H Αθήνα, όπως έγραφε στα 1915 ο Γάλλος αρχαιολόγος Γουστάβος Φουζέρ, είναι η μόνη πόλη στον κόσμο όπου μερικές καταστάσεις, που αλλού θα φαίνονταν υπερβολές μυθιστοριογράφου, δεν αγγίζουν την παραδοξολογία.
Μία πόλη -μία χώρα- που οι κάτοικοί της μιλούσαν και έγραφαν άλλοτε στην καθαρεύουσα, άλλοτε στη δημοτική, ονειρεύονταν την Κωνσταντινούπολη για πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους -οι Πολίτες πάλι όδευαν προς την Αθήνα- αγκάλιαζαν με θέρμη οτιδήποτε προερχόταν από την Ευρώπη (αρχιτεκτονική, ντύσιμο, μαγειρική, μουσική) και ταυτόχρονα υποκλίνονταν στο αρχαίο παρελθόν: Μία χώρα στην οποία ο ιδιωτικός παράγοντας υπερίσχυε του κράτους και τη στερέωση του οποίου στήριξαν οι ευεργέτες, που έχτισαν τα πάντα, ενώ αναφωνούσαν δια στόματος Αλέξανδρου Σούτσου «ουδ’ ελάχιστη συνδρομή λαβόντες παρά της Κυβερνήσεως».
Κανείς δεν ξέρει πότε πραγματικά ξεκινούν όλα αυτά, σίγουρα όμως εντείνονται μετά τη συγκρότηση του Ελληνικού Κράτους. Εκεί που ανάμεσα στο παλιό και το καινούργιο συγκρούονται οι συνειδητές ιδεολογίες που βασίζονται στη συστηματική σκέψη της Ευρώπης, με τις αυθόρμητες νοοτροπίες της ανατολίτικης παράδοσης και ο διανοούμενος Μάρκος Ρενιέρης δημοσιεύει (1842) το άρθρο «Τι είναι η Ελλάς; Ανατολή ή Δύσις;», δίλημμα που δεν έχει απαντηθεί ακόμη και σήμερα και δεν έχει υπάρξει συμφωνία στο ποιον δρόμο θέλουμε να ακολουθήσουμε.
Μετέωροι και ωραίοι
Το κακό είναι ότι στην περίπτωσή μας η αντιφατικότητα όχι μόνο συνεχίστηκε και στη μετέπειτα ιστορία μας, αλλά -χωρίς διάθεση μεμψιμοιρίας- μας κατατρύχει ανά τους αιώνες. Εχουμε Θερμοπύλες αλλά και Εφιάλτη, έχουμε τον Επιτάφιο του Περικλή αλλά και την καταδίκη του για κακοδιαχείριση, έχουμε το 1821 αλλά και τον εμφύλιο, έχουμε τον Κολοκοτρώνη πρώτα θριαμβευτή ύστερα φυλακισμένο, έχουμε το έπος του 1940 και τον αδελφοκτόνο Γράμμο και τόσες άλλες ανακολουθίες που αν συγκεντρωθούν μαζί γράφεται βιβλίο. Στα παραπάνω παραδείγματα, αλλά και όσα θα ακολουθήσουν από τον ελληνικό κοινωνικό βίο του σήμερα, η ύπαρξη δύο τελείως διαφορετικών, εντελώς αντίθετων πόλων είναι κάτι παραπάνω από εμφανής. Μοιάζει αυτή η χώρα να ταλαντεύεται σαν το απόλυτο, αιώνιο, να εκκρεμμεί ανάμεσα στο μαύρο και το άσπρο και η ταλάντωση να είναι πηγή δημιουργικότητας, αλλά και αιτία δεινών. Γιατί η ύπαρξη αντιφάσεων μαρτυρεί την ανάγκη τους να υπάρχουν, αλλά και τα όρια ανοχής της κοινωνίας, όρια που ενίοτε ξεπερνιούνται. Οι Εικόνες καταγράφουν μερικά από τα σπουδαιότερα σύγχρονα ελληνικά δίπολα που έχουν παρεισφρήσει στο DNA μας και στα οποία όλοι έχουμε πάρει θέση.
Αντιθετικές ιδεολογίες
Το Δημόσιο και ο ιδιωτικός τομέας: Αμφίσημες και οι δύο έννοιες, φορτισμένες από άλλους αρνητικά και από άλλους θετικά, πέρασαν από τα σαράντα κύματα και ακόμα υποφέρουν. Το Δημόσιο -παραδοσιακό αποκούμπι και στόχος ζωής για γενιές Ελλήνων- έδωσε τη θέση του σε ένα νέο Δημόσιο το οποίο έχει περισσότερη ανασφάλεια από ό,τι στο παρελθόν, με την κατεδάφιση του «ιδεώδους» της εύκολης και μόνιμης εργασίας να συνεχίζεται. Αρση της μονιμοποίησης, εθελούσιες έξοδοι, ελαστικές εργασιακές σχέσεις και κάπου στη γωνία παραμονεύει η ιδιωτικοποίηση. Αντίθετα, η επιχειρηματικότητα, αφού πρώτα δαιμονοποιήθηκε τη δεκαετία του ‘80, έζησε κι αυτή τη χρυσή εποχή της, από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 και μετά.
Πριν από λίγες μέρες, ο Δημήτρης Μαύρος, Δ.Σ. της MRB Hellas, παρουσίασε τα πορίσματα της έρευνας «Εταιρική κοινωνική ευθύνη και υπεύθυνη κατανάλωση 2008». Θέμα της έρευνας ήταν η σχέση των Ελλήνων με την εταιρική κοινωνική ευθύνη και ο τρόπος με τον οποίο βλέπουν οι Ελληνες τη σύγχρονη εταιρεία. Τα αποτελέσματα ανάγκασαν τον ερευνητή να χρησιμοποιήσει εκφράσεις που συνήθως αποφεύγει. «Σε αυτήν τη χώρα οι γέννες γίνονται με τα πόδια να έρχονται πρώτα», είπε, εννοώντας ότι είμαστε ανάποδοι και εξήγησε γιατί το κλίμα είναι τόσο εχθρικό απέναντι στον ιδιωτικό τομέα. «Ο Ελληνας ενθουσιάζεται και απογοητεύεται εύκολα. Σήμερα νιώθει απογοήτευση από τις επιχειρήσεις». Τονίζοντας την έντονα αντιφατική συμπεριφορά των Ελλήνων παρουσίασε ένα πολύ ιδιαίτερο εύρημα: το 75% των Ελλήνων θεωρούν ότι οι επιχειρήσεις πρέπει να συνεργάζονται με τις μη κυβερνητικές οργανώσεις (π.χ. Greenpeace), αν θέλουν να αλλάξουν το προφίλ τους και να δείξουν κοινωνικά υπεύθυνο πρόσωπο, ενώ την ίδια στιγμή οι μισοί Ελληνες πιστεύουν ότι οι σχέσεις των οργανώσεων αυτών με τις επιχειρήσεις βλάπτουν τις πρώτες! Θα αποφασίσετε;
Εργασία και χαρά: Συνεχίζουμε με τα των εργασιακών γιατί εκεί φαίνεται πως ο Ελληνας ζει σε έναν απίστευτο... παραλογισμό. Οι Ελληνες εργάζονται αρκετά πάνω από το μέσο όρο των Ευρωπαίων, καθώς οι εργασιακές ώρες τους ανέρχονται σε περίπου 43 την εβδομάδα όταν ο μέσος ευρωπαϊκός όρος είναι 41, ενώ οι αργίες δεν είναι τόσο πολλές όσο νομίζουμε. Από την άλλη, ο βασικός μισθός στην Ελλάδα ανέρχεται σε περίπου 70-75% του μέσου ευρωπαϊκού. Η απίστευτη στα μάτια οποιουδήποτε Βορειοευρωπαίου αντίφαση του να εργαζόμαστε περισσότερο και να αμειβόμαστε λιγότερο από αυτούς (και να πληρώνουμε για έναν καφέ ή ένα μπουκάλι φρέσκο γάλα πολύ περισσότερο) είναι απλώς αδιανόητη, αλλά για μας μοιάζει απόλυτα φυσική.
Πατρίκιοι και πληβείοι αγρότες: Τα θερμοκήπια της Ιεράπετρας αξίζουν χρυσάφι. Ακόμα και σήμερα, τρεις δεκαετίες μετά την είσοδο της χώρα μας στην ΕΕ οι επιδοτήσεις αλλά και οι κλιματολογικές συνθήκες εξασφαλίζουν στους αγρότες της Κρήτης υψηλά εισοδήματα. Το κατά κεφαλήν αγροτικό εισόδημα στον Νομό Λασιθίου είναι ένα από τα τρία μεγαλύτερα στην Ευρώπη, όταν στον Νομό Φωκίδας ή σε ορισμένες περιοχές της Ηπείρου είναι από τα χαμηλότερα. Οι δύο ταχύτητες αγροτών ήταν πάντα ένα από τα εντυπωσιακά ελληνικά δίπολα. Η συνεχιζόμενη υποστήριξη αγροτικών μοντέλων όπως αυτά του θεσσαλικού κάμπου, εκτός από κατασπατάληση της ενέργειας (π.χ. το βαμβάκι που καλλιεργείται εκεί είναι υδροβόρο) ευνοεί το χάσμα μεταξύ των φτωχών και πλούσιων αγροτών διότι, όπως μας επεσήμανε ο καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας Αλέξανδρος Σαρρής, «ευνοούνται καλλιέργειες που θέλουν μεγάλες εκτάσεις και τις μεγάλες εκτάσεις κατέχουν οι ισχυροί αγρότες».
Αντιφατικές νοοτροπίες
Χρέη και μεγάλη ζωή: «Ηθελα κι εγώ να νιώσω όπως οι εκείνοι που είχαν έναν λογαριασμό στην Ελβετία». Ετσι δικαιολόγησε ένας από τους εγχώριους εμπλεκόμενους στο σκάνδαλο της Siemens, τη συμμετοχή του στο κύκλωμα «τρωκτικών» που γέμισε τις τσέπες του. Τον πιστεύουμε διότι γνωρίζουμε την ψυχοσύνθεση του στερημένου για πολλά χρόνια λαού. Ταυτόχρονα όμως, οι τράπεζες, οι ελληνικές αυτήν τη φορά, βρίσκονται χαμηλά στην εκτίμηση των πολιτών, όπως έχει διαφανεί σε έρευνες εταιρικής φήμης και εμπιστοσύνης. Λογαριασμοί στην Ελβετία και υπανάπτυξη στην ελληνική ύπαιθρο, ταξίδια για ψώνια στο Λονδίνο ή το Μιλάνο και μεγάλα τμήματα του ελληνικού πληθυσμού κάτω από το όριο της φτώχειας είναι το δίπολο που βιώνει αυτή η χώρα, ήδη από τη δεκαετία του ’50. Τι κι αν οι Ελληνες χρωστούν «ένα κάρο» λεφτά στις τράπεζες εξαιτίας δανείων και καρτών (το 51,4% των Ελλήνων χρωστά σε δάνεια και κάρτες, ενώ ο δανεισμός αντιστοιχεί στο 41% του ΑΕΠ); Αφού το λέει και η σχιζοφρενική παροιμία μας: Η φτώχεια θέλει καλοπέραση.
Ωχαδερφισμός και εθελοντισμός: Λένε πως οι σύγχρονες ρίζες του ωχαδερφισμού βρίσκονται στη δεκαετία του ’80, όταν το Κράτος μεγάλωσε και κάποιος άλλος έπρεπε να τα σκεφτεί όλα και να αναλάβει -αντί για εμάς- όλες τις ευθύνες. Το 2004 μια νέα πτυχή της ελληνικής πραγματικότητας ανέτειλε και, ως φαίνεται, θα αποτελέσει το νέο δίπολο του 21ου αιώνα. Οι εθελοντές των Ολυμπιακών συνεχίζουν σήμερα μια παράδοση που βρίσκεται κόντρα στον παραδοσιακό ελληνικό ωχαδερφισμό. Πριν από λίγες ημέρες μιλούσαμε με τον δήμαρχο Βύρωνα, Νίκο Χαρδαλιά, ο οποίος μέσω του Συνδέσμου Προστασίας Ανάπτυξης Υμηττού συντονίζει, μεταξύ άλλων, το έργο δεκάδων εθελοντών. «Είναι άνθρωποι σαν όλους εμάς, από όλες τις οικονομικές κοινωνικές τάξεις που κανονίζουν και παίρνουν τις άδειές τους, έτσι ώστε να βρίσκονται στο βουνό για να το προσέχουν», λέει με ικανοποίηση για το επίπεδο των ανθρώπων που φυλάνε καλοκαιριάτικα τον Υμηττό. Την ίδια στιγμή ο ίδιος δεν χάνει την ευκαιρία να χτυπήσει την άλλη πλευρά του σύγχρονου Νεοέλληνα, όλους εκείνους που με κάποιας αμφίβολης αξιοπιστίας τίτλους ιδιοκτησίας, σέρνουν τον δήμο στα δικαστήρια και διεκδικούν ότι απέμεινε από το βουνό.
Μέσα και έξω από το «κουτί»: Ο Γιάννης Αναστασάκος της AGB Hellas συνηθίζει να λέει ότι «άλλο το τι ισχυριζόμαστε για τη σχέση μας με την τηλεόραση κι άλλο αυτό που πραγματικά δείχνουν τα μηχανάκια της εταιρείας». Κι έχει δίκιο. Ο μέσος όρος τηλεθέασης στην Ελλάδα έχει ξεπεράσει τις 3 ώρες την ημέρα κι ας αναθεματίζουμε όλοι μας το Μέσο. Ταυτόχρονα, οι καφετέριες στην Ελλάδα βογκάνε από το καθισιό των Νεοελλήνων, σε σημείο που οι μαγαζάτορες να πουλούν αβλεπί τον καφέ 5 ευρώ. Πώς εξηγείται ότι έχουμε έναν από τους υψηλότερους δείκτες τηλεθέασης παγκοσμίως και ταυτόχρονα φημιζόμαστε για τα «τραπεζάκια έξω»; Πώς τα προλαβαίνει όλα ο μπαγάσας ο Ελληνας; Διάθεση να υπάρχει.
Διατροφή και σκουπίδια: Οποιος κάνει μια βόλτα στο Ηράκλειο Κρήτης θα εκπλαγεί από τον αριθμό των υπέρβαρων και των παχύσαρκων παιδιών που κυκλοφορούν. Στην πόλη - σύμβολο του νησιού, που φημίζεται για την εξαιρετική διατροφή, δεν υπάρχουν πολλές λεπτές σιλουέτες. Σύμφωνα με έρευνες τα Ελληνόπουλα είναι αυτή τη στιγμή τα πιο παχύσαρκα παιδιά στην Ευρώπη, ενώ η Κρήτη είναι μία από τις περιοχές στις οποίες το πρόβλημα είναι έντονο. Η μεσογειακή διατροφή, πλούσια σε φυτικά κι όχι σε ζωικά έλαια, όσπρια, λαχανικά, έχει αντικατασταθεί από το fast food, το σουβλάκι, τις τηγανητές πατάτες και την πίτσα, με το 60% των Ελλήνων να παραγγέλνει ή να τρώει «απ’ έξω», δύο φορές την εβδομάδα.
Η παγκόσμια εξαίρεση
Πως τα βλέπει όλα αυτά η Σώτη Τριανταφύλλου; Τι πιστεύει; Η σπουδαία αυτή εκπρόσωπος της σύγχρονης γενιάς λογοτεχνών μας μίλησε και μας έκανε την καρδιά «περιβόλι». «Ευτυχώς», όπως θα μας πει στο τέλος αυτής της χειμαρρώδους κατάθεσης σκέψης, «δεν είμαστε όλοι ίδιοι». Ιδού λοιπόν:
«Είμαστε μανιοκαταθλιπτικοί: περνάμε από την εθνικιστική έξαρση στην αυτοταπείνωση, από την απαξίωση της Δύσης στην ευρωλιγούρα. Μας χαρακτηρίζει κρίση ταυτότητας: οι Ελληνες είναι κατακερματισμένοι? εκτός από τον ταξικό διχασμό -που εκφέρεται με τριτοκοσμικό τρόπο (νεόπλουτοι, κάστες, μαζική φτώχεια)- μας χωρίζει πολιτιστική άβυσσος- Ευρωπαίοι υπό την έννοια του τρόπου ζωής δεν είμαστε? ούτε «oriental» είμαστε- είμαστε η παγκόσμια εξαίρεση. Σε μερικούς αρέσει: ο καθημερινός σουρεαλισμός- οι ρωγμές του συστήματος- η ελευθερία που επιτρέπουν αυτές οι ρωγμές.
Στην Ελλάδα, η ανομία γίνεται ανεκτή και σε μερικές περιπτώσεις ενθαρρύνεται: πρόκειται σίγουρα για μια αρετή- η αυστηρή νομοθεσία, οι οργανωμένοι θεσμοί, η ευταξία υπονομεύουν την ατομική ελευθερία. Εξίσου την υπονομεύει το έλλειμμα της παιδείας, η παρεμβατική Εκκλησία, ο παραδοσιακός συντηρητισμός και ο κομφορμισμός: είμαστε μια θεοκρατία, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, όπως το Ιράν. Μια θεοκρατία όπου, ευτυχώς για όλους μας, το «σύστημα» τρίζει- όλα είναι τσακισμένα, όλα χρειάζονται διόρθωμα. Ζούμε σε περιβάλλον μολυσμένο και κακόφωνο, τουριστικό. Για την πλειονότητα των μη Ελλήνων αποτελούμε ένα εκτεταμένο Club Mediterranee, γραφικό, χαοτικό και δυσανάλογα ακριβό.
Κανείς δεν μας παίρνει στα σοβαρά: η διεθνής μας πολιτική και η διπλωματία μας συμπληρώνουν το πορτρέτο της μικρής, αβλαβούς χώρας που ταλαντεύεται ανάμεσα στην ανυπακοή και τη δουλοπρέπεια. Ωστόσο, ας μην πετάμε το νεκρό βάρος του καραβιού μαζί με τους επιβάτες: στην Ελλάδα υπάρχει αγάπη και φιλία, μια μορφή θέρμης που λείπει από τις βορειότερες χώρες- υπάρχει φιλοξενία και, καμιά φορά, η προχειρότητα και η απειθαρχία καταλήγουν σε μια μάλλον ευχάριστη ευελιξία. Εχουμε μακρύ δρόμο μπροστά μας αν θέλουμε να ξεπεράσουμε τον πολιτισμό του reality show, του κομπολογιού, του μουστακιού και του φαστφουντάδικου («ελληνικά» σουβλάκια και παγκόσμια χάμπουργκερ)- αλλά, δεν είμαστε όλοι ίδιοι, δεν είμαστε ίδιοι».
Στα χαρακώματα
- Αριστερά - Δεξιά
- Eντεχνο - λαϊκό
Κρατάει χρόνια αυτή η μετά μουσικής κόντρα, χωρίς θύματα προς το παρόν. «Δημιουργοί» και «εμποράκοι», «αυθεντικοί» και «δήθεν», «τέχνη» και «σκουπίδια», εσύ αποφασίζεις.
- Ολυμπιακός - Παναθηναϊκός
Δεν μας χωράει ο τόπος
- Τις τελευταίες δεκαετίες όλοι ήθελαν να εγκαταλείψουν τη μονοκατοικία των προβλημάτων, για να πάνε στην απαστράπτουσα πολυκατοικία. Τώρα που χτίστηκαν όλα και το «παρόν» δόθηκε αντιπαροχή άπαξ και διαπαντός, οι ίδιοι αναζητούν διέξοδο στη μεζονέτα των προαστίων. Πουθενά δεν βολευόμαστε. «Μόλις ήρθαμε και θέλουμε να φύγουμε», που έλεγε και ο Χάρρυ Κλυνν.
Δύση και Ανατολή
- «Μου χάλασες την Ελλάδα», είπε κάποτε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης στον Καποδίστρια. «Γιατί;», αποκρίθηκε εκείνος. «Γιατί έπρεπε να το κάμεις το κράτος πέντε χρόνια φράγκικο [ευρωπαϊκό] και 15 να το αφήσεις τούρκικο [ανατολίτικο]· μετά είκοσι χρόνους να το κάμεις φράγκικο για δέκα χρόνια και να το αφήσεις δέκα χρόνια τούρκικο και μετά πάλι είκοσι χρόνους φράγκικο [...]». Βιαστήκαμε ή αργήσαμε να εξευρωπαϊστούμε; Ιδού η μεγάλη απορία, που σώζεται ως ανέκδοτο ήδη από τα πρώτα μεταεπαναστατικά χρόνια.
Αριθμοί
- 60%: Θα φάμε...
Στη χώρα της Μεσογειακής Διατροφής, η πλειονότητα παραγγέλνει απέξω, δύο φορές τουλάχιστον την εβδομάδα, και την ίδια στιγμή το 54% πιστεύει ότι ο κλάδος της ταχείας εστίασης δεν προσφέρει προϊόντα ποιότητας.
- 50%: ...Θα πιούμε
Οι μισοί Ελληνες χρωστούν στις τράπεζες, και την ίδια στιγμή σε έρευνα (Tradelink, 2007) για τη φήμη των κλάδων της ελληνικής οικονομίας, μόνο το 19% έχει θετική άποψη για αυτές (στον τομέα «συναισθηματικό δέσιμο»), ενώ το 32% αρνητική.
- 180 λεπτά: ...στην tv θα κοιμηθούμε
Βλέπουμε τηλεόραση κατά μέσο όρο τρεις ώρες την ημέρα, αλλά προλαβαίνουμε να πίνουμε τον καφέ μας έξω -περισσότερο από κάθε άλλο Ευρωπαίο μάλιστα- και να δουλεύουμε περισσότερο στην Ευρώπη.
Ότι λέμε θα κάνουμε;
- «Οι Ελληνες εiναι σαν μεγάλα παιδιά. Μόνο και μόνο επειδή πιάνουν στο στόμα τους ένα πράγμα πείθονται πως είναι εύκολο, ύστερα πως έγινε κιόλας· ανταμείβονται με τις λέξεις και μένουν αδρανείς». -Η ελληνική ανακολουθία λόγων και πράξεων ιδωμένη μέσα από τα μάτια του Γάλλου αρχαιολόγου Ζορζ Περό, που επισκέφθηκε την Ελλάδα το 1860.
Η λύση του μυστηρίου
- Στο βιβλίο του Αλέξη Πολίτη «Ρομαντικά Χρόνια: Ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830 - 1880» παρουσιάζονται οι αντιφάσεις του νεαρού ελληνικού κράτους και οι αιτίες τους. Ο συγγραφέας, καθηγητής βυζαντινής και νεοελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης, διατυπώνει την άποψη ότι οι «παλιμβουλίες» που ταλάνισαν την Ελλάδα, οφείλεται στο ότι δεν υπήρχαν οργανωμένα κοινωνικά σύνολα με συγκροτημένες απόψεις που θα αντιπάλευαν άλλα κοινωνικά σύνολα και θα οδηγούσαν σε κοινωνικές συγκρούσεις και ρήξεις, που με τη σειρά τους θα ξεκαθάριζαν το τοπίο.
