλειστικά σε καθαρά νερά. Οπου υπάρχει Ποσειδωνία, σίγουρα η θάλασσα θα είναι καθαρή. Συνεπώς, όταν βλέπετε Ποσειδωνία εκβρασμένη στην αμμουδιά ή και στα ρηχά, τότε κολυμπήστε άφοβα.
Αν όμως η Ποσειδωνία δεν είναι φύκος, τότε ποια είναι τα φύκη; Τα φύκη (που στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρονται ως algae, αλλά όλα τα σύνθετα ονόματα που τα αφορούν χρησιμοποιούν την ελληνική ρίζα phyco - όπως π.χ. Phycology για τη Φυκολογία) είναι εξελικτικά κατώτερα θαλάσσια φυτά που δεν έχουν ρίζες, βλαστούς, φύλλα, άνθη και καρπούς. Τα φύκη είναι και αυτά πολύ κοινά στις θαλάσσιες ακτές, όμως, σε αντίθεση με την Ποσειδωνία, δεν θα τα βρείτε σε αμμουδερές παραλίες αλλά πάνω στα βράχια της θάλασσας. Οσοι, λοιπόν, αγαπάτε τις βουτιές από τα βράχια ή την κολύμβηση με μάσκα σε βραχώδεις ακτές σίγουρα θα τα έχετε δει. Είναι αυτά τα μικρά φυτά, συνήθως καφετί χρώματος, που πολλές φορές μοιάζουν με μικρούς θάμνους. Το μέγεθός τους είναι μικρό στην Ελλάδα, συνήθως δεν ξεπερνά τα 20-30 εκατοστά. Τα φύκη διαθέτουν μια τεράστια ποικιλία χρωμάτων - εκτός από καφετί, υπάρχουν και πράσινα, κόκκινα, κίτρινα, άσπρα κ.λπ. Οι μορφές τους επίσης ποικίλλουν πολύ αφού υπάρχουν είδη που μοιάζουν με ταινίες ή μικρά φύλλα, με βεντάλιες ή ομπρέλες, ενώ άλλα θυμίζουν ζελέ. Στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι υπάρχουν περίπου 600 είδη φυκών.
Το σημαντικό, όμως, με τα φύκη είναι ότι αποτελούν πολύ καλούς δείκτες καθαρότητας των νερών και χρησιμοποιούνται από τους επιστήμονες ως βιοδείκτες για τον έλεγχο της ποιότητας της θάλασσας. Η χρήση αυτή των φυκών βασίζεται στο γεγονός ότι υπάρχουν κάποια είδη που συναντώνται μόνο σε καθαρά νερά ενώ σε ρυπασμένες θάλασσες εξαφανίζονται. Αντίθετα, υπάρχουν κάποια άλλα είδη φυκών που προτιμούν τα ρυπασμένα νερά. Σε γενικές γραμμές, τα καφετί και σχετικά μεγάλα φύκη αναπτύσσονται σε καθαρές θάλασσες, όπως τα είδη Cystoseira που μοιάζουν με μικρούς θάμνους ή δεντράκια και έχουν σκληρή υφή. Στην Ελλάδα τα είδη αυτά είναι πολύ κοινά σε μικρά βάθη (0-1 μέτρο) σε καθαρές θάλασσες και αν τα δείτε πάνω στα βράχια της ακτής θα ξέρετε με σιγουριά ότι κολυμπάτε σε καθαρά νερά. Από την άλλη πλευρά, τα φύκη που προτιμούν ρυπασμένα νερά είναι συνήθως πράσινα, μοιάζουν με ταινίες ή φύλλα και έχουν μια μαλακή υφή που κάποιες φορές θυμίζει ζελέ. Στην ομάδα αυτή πολύ γνωστό είναι το είδος Ulva, το οποίο λέγεται και μαρούλι της θάλασσας εξαιτίας της ομοιότητάς του με το γνωστό μας μαρούλι. Τα φύκη αυτά αναπτύσσονται σε μεγάλες ποσότητες σε ρυπασμένα λιμάνια, μόλους, μαρίνες, κοντά σε αγωγούς εκβολής λυμάτων, καλύπτοντας μαζικά την επιφάνεια βράχων σε πολύ μικρά βάθη - συνήθως στο σημείο όπου σκάνε τα κύματα. Συνεπώς, αν πάτε σε μια παραλία και εντοπίσετε μεγάλες πράσινες μάζες από φύκη πάνω στα βράχια (συνήθως είναι ορατά χωρίς να χρειάζεται να μπείτε μέσα στο νερό), τότε θα έχετε υποψίες ότι δεν βρίσκεστε και στην καθαρότερη παραλία του κόσμου.
Τα τελευταία χρόνια τόσο η Ποσειδωνία όσο και τα φύκη χρησιμοποιούνται από την Ευρωπαϊκή Ενωση ως τα πλέον κατάλληλα εργαλεία για την εκτίμηση της καθαρότητας των νερών της Μεσογείου (Οδηγία για τα νερά, WFD 2000/60/EC). Εκτός όμως από τη χρήση τους ως βιοδείκτες, τόσο η Ποσειδωνία όσο και τα φύκη διαδραματίζουν ένα σημαντικότατο οικολογικό ρόλο. Οπως τα φυτά στην ξηρά, παράγουν τεράστιες ποσότητες οξυγόνου και σχηματίζουν στην κυριολεξία δάση στον βυθό της θάλασσας. Η Ποσειδωνία σχηματίζει θαλάσσια λιβάδια σε αμμώδεις πυθμένες και αποτελεί «σπίτι» για εκατοντάδες είδη θαλάσσιων ζώων (π.χ. ψάρια, αχινοί, χταπόδια, σπόγγοι, ανεμώνες, θαλάσσιες χελώνες κ.λπ.). Ομοίως, τα φύκη συνιστούν υποθαλάσσιους κήπους - δάση σε βραχώδεις πυθμένες με παρόμοιο οικολογικό ρόλο, αφού και αυτά αποτελούν τόπο έλξης εκατοντάδων άλλων θαλάσσιων οργανισμών. Επομένως, τόσο η Ποσειδωνία όσο και τα φύκη είναι αναγκαία για τη διατήρηση της ζωής στη θάλασσα (και όχι μόνο, γιατί το οξυγόνο που ελευθερώνουν χρησιμοποιείται από όλους τους οργανισμούς) και ο ρόλος τους είναι αντίστοιχος με εκείνον των δασών της ξηράς για τα χερσαία άγρια ζώα. Μάλιστα, η Ποσειδωνία θεωρείται σήμερα από την Ευρωπαϊκή Ενωση αλλά και από την ελληνική νομοθεσία προστατευόμενο είδος και έχουν ήδη ξεκινήσει προσπάθειες χαρτογράφησής της στην Ελλάδα.
Ωστόσο, τα θαλάσσια φυτά έχουν επίσης ένα πλούσιο εφαρμοσμένο και εμπορικό ενδιαφέρον. Για παράδειγμα, τα εκβρασμένα φύλλα της Ποσειδωνίας χρησιμοποιούνται για την παρασκευή κομπόστας για λίπασμα. Τα φύκη έχουν ακόμη περισσότερες εφαρμογές, μάλιστα κάποια είδη είναι εδώδιμα. Ετσι, στην Κρήτη ένα φύκος καταναλώνεται ως σαλάτα («σαλάτα του γιαλού»), ενώ από φύκη φτιάχνεται και το γιαπωνέζικο σούσι. Επίσης, ευρέως είναι γνωστή η εφαρμογή των φυκών στην κοσμετολογία (π.χ. σπα, καλλυντικές κρέμες). Επιπλέον, από τα φύκη απομονώνονται συστατικά με τα οποία φτιάχνονται σούπες, κρέμες, ζελέ, παγωτά κ.λπ., κοινά προϊόντα που συναντάμε σε σούπερ μάρκετ. Τέλος, σημαντική είναι και η συνεισφορά τους στην ιατρική, στη φαρμακοβιομηχανία, στη μοριακή βιολογία, στη βιομηχανία χρωμάτων, στους βιολογικούς καθαρισμούς κ.α.
Αξίζει να αναφερθεί ότι στην κατηγορία των φυκών ανήκουν και οργανισμοί που δεν είναι ορατοί με το γυμνό μάτι, τα λεγόμενα μικροφύκη. Τα μικροφύκη μπορεί να αποτελούν μέρος του γνωστού μας πλαγκτού. Σε κάποιες περιπτώσεις αυτοί οι μικροσκοπικοί οργανισμοί δημιουργούν πληθυσμιακές εκρήξεις (άνθηση φυτοπλαγκτού), με αποτέλεσμα να δημιουργούν εμφανή συσσωματώματα στην επιφάνεια του νερού (π.χ. ερυθρά παλίρροια).
Τα θαλάσσια φυτά λοιπόν, αν και συνήθως υποτιμημένα, είναι πολύ σημαντικά, ειδικά μάλιστα για την Ελλάδα με τα 16.000 χιλιόμετρα ακτογραμμών. Την επόμενη φορά που θα είστε στην παραλία δείτε τα φύκη και τα θαλάσσια φυτά με άλλο μάτι. Η παρουσία ή η απουσία τους θα σας βοηθήσουν να καταλάβετε την οικολογική κατάσταση της θάλασσας στην οποία βρίσκεστε. Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για τα φύκη και την Ποσειδωνία μπορείτε να επικοινωνήσετε με την Ελληνική Φυκολογική Εταιρεία μέσω της ιστοσελίδας: www.phycology.gr. Καλό καλοκαίρι! *
Ο Κώστας Τσιάμης, ο Σωτήρης Ορφανίδης και η Κατερίνα Αλιγιζάκη, μέλη του Δ.Σ. της Ελληνικής Φυκολογικής Εταιρείας, μας λένε καλού κακού: «Συμβουλευτείτε τα φύκη, αυτά ξέρουν».
Ας πάρουμε καλύτερα τα πράγματα από την αρχή. Τα φύκια αυτά (ή πιο σωστά τα «φύκη» - ενικός το «φύκος») στην πραγματικότητα δεν είναι φύκη, αλλά εξελικτικά ανώτερα θαλάσσια φυτά τα οποία ονομάζονται φυτά του Ποσειδώνα ή Ποσειδωνία (επιστημονικά Posidonia oceanica). Η Ποσειδωνία συγγενεύει με τα φυτά της ξηράς που βλέπουμε γύρω μας, όπως σιτάρια, καλαμπόκια, φοίνικες, τριανταφυλλιές κ.ά. Πριν από περίπου 60 εκατομμύρια χρόνια το φυτό αυτό ζούσε στην ξηρά, κοντά στις ακτές και σιγά σιγά κατάφερε να προσαρμοστεί στη θάλασσα. Σήμερα, η Ποσειδωνία ζει εντελώς βυθισμένη στο θαλάσσιο νερό. Οπως και όλα τα ανώτερα φυτά της ξηράς, η Ποσειδωνία έχει ρίζες, βλαστούς, φύλλα, καθώς και άνθη και καρπούς. Ετσι, με τις ρίζες της αγκυροβολεί στην άμμο του θαλάσσιου πυθμένα. Τα φύλλα της μπορεί να φτάσουν το 1 μέτρο μήκος και το χρώμα τους είναι πράσινο. Καθώς όμως τα φύλλα γερνάνε, γίνονται σκούρα καφέ και πέφτουν από το φυτό καθώς αυτό βγάζει καινούργια. Τα γερασμένα φύλλα θα παρασυρθούν από το κύμα και θα εκβρασθούν στην αμμουδιά· ουσιαστικά πρόκειται γι' αυτές τις καφετί κορδέλες που συναντάμε συχνά στις παραλίες.
Αν και η παρουσία της Ποσειδωνίας προκαλεί σε πολλούς απέχθεια και θεωρούν τα νερά βρώμικα, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η Ποσειδωνία είναι ένα θαλάσσιο φυτό που αναπτύσσεται αποκλειστικά σε καθαρά νερά. Οπου υπάρχει Ποσειδωνία, σίγουρα η θάλασσα θα είναι καθαρή. Συνεπώς, όταν βλέπετε Ποσειδωνία εκβρασμένη στην αμμουδιά ή και στα ρηχά, τότε κολυμπήστε άφοβα.Αν όμως η Ποσειδωνία δεν είναι φύκος, τότε ποια είναι τα φύκη; Τα φύκη (που στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρονται ως algae, αλλά όλα τα σύνθετα ονόματα που τα αφορούν χρησιμοποιούν την ελληνική ρίζα phyco - όπως π.χ. Phycology για τη Φυκολογία) είναι εξελικτικά κατώτερα θαλάσσια φυτά που δεν έχουν ρίζες, βλαστούς, φύλλα, άνθη και καρπούς. Τα φύκη είναι και αυτά πολύ κοινά στις θαλάσσιες ακτές, όμως, σε αντίθεση με την Ποσειδωνία, δεν θα τα βρείτε σε αμμουδερές παραλίες αλλά πάνω στα βράχια της θάλασσας. Οσοι, λοιπόν, αγαπάτε τις βουτιές από τα βράχια ή την κολύμβηση με μάσκα σε βραχώδεις ακτές σίγουρα θα τα έχετε δει. Είναι αυτά τα μικρά φυτά, συνήθως καφετί χρώματος, που πολλές φορές μοιάζουν με μικρούς θάμνους. Το μέγεθός τους είναι μικρό στην Ελλάδα, συνήθως δεν ξεπερνά τα 20-30 εκατοστά. Τα φύκη διαθέτουν μια τεράστια ποικιλία χρωμάτων - εκτός από καφετί, υπάρχουν και πράσινα, κόκκινα, κίτρινα, άσπρα κ.λπ. Οι μορφές τους επίσης ποικίλλουν πολύ αφού υπάρχουν είδη που μοιάζουν με ταινίες ή μικρά φύλλα, με βεντάλιες ή ομπρέλες, ενώ άλλα θυμίζουν ζελέ. Στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι υπάρχουν περίπου 600 είδη φυκών.
Το σημαντικό, όμως, με τα φύκη είναι ότι αποτελούν πολύ καλούς δείκτες καθαρότητας των νερών και χρησιμοποιούνται από τους επιστήμονες ως βιοδείκτες για τον έλεγχο της ποιότητας της θάλασσας. Η χρήση αυτή των φυκών βασίζεται στο γεγονός ότι υπάρχουν κάποια είδη που συναντώνται μόνο σε καθαρά νερά ενώ σε ρυπασμένες θάλασσες εξαφανίζονται. Αντίθετα, υπάρχουν κάποια άλλα είδη φυκών που προτιμούν τα ρυπασμένα νερά. Σε γενικές γραμμές, τα καφετί και σχετικά μεγάλα φύκη αναπτύσσονται σε καθαρές θάλασσες, όπως τα είδη Cystoseira που μοιάζουν με μικρούς θάμνους ή δεντράκια και έχουν σκληρή υφή. Στην Ελλάδα τα είδη αυτά είναι πολύ κοινά σε μικρά βάθη (0-1 μέτρο) σε καθαρές θάλασσες και αν τα δείτε πάνω στα βράχια της ακτής θα ξέρετε με σιγουριά ότι κολυμπάτε σε καθαρά νερά. Από την άλλη πλευρά, τα φύκη που προτιμούν ρυπασμένα νερά είναι συνήθως πράσινα, μοιάζουν με ταινίες ή φύλλα και έχουν μια μαλακή υφή που κάποιες φορές θυμίζει ζελέ. Στην ομάδα αυτή πολύ γνωστό είναι το είδος Ulva, το οποίο λέγεται και μαρούλι της θάλασσας εξαιτίας της ομοιότητάς του με το γνωστό μας μαρούλι. Τα φύκη αυτά αναπτύσσονται σε μεγάλες ποσότητες σε ρυπασμένα λιμάνια, μόλους, μαρίνες, κοντά σε αγωγούς εκβολής λυμάτων, καλύπτοντας μαζικά την επιφάνεια βράχων σε πολύ μικρά βάθη - συνήθως στο σημείο όπου σκάνε τα κύματα. Συνεπώς, αν πάτε σε μια παραλία και εντοπίσετε μεγάλες πράσινες μάζες από φύκη πάνω στα βράχια (συνήθως είναι ορατά χωρίς να χρειάζεται να μπείτε μέσα στο νερό), τότε θα έχετε υποψίες ότι δεν βρίσκεστε και στην καθαρότερη παραλία του κόσμου.
Τα τελευταία χρόνια τόσο η Ποσειδωνία όσο και τα φύκη χρησιμοποιούνται από την Ευρωπαϊκή Ενωση ως τα πλέον κατάλληλα εργαλεία για την εκτίμηση της καθαρότητας των νερών της Μεσογείου (Οδηγία για τα νερά, WFD 2000/60/EC). Εκτός όμως από τη χρήση τους ως βιοδείκτες, τόσο η Ποσειδωνία όσο και τα φύκη διαδραματίζουν ένα σημαντικότατο οικολογικό ρόλο. Οπως τα φυτά στην ξηρά, παράγουν τεράστιες ποσότητες οξυγόνου και σχηματίζουν στην κυριολεξία δάση στον βυθό της θάλασσας. Η Ποσειδωνία σχηματίζει θαλάσσια λιβάδια σε αμμώδεις πυθμένες και αποτελεί «σπίτι» για εκατοντάδες είδη θαλάσσιων ζώων (π.χ. ψάρια, αχινοί, χταπόδια, σπόγγοι, ανεμώνες, θαλάσσιες χελώνες κ.λπ.). Ομοίως, τα φύκη συνιστούν υποθαλάσσιους κήπους - δάση σε βραχώδεις πυθμένες με παρόμοιο οικολογικό ρόλο, αφού και αυτά αποτελούν τόπο έλξης εκατοντάδων άλλων θαλάσσιων οργανισμών. Επομένως, τόσο η Ποσειδωνία όσο και τα φύκη είναι αναγκαία για τη διατήρηση της ζωής στη θάλασσα (και όχι μόνο, γιατί το οξυγόνο που ελευθερώνουν χρησιμοποιείται από όλους τους οργανισμούς) και ο ρόλος τους είναι αντίστοιχος με εκείνον των δασών της ξηράς για τα χερσαία άγρια ζώα. Μάλιστα, η Ποσειδωνία θεωρείται σήμερα από την Ευρωπαϊκή Ενωση αλλά και από την ελληνική νομοθεσία προστατευόμενο είδος και έχουν ήδη ξεκινήσει προσπάθειες χαρτογράφησής της στην Ελλάδα.
Ωστόσο, τα θαλάσσια φυτά έχουν επίσης ένα πλούσιο εφαρμοσμένο και εμπορικό ενδιαφέρον. Για παράδειγμα, τα εκβρασμένα φύλλα της Ποσειδωνίας χρησιμοποιούνται για την παρασκευή κομπόστας για λίπασμα. Τα φύκη έχουν ακόμη περισσότερες εφαρμογές, μάλιστα κάποια είδη είναι εδώδιμα. Ετσι, στην Κρήτη ένα φύκος καταναλώνεται ως σαλάτα («σαλάτα του γιαλού»), ενώ από φύκη φτιάχνεται και το γιαπωνέζικο σούσι. Επίσης, ευρέως είναι γνωστή η εφαρμογή των φυκών στην κοσμετολογία (π.χ. σπα, καλλυντικές κρέμες). Επιπλέον, από τα φύκη απομονώνονται συστατικά με τα οποία φτιάχνονται σούπες, κρέμες, ζελέ, παγωτά κ.λπ., κοινά προϊόντα που συναντάμε σε σούπερ μάρκετ. Τέλος, σημαντική είναι και η συνεισφορά τους στην ιατρική, στη φαρμακοβιομηχανία, στη μοριακή βιολογία, στη βιομηχανία χρωμάτων, στους βιολογικούς καθαρισμούς κ.α.
Αξίζει να αναφερθεί ότι στην κατηγορία των φυκών ανήκουν και οργανισμοί που δεν είναι ορατοί με το γυμνό μάτι, τα λεγόμενα μικροφύκη. Τα μικροφύκη μπορεί να αποτελούν μέρος του γνωστού μας πλαγκτού. Σε κάποιες περιπτώσεις αυτοί οι μικροσκοπικοί οργανισμοί δημιουργούν πληθυσμιακές εκρήξεις (άνθηση φυτοπλαγκτού), με αποτέλεσμα να δημιουργούν εμφανή συσσωματώματα στην επιφάνεια του νερού (π.χ. ερυθρά παλίρροια).
Τα θαλάσσια φυτά λοιπόν, αν και συνήθως υποτιμημένα, είναι πολύ σημαντικά, ειδικά μάλιστα για την Ελλάδα με τα 16.000 χιλιόμετρα ακτογραμμών. Την επόμενη φορά που θα είστε στην παραλία δείτε τα φύκη και τα θαλάσσια φυτά με άλλο μάτι. Η παρουσία ή η απουσία τους θα σας βοηθήσουν να καταλάβετε την οικολογική κατάσταση της θάλασσας στην οποία βρίσκεστε. Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για τα φύκη και την Ποσειδωνία μπορείτε να επικοινωνήσετε με την Ελληνική Φυκολογική Εταιρεία μέσω της ιστοσελίδας: www.phycology.gr. Καλό καλοκαίρι! *«Δεν αρκούν οι αναλύσεις για τα νερά»
Η χώρα μας στο πλαίσιο των διεθνών της υποχρεώσεων (π.χ. υποβολή στοιχείων στο Πρόγραμμα του ΟΗΕ για το Περιβάλλον) πρέπει να παρακολουθεί την ποιότητα των θαλάσσιων οικοσυστημάτων και να υποβάλλει στοιχεία στο MEDPOL, που αφορά τη ρύπανση και μόλυνση των θαλασσών. Αναλύσεις πρέπει να γίνονται για μικροβιακή μόλυνση, θρεπτικά συστατικά (ευτροφισμός), μέταλλα και πετρελαϊκούς υδρογονάνθρακες, σε μύδια, ψάρια, νερά και ιζήματα του βυθού, ώστε να υπάρχει μια πλήρης εικόνα ως προς τη ρύπανση - δεν αρκούν οι αναλύσεις στα νερά για να αποκτήσουμε πλήρη εικόνα, μια και ορισμένες τοξικές ουσίες που στο νερό της θάλασσας μπορεί να είναι σε πολύ μικρές συγκεντρώσεις, έχουν την ιδιότητα να βιο-συσσωρεύονται και να φτάνουν σε πολύ υψηλές συγκεντρώσεις (επικίνδυνες για την υγεία ή και θανατηφόρες δόσεις) σε κάποια είδη μέσω της τροφικής αλυσίδας.
Δυστυχώς, εξηγεί ο Νίκος Χρυσόγελος, πρόεδρος του δικτύου ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS, για το διάστημα μετά το 1999 έως το 2004 οι μετρήσεις δεν έγιναν και γενικότερα το πρόγραμμα διακόπηκε λόγω απουσίας χρηματοδότησης, αποδεικνύοντας για άλλη μία φορά ότι δεν είμαστε συνεπείς ως χώρα στις διεθνείς υποχρεώσεις μας για το περιβάλλον. Οι μετρήσεις και αναλύσεις επαναλήφθηκαν για δύο χρόνια, το 2004 και το 2005, και μετά σταμάτησαν ξανά.
Αν όμως δεν υπάρχει συστηματική παρακολούθηση της κατάστασης στις πιο επιβαρημένες ή πιο ευάλωτες περιοχές, πώς θα ξέρουν τόσο οι πολίτες όσο και οι υπηρεσίες ποια είναι η κατάσταση του περιβάλλοντος και πώς μπορούν να σχεδιαστούν αποτελεσματικές περιβαλλοντικές πολιτικές;
Η εικόνα ακόμα και αν γίνονταν κανονικά οι μετρήσεις αυτού του τύπου (παρακολούθηση φυσικοχημικών παραμέτρων) δεν μπορεί να είναι πλήρης, όπως αποδεικνύεται από την εμπειρία μας τις τελευταίες δεκαετίες. Μια περιοχή που δεν έχει ρύπανση με τοξικές ουσίες δεν είναι κατ' ανάγκη σε καλή (οικολογική) κατάσταση. Γι' αυτό οι επιστήμονες προχωρούν σε πιο ολοκληρωμένες προσεγγίσεις, εισάγουν περισσότερες παραμέτρους, όπως για παράδειγμα οι οικολογικοί δείκτες, το οικολογικό στρες, η κατάσταση από άποψη βιοποικιλότητας, η κατάσταση των ιχθυοαποθεμάτων, η παρουσία απορριμμάτων κ.ά., ώστε να έχουμε μια πιο ξεκάθαρη εικόνα της κατάστασης μιας θαλάσσιας περιοχής.
Πριν από μερικούς μήνες η παρουσίαση κάποιων χαρτών για την κατάσταση των ελληνικών θαλασσών σε ορισμένα ΜΜΕ προκάλεσε μια σχετική αναταραχή. Η έρευνα του Αμερικανικού Εθνικού Κέντρου Οικολογικής Ανάλυσης και Σύνθεσης (NCEAS) Santa Barbara του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια παρουσίαζε ως σημαντικά επιβαρημένο τουλάχιστον το 40% των ελληνικών θαλασσών. Για να μπορέσει, όμως, κάποιος να διαβάσει σωστά τους χάρτες και τα συμπεράσματα της πρόσφατης αυτής παγκόσμιας έρευνας πρέπει να λάβει υπόψη ότι η προσέγγιση του ερευνητικού αυτού κέντρου δεν είναι ίδια με αυτή που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε από άλλες επιστημονικές έρευνες.
Το κέντρο αυτό χρησιμοποιεί την «προσέγγιση του οικοσυστήματος», που περιλαμβάνει την ανάλυση και σύνθεση στοιχείων πολλών παραμέτρων - στη συγκεκριμένη μελέτη 17 παράμετροι (φυσικοχημικές, κατάσταση των ιχθυοαποθεμάτων και της βιοποικιλότητας, μεγάλα έργα κι άλλες ανθρώπινες πιέσεις στο οικοσύστημα, βαθμός κινδύνου από την κλιματική αλλαγή, απορρίμματα κ.ά.).
Οι συνηθισμένες μέχρι σήμερα έρευνες αντιμετωπίζουν αποσπασματικά διάφορα στοιχεία του οικοσυστήματος, όπως για παράδειγμα την παρουσία ή όχι ρύπων (βαρέων μετάλλων) και παθογόνων μικροοργανισμών, σε απόλυτο διαχωρισμό από άλλους δείκτες, όπως η κατάσταση του βυθού, η κατάσταση των ιχθυοαποθεμάτων, η ποιότητα των ευαίσθητων οικολογικών χαρακτηριστικών μιας περιοχής, η διαδικασία συμμετοχής των πολιτών στη λήψη αποφάσεων κ.ά.*
Σε επιμέλεια του Φίλη Καϊτατζή από την Ελευθεροτυπία του Σαββάτου, 19 Ιουλίου 2008.
Αν όμως δεν υπάρχει συστηματική παρακολούθηση της κατάστασης στις πιο επιβαρημένες ή πιο ευάλωτες περιοχές, πώς θα ξέρουν τόσο οι πολίτες όσο και οι υπηρεσίες ποια είναι η κατάσταση του περιβάλλοντος και πώς μπορούν να σχεδιαστούν αποτελεσματικές περιβαλλοντικές πολιτικές;
Η εικόνα ακόμα και αν γίνονταν κανονικά οι μετρήσεις αυτού του τύπου (παρακολούθηση φυσικοχημικών παραμέτρων) δεν μπορεί να είναι πλήρης, όπως αποδεικνύεται από την εμπειρία μας τις τελευταίες δεκαετίες. Μια περιοχή που δεν έχει ρύπανση με τοξικές ουσίες δεν είναι κατ' ανάγκη σε καλή (οικολογική) κατάσταση. Γι' αυτό οι επιστήμονες προχωρούν σε πιο ολοκληρωμένες προσεγγίσεις, εισάγουν περισσότερες παραμέτρους, όπως για παράδειγμα οι οικολογικοί δείκτες, το οικολογικό στρες, η κατάσταση από άποψη βιοποικιλότητας, η κατάσταση των ιχθυοαποθεμάτων, η παρουσία απορριμμάτων κ.ά., ώστε να έχουμε μια πιο ξεκάθαρη εικόνα της κατάστασης μιας θαλάσσιας περιοχής.
Πριν από μερικούς μήνες η παρουσίαση κάποιων χαρτών για την κατάσταση των ελληνικών θαλασσών σε ορισμένα ΜΜΕ προκάλεσε μια σχετική αναταραχή. Η έρευνα του Αμερικανικού Εθνικού Κέντρου Οικολογικής Ανάλυσης και Σύνθεσης (NCEAS) Santa Barbara του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια παρουσίαζε ως σημαντικά επιβαρημένο τουλάχιστον το 40% των ελληνικών θαλασσών. Για να μπορέσει, όμως, κάποιος να διαβάσει σωστά τους χάρτες και τα συμπεράσματα της πρόσφατης αυτής παγκόσμιας έρευνας πρέπει να λάβει υπόψη ότι η προσέγγιση του ερευνητικού αυτού κέντρου δεν είναι ίδια με αυτή που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε από άλλες επιστημονικές έρευνες.
Το κέντρο αυτό χρησιμοποιεί την «προσέγγιση του οικοσυστήματος», που περιλαμβάνει την ανάλυση και σύνθεση στοιχείων πολλών παραμέτρων - στη συγκεκριμένη μελέτη 17 παράμετροι (φυσικοχημικές, κατάσταση των ιχθυοαποθεμάτων και της βιοποικιλότητας, μεγάλα έργα κι άλλες ανθρώπινες πιέσεις στο οικοσύστημα, βαθμός κινδύνου από την κλιματική αλλαγή, απορρίμματα κ.ά.).
Οι συνηθισμένες μέχρι σήμερα έρευνες αντιμετωπίζουν αποσπασματικά διάφορα στοιχεία του οικοσυστήματος, όπως για παράδειγμα την παρουσία ή όχι ρύπων (βαρέων μετάλλων) και παθογόνων μικροοργανισμών, σε απόλυτο διαχωρισμό από άλλους δείκτες, όπως η κατάσταση του βυθού, η κατάσταση των ιχθυοαποθεμάτων, η ποιότητα των ευαίσθητων οικολογικών χαρακτηριστικών μιας περιοχής, η διαδικασία συμμετοχής των πολιτών στη λήψη αποφάσεων κ.ά.*
Σε επιμέλεια του Φίλη Καϊτατζή από την Ελευθεροτυπία του Σαββάτου, 19 Ιουλίου 2008.
