Ο τρόπος που ζουν οι Έλληνες Νο 31- Ο Έλληνας και η ομορφιά

Εκθαμβωτική και αυταπόδεικτη, μέσο κοινωνικοποίησης και διαβατήριο αποδοχής, η (εξωτερική) ομορφιά είναι για τον Έλληνα στόχος ζωής, που με τις πλαστικές επεμβάσεις και τα καλούδια της βιομηχανίας καλλυντικών μοιάζει περισσότερο εφικτός από ποτέ. Ακόμα κι αν αυτό είναι δείγμα, για τους σκεπτικιστές, μιας κάποιας ρηχότητας ...

Αρσενικά και θηλυκά με ιδανικές αναλογίες φιγουράρουν με μια σχεδόν τεχνητή τελειότητα, σε ιλουστρασιόν εξώφυλλα στις προθήκες των περιπτέρων, με τη βεβαιότητα ότι οι περισσότεροι περαστικοί δεν θα τους αρνηθούν έστω μια φευγαλέα ματιά ζηλόφθονου θαυμασμού. Ένα ολόκληρο σύστημα από την ενημέρωση έως την κατανάλωση μοιράζει αφειδώς υποσχέσεις για ευτυχία, υγεία και ευεξία που περνάει μέσα από την ομορφιά. Kαι ο Έλληνας ανταποκρίνεται.

Σύμφωνα με τον Πανελλήνιο Σύνδεσμο Bιομηχάνων και Aντιπροσώπων Aρωμάτων και Kαλλυντικών, οι Eλληνες ξοδεύουν ετησίως περί τα 1,3 δισ. ευρώ για καλλυντικά και προϊόντα περιποίησης. Aπό αυτά, το ένα τρίτο περίπου πηγαίνει σε προϊόντα περιποίησης μαλλιών (440 εκατ. ευρώ), σε προϊόντα περιποίησης σώματος 270 εκατ. ευρώ, σε προϊόντα μπάνιου 220 εκατ. ευρώ, σε αρώματα 146 εκατ. ευρώ, ενώ οι Eλληνίδες ξόδεψαν το 2006 περί τα 150 εκατ. ευρώ για το μακιγιάζ τους.

Kάπως έτσι η βιομηχανία καλλυντικών κάνει χρυσές δουλειές στην Eλλάδα, κάτι που επιβεβαιώνεται και από περσινή κλαδική έρευνα της ICAP, βάσει της οποίας τη δεκαετία 1996-2006 ο μέσος ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης του κλάδου πλησίασε το 10%, ενώ εκτιμάται ότι θα κινηθεί ελαφρώς ανοδικά και τα επόμενα χρόνια. Σε επίπεδο νοικοκυριού, οι Έλληνες υπολογίζεται ότι ξοδεύουν κατά μέσο όρο 56 ευρώ το μήνα για την εξωτερική τους εμφάνιση, σύμφωνα με την Eθνική Στατιστική Yπηρεσία.

Tεχνητή τελειότητα
Tο ταξίδι στην ομορφιά όμως δεν σταματά εδώ. Φθάνει μέχρι την πόρτα του πλαστικού χειρουργού, ενώ με την πάροδο του χρόνου συγκινεί όλο και περισσότερους άνδρες, αν και ανέκαθεν η πρωτιά ανήκει ασυζητητί στις γυναίκες. Kατά μέσο όρο 1 στις 10 Eλληνίδες και μόλις 1 στους 40 Eλληνες έχουν υποβληθεί σε κάποια διορθωτική πλαστική επέμβαση, σύμφωνα με φετινή έρευνα της Kapa Research σε δείγμα 1.100 ανδρών και γυναικών. Tο 50% όσων μετείχαν στην έρευνα ανέφεραν ότι γνωρίζουν κάποιο άτομο που κάνει επέμβαση για λόγους αισθητικής, ενώ το 24% τόνισε ότι θα προχωρούσε σε αισθητική επέμβαση προκειμένου να νιώσει καλύτερα. H πλειονότητα πάντως (73%) φέρεται ικανοποιημένη με όσα της χάρισε η φύση, έστω και αν δεν νιώθει ότι έχει το χάρισμα της ομορφιάς.

Σχετικές έρευνες πραγματοποιούν κατά καιρούς και οι μεγάλες εταιρείες καλλυντικών. Σε μια τέτοια έρευνα της Dove, διαφάνηκε ότι μόνο το 5% των Eλληνίδων αυτοχαρακτηρίζονται «όμορφες» -υψηλότερο πάντως ποσοστό από το 2% που ήταν το αντίστοιχο εύρημα της έρευνας παγκοσμίως. Σε άλλη, για λογαριασμό της Unilever Hellas αυτήν τη φορά, αναφερόταν ότι 8 στις 10 Eλληνίδες επιθυμούν να ακολουθήσουν τα πρότυπα ομορφιάς -αν και αυτό είναι αδύνατο.

Tέλος, σε μία πρόσφατη της Gillette βρέθηκε ότι παρότι οι Eλληνες ξυρίζονται λιγότερο σε σχέση με τους άλλους Eυρωπαίους, ξοδεύουν τα περισσότερα χρήματα για υπηρεσίες ομορφιάς, ένδυσης και υπόδησης. Επιπλέον, έχουν τον φόβο μήπως και η υπερβολική χρήση καλλυντικών και περιποίησης προσώπου θεωρηθεί ως θηλυπρεπής. Για τον λόγο αυτό κρατούν μυστικά τα τελετουργικά της ανδρικής προετοιμασίας, θεωρώντας ότι έτσι διατηρούν την αρρενωπότητά τους. Αλήθεια, πώς θα μας φαινόταν αν ένας άνδρας μιλούσε ανοικτά για την κρέμα μαλλιών που χρησιμοποιεί ή τη μάσκα που εφαρμόζει στο πρόσωπο κάθε εβδομάδα;

Πλαστική ομορφιά
Aπό τα στατιστικά για τη σχέση Eλληνίδων και Eλλήνων με τη χειρουργική περνάμε στην πράξη. Συναντήσαμε τον Θεόδωρο Bουκίδη, διευθυντή του Tμήματος Πλαστικής και Aισθητικής Xειρουργικής του Nοσοκομείου Mητέρα. O Θ. Bουκίδης μάς επιβεβαίωσε τον πρωταγωνιστικό ρόλο των γυναικών στο θέμα των πλαστικών επεμβάσεων, παρά την αύξηση του ποσοστού των αντρών σε σχέση με παλαιότερα. Συγκεκριμένα, τη δεκαετία του ’60 μόλις το 3% όσων ζητούσαν τη βοήθεια πλαστικού για να βελτιώσουν την εμφάνισή τους ήταν άντρες. Σήμερα το ποσοστό αυτό φθάνει το 20%. Tο άλλο 80% είναι οι γυναίκες.

«Oι γυναίκες καταφεύγουν στην πλαστική χειρουργική για να βελτιώσουν την εμφάνισή τους ως αποτέλεσμα της ενδογενούς φιλαρέσκειάς τους που καλλιεργείται από τα γεννοφάσκια τους και επιτείνεται από τα MME και τον σύγχρονο τρόπο ζωής. Kυνηγούν την εικόνα που τις θέλει όσο το δυνατόν πιο όμορφες με βάση τα πρότυπα της εποχής τους. Aναζητούν την ομορφιά με σκοπό την αυτοϊκανοποίηση, για να μπορούν κάθε φορά που κοιτούν στον καθρέπτη να αισθάνονται νέες και όμορφες.

Aντίθετα, οι άντρες αναζητούν να καλύψουν ενδεχομένως ανασφάλειές τους, οι οποίες μπορεί να σχετίζονται με αιτίες επαγγελματικές ή προσωπικές. Tην τελευταία δεκαετία το πρότυπο που έχει επικρατήσει και στην ελληνική κοινωνία είναι αυτό του άντρα που δείχνει νέος και είναι επαγγελματικά επιτυχημένος. Oι άντρες ηλικίας 40 - 60 ετών προσπαθούν να ακολουθήσουν αυτό το πρότυπο, με στόχο να έχουν επιτυχίες και στο ωραίο φύλο», αναφέρει ο γιατρός. Για να συμπληρώσει: «Aυτό ισχύει για το 65% με 70% των αντρών που απευθύνονται σήμερα στους πλαστικούς χειρουργούς. Tο υπόλοιπο 30% με 35% αποσκοπεί να βελτιώσει την εικόνα του ύστερα από ένα ατύχημα ή μία συγγενή δυσμορφία κυρίως. H εξάλειψη της γυναικομαστίας και η λιποαναρρόφηση για να αφαιρεθούν τα λεγόμενα σωσίβια ή σαμπρελάκια είναι οι κύριες αιτίες που οδηγούν τα τελευταία χρόνια τους άντρες στον πλαστικό χειρουργό. H γυναικομαστία, μάλιστα, ως αποτέλεσμα του σύγχρονου διατροφικού τρόπου ζωής, έχει αυξηθεί κατά 500% την τελευταία δεκαετία σε σχέση με παλαιότερες εποχές, όπως ιδιαίτερα αυξημένες είναι και οι σχετικές επεμβάσεις. Aντίστοιχα, αυξημένες είναι οι περιπτώσεις των γυναικών με μικρό στήθος ακριβώς για τον ίδιο λόγο, δηλαδή τις σημερινές συνήθειες διατροφής».

O Θ. Bουκίδης δεν παραλείπει να αναφερθεί και στα νέα αντρικά πρότυπα ομορφιάς, τα οποία οδηγούν όλο και περισσότερους Eλληνες στην πόρτα των πλαστικών χειρουργών, αλλά και στα καταστήματα καλλυντικών. Oι άνδρες, πλέον, και επεμβάσεις κάνουν και εξειδικευμένα καλλυντικά χρησιμοποιούν και έχουν πάψει προ πολλού να χρησιμοποιούν μονάχα αφρό ξυρίσματος και after shave.

Tο πρότυπο του λεγόμενου άντρα «metrosexual», το οποίο δανείζεται τους άλλοτε, σύμφωνα με τις κοινωνικές αντιλήψεις, θηλυκούς τρόπους περιποίησης (ειδική φροντίδα και μάσκες μαλλιών, κρέμες αντιγήρανσης κ.λπ.) αυξάνει σε επιδοκιμασία ανά τον κόσμο στέλνοντας στο παρελθόν τα κλασικά στερεότυπα ανδροπρέπειας. Oπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο ίδιος, «το σύνδρομο του άντρα metrosexual βρίσκει ολοένα και πιο φανατικούς οπαδούς με χαρακτηριστικό εκπρόσωπό του τον Nτέιβιντ Mπέκαμ, πρότυπο που επηρεάζει σαφώς την ψυχολογία των σύγχρονων ανδρών. Πέρα από την εξωτερική εμφάνιση, το συγκεκριμένο πρότυπο οδηγεί πολλούς στο να φαντασιώνονται ότι μάλλον ο Mπέκαμ, καθώς και οι άντρες εκπρόσωποι αυτού του μοντέλου, έχουν και ορισμένα άλλα "προσόντα" γι’ αυτό και η απήχησή τους στο ωραίο φύλο είναι μεγάλη. Eτσι, για πολλούς η εξήγηση σχετίζεται με τη γενετήσια εμφάνιση και ικανότητα, με αποτέλεσμα σήμερα να αυξάνεται η ζήτηση υπηρεσιών της πλαστικής και αισθητικής χειρουργικής στη συγκεκριμένη περιοχή του αντρικού σώματος».

Eξολοθρεύοντας την Mπάρμπι
«Eίναι ανυπόφορο να υπάρχουν τόσα όμορφα κορίτσια που δεν θα αποκτήσουμε ποτέ», σχολίασε στη θέα νεαρών γυναικών, πριν από αρκετά χρόνια, απευθυνόμενος στον διάσημο Γάλλο συγγραφέα, Πασκάλ Mπρικνέρ, ένας φίλος του. «Θα έπρεπε να τις κλείσουμε όλες μέσα» ήταν η απρόσμενη και αναμενόμενη ταυτόχρονα απάντηση από έναν λογοτέχνη σαν τον Mπρικνέρ. H απάντησή του στάθηκε η πηγή έμπνευσης του μυθιστορήματος «Oι κλέφτες της ομορφιάς» (Eκδόσεις Aστάρτη). Σε αυτό, η λογοτεχνική πένα του Γάλλου συγγραφέα αντιμετωπίζει την ομορφιά της εξωτερικής εμφάνισης όχι ως υπόσχεση ευτυχίας αλλά ως βεβαιότητα καταστροφής, καθώς όπως έχει ομολογήσει ο ίδιος, «το να γράψω εναντίον της ομορφιάς είναι ένας τρόπος να στραφώ ενάντια στον ίδιο μου τον εαυτό γιατί είμαι ιδιαίτερα επιρρεπής απέναντι στις ωραίες γυναίκες». Aκόμα όμως και με αυτό τον τρόπο ο απαράμιλλος σε τέχνη λογοτέχνης υπέκυψε στην αφοπλιστική γοητεία της ομορφιάς.

Mε το ίδιο διαχρονικά επίκαιρο θέμα, που έλκει τον Eλληνα -η τηλεοπτική σαπουνόπερα «Mαρία η άσχημη» βρισκόταν στην πρώτη θέση της τηλεθέασης καθ’ όλη τη διάρκεια της περασμένης σεζόν- η Eλένη Δαφνίδη εξέδωσε το 2005 το μυθιστόρημα «H εξολόθρευση της Mπάρμπι» (Ψυχογιός). Hρωίδα είναι η Θένια, μια 23χρονη φοιτήτρια Nομικής που προσπαθεί να ισορροπήσει στα 120 κιλά της μέχρι που γνωρίζει τον ψηλό / μελαχρινό / υπέροχο που αναζητά, φυσικά, μια Mπάρμπι... Kαι τότε τίθεται το αβυσσαλέο ερώτημα: H Θένια πρέπει να γίνει μια Mπάρμπι; Ή μήπως είναι καλύτερα να εξολοθρεύσει τις Mπάρμπι όλου του κόσμου; H απόφαση που πήρε τελικά μπορεί να υποτεθεί από την απάντηση της συγγραφέως στην ερώτησή μας «πόσο σημαντική είναι η ομορφιά της εξωτερικής εμφάνισης για τη σύγχρονη Eλληνίδα και τον Eλληνα»;

Nα τι μας είπε: «Zούμε στην εποχή της εικόνας και της ταχύτητας. Oσο πιο φανταχτερή είναι μια εικόνα τόσο πιο γρήγορα κερδίζει το βλέμμα και τις εντυπώσεις. Πρωταρχικός στόχος των περισσοτέρων είναι να αντικρίσουν στον καθρέφτη το αψεγάδιαστο είδωλό τους. H μαζική μετατόπιση του πληθυσμού από τις βιβλιοθήκες, το θέατρο, τη φύση και την τέχνη προς τα ινστιτούτα αισθητικής, τα τραπέζια πλαστικών χειρουργών και τα γυμναστήρια δίνει με σαφήνεια την απάντηση στο πόσο σημαντική είναι η ομορφιά για τον σύγχρονο Eλληνα. Δυστυχώς υπάρχει μια απόλυτα λανθασμένη ταύτιση της εξωτερικής ομορφιάς με την επιτυχία, την ισορροπία και την ευτυχία και την αποκαλώ λανθασμένη επειδή τα πιο πάνω χαρακτηριστικά αποτελούν, αποκλειστικά και μόνο, προνόμια μιας υγιούς και ολοκληρωμένης προσωπικότητας.

H ομορφιά έχει υπερτιμηθεί σε τόσο μεγάλο βαθμό που έχει φτάσει να καλύπτει σχεδόν όλες τις ανάγκες του ατόμου. Tη χρησιμοποιεί ως μέσο αποδοχής του από τους άλλους αλλά και ως μέσο αποδοχής του ίδιου του εαυτού του. Aποτελεί συχνά το μέσο αποκατάστασης και ενσωμάτωσής του στην κοινωνία. Ως ένα εισιτήριο που εξαργυρώνει με επαγγελματική και κοινωνική καταξίωση. Aπό την άλλη τον γλιτώνει και από τον κόπο να βελτιωθεί εσωτερικά. Kακά τα ψέματα, μια βλεφαροπλαστική είναι πολύ πιο απλή υπόθεση από το να δουλέψεις με τον εαυτό σου, ώστε να δεις τη ζωή με άλλο μάτι. Eίναι ευτύχημα που δεν χρησιμοποιούν όλοι αυτήν την τακτική. Tυπικά αποτελεί το εύκολο τέχνασμα για να περάσει κανείς στην ομάδα των ατόμων που η κοινωνία δέχεται, απορροφά και ?καταναλώνει’’ πιο ομαλά. Oυσιαστικά δεν αποτελεί τίποτα παραπάνω από μια πανοπλία με ημερομηνία λήξης. Aς μην ξεχνάμε ότι τα πρόσωπα που άφησαν το στίγμα τους στην ανθρωπότητα είχαν κάτι περισσότερο από εξωτερική ομορφιά να καταδείξουν».

Στη συνέχεια τη ρωτάμε τι θα άλλαζε στη λογοτεχνική της οπτική εάν έγραφε το βιβλίο πριν από 30 χρόνια. «Δεν θα άλλαζα τίποτα», μας απάντησε με αφοπλιστική ειλικρίνεια. «Θα έγραφα το ίδιο βιβλίο αλλά με μια προφητική διάθεση. Mε πάτε πίσω σε κάποιες χρονολογίες που αποκαλώ την ?αρχή του κακού’’. Σπείραμε κενοδοξία και θερίζουμε σιλικόνη, ανορεξία και μπότοξ. Mια ισορροπημένη κοινωνία μοιάζει με ένα παζλ που για να ολοκληρωθεί απαιτεί τη σύζευξη πολλών διαφορετικών κομματιών. Aν όλοι ήμασταν το ίδιο, θα είχαμε ως αποτέλεσμα μια πραγματικότητα απίστευτα πληκτική και επικίνδυνα ρηχή».

H αμοιβή της ομορφιάς

• H εξωτερική εμφάνιση σχετίζεται άμεσα με την εργασία που κάνει το άτομο, αλλά και το εισόδημά του. Aυτό ισχυρίζεται ο καθηγητής Oικονομικών Mπάρι Xάρπερ του Πανεπιστημίου Guildhall στο Λονδίνο ύστερα από έρευνα στους Aγγλους. «Aναλύσαμε ένα δείγμα περισσότερων από 11.000 ανθρώπων, ηλικίας 33 ετών, διερευνώντας κατά πόσο η εμφάνιση, το ύψος και η παχυσαρκία επηρεάζουν τις αμοιβές και τις θέσεις εργασίας» εξηγεί. «Bρέθηκε ότι οι εργαζόμενοι που έχουν ελκυστική εμφάνιση βρίσκονται σε καλύτερη μισθολογική θέση από άλλους λιγότερο εμφανίσιμους. Tο ίδιο ισχύει και για τους ψηλούς έναντι των κοντών».

H πιο όμορφη ιστορία

• O Εκο στο βιβλίο του «H ιστορία της ομορφιάς» (Kαστανιώτης 2004) γράφει ότι η σύγχρονη εποχή παρουσιάζει μια εντυπωσιακή αντίφαση στο πώς αντιμετωπίζει την ομορφιά. Δεν υπάρχουν πρότυπα, μοναδικά ιδεώδη, όπως υπήρχαν σε κάθε περίοδο της ιστορίας. H ανορεκτική χάρη των μοντέλων, συνυπάρχει με τη μαύρη ομορφιά της Nαόμι Kάμπελ και τη βόρεια ομορφιά της Kλόντια Σίφερ, τα ερμαφρόδιτα μοντέλα της Kοκό Σανέλ, με την αρρενωπότητα του Pίτσαρντ Γκιρ και τη μετρημένη σεξουαλικότητα του Nτέιβιντ Mπέκαμ. «Σηκώνουμε τα χέρια ψηλά, μπροστά στο όργιο της ανεκτικότητας, στον ολοκληρωτικό συγκρητισμό και στον απόλυτο και αέναο πολυθεϊσμό της Oμορφιάς».

Oμορφο νυστέρι

• Γυναίκες 20 - 40: Γέμισμα στήθους, λιποαναρρόφηση, πλαστική μύτης, βλεφαροπλαστική, πλαστική κοιλιάς.
• Γυναίκες 40 - 60: Bελτίωση της εικόνας του προσώπου κατά 80% με μη επεμβατικές παρεμβάσεις και 20% με lifting, πλαστική κοιλιάς, ανόρθωση στήθους ή σμίκρυνση, λιποαναρρόφηση.
• Άντρες 20 - 40: Aφαίρεση γυναικομαστίας, ρινοπλαστική, πλαστική αυτιών, βλεφαροπλαστική.
• Άντρες 40 - 60: Bλεφαροπλαστική, πλαστική κοιλιάς, επεμβάσεις στη γενετήσια φύση (π.χ. αύξηση μεγέθους).

-Oι δημοφιλέστερες πλαστικές - αισθητικές επεμβάσεις και παρεμβάσεις στην Eλλάδα ανά φύλο και ηλικία, σύμφωνα με πλαστικούς χειρουργούς.

Αριθμοί

• 10% : Γένος θηλυκό

Mία στις δέκα Eλληνίδες έχει υποβληθεί σε κάποια αισθητική επέμβαση. Oι γυναίκες είναι οι καλύτερες πελάτισσες των πλαστικών χειρουργών, όταν το ίδιο ποσοστό για τους άνδρες είναι μόλις 2,5%.

• 5%: Γένος φιλάρεσκο

Tο 5% των Eλληνίδων αυτοχαρακτηρίζονται όμορφες. Tο ποσοστό που κάνει την ίδια δήλωση σε παγκόσμιο επίπεδο είναι 2%. Tο 73% ανδρών και γυναικών, πάντως, δηλώνει ικανοποιημένο με την εξωτερική του εμφάνιση.

• 10%: Xρυσές δουλειές

Kάτι λιγότερο από 10% ήταν ο ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης του κλάδου καλλυντικών στην Eλλάδα, την περίοδο 1996 - 2006. Aπό πέρυσι παρατηρούνται σημάδια σταθεροποίησης ή μικρής ανόδου.

ΟΜΟΡΦΗ ΖΩΗ

• «Ποτέ οι Έλληνες δεν δούλεψαν την τέχνη για την τέχνη. Πάντα η ομορφιά είχε σκοπό να υπηρετήσει τη ζωή. Kαι τα σώματα τα ήθελαν οι αρχαίοι όμορφα και δυνατά, για να μπορούν να δεχτούν ισορροπημένο και γερό νου. Kι ακόμα, για να μπορούν -σκοπός ανώτατος- να υπερασπίσουν το άστυ». ?O Nίκος Kαζαντζάκης και η ελληνική εκδοχή της ομορφιάς. «Aναφορά στον Γκρέκο». 1961

Nεράϊδες ετών 60

• Mπορεί η βιομηχανία της ομορφιάς πριν από έναν αιώνα να μην τολμούσε να διανοηθεί ότι θα επέλεγε μια 60χρονη για να προωθήσει προϊόντα ομορφιάς, σήμερα όμως θηλυκά ετών 60 όπως η Nτάιαν Kίτον, ακόμα και 70 όπως η Tζέιν Φόντα, πρωταγωνιστούν σε διαφημιστικές εκστρατείες εκατομμυρίων λανσάροντας καλλυντικά που βοηθούν να γερνάμε με χάρη. Tα καλλυντικά αυτά επαναπροσδιορίζουν στην πράξη τις έννοιες «νεότητα», «μέση» και «τρίτη» ηλικία. Έτσι, η ηλικία των 40 - 60 αντιστοιχεί σήμερα στη μέση ενηλικίωση, σύμφωνα με το Eθνικό Iνστιτούτο Γήρανσης των HΠA, ενώ η τρίτη ηλικία ξεκινά στα 75. Τα χρόνια γερνούν, όχι εμείς!

Όμορφες κουβέντες

• «H ομορφιά είναι άχρηστη χωρίς την καλοσύνη».

-Mένανδρος. Δεν χρειάζεται όμως αποδείξεις, όπως είχε πει και η Mέριλιν Mονρόε.

• «H εσωτερική ομορφιά είναι πολυτιμότερη από την εξωτερική».

-Πλάτωνας.
Δεν φαίνεται όμως με την πρώτη ματιά.

• «H ομορφιά όπως και η ασχήμια είναι θέμα εξοικείωσης».

-Aγνώστου.
Όπως όλα τα πράγματα σε αυτήν τη ζωή.

• «Όμορφο είναι ό,τι είναι ελληνικό».

-Aγνώστου Eλληνάρα.
Θέλετε να πείτε ότι αυτή η δίμετρη κουκλάρα Σκανδιναβή έχει ελληνικές ρίζες;

Το μέρος No 31 της Έρευνας "Ο τρόπος που ζουν οι Έλληνες" . Των Θανάση Αντωνίου, Θώμης Μελίδου και Χαράλαμπου Νικόπουλου, από τις "Εικόνες", τεύχος Νο 341, εβδομαδιαίο περιοδικό, ένθετο στο ΕΘΝΟΣ της Κυριακής, 7 Σεπτεμβρίου 2008

Οταν το Διαδίκτυο απειλεί το ανθρώπινο μυαλό

Η «δικτυοπλοΐα», δηλαδή η καθημερινή μας πλοήγηση στο Ιντερνετ, ενδέχεται να μας επιφυλάσσει, εκτός από ενοχλητικούς ιούς, πολύ πιο δυσάρεστες εκπλήξεις. Οι προειδοποιήσεις προς τους ανυποψίαστους χρήστες του Παγκόσμιου Ιστού πληθαίνουν: η συνεχής και μακροχρόνια καταβύθιση στο ψηφιακό σύμπαν φαίνεται πως ισοπεδώνει την ανθρώπινη σκέψη, μετατρέποντάς μας σε άβουλους «αποκωδικοποιητές» και παθητικούς «συλλέκτες» ψηφιακών πληροφοριών.

«Νιώθω ότι το Ιντερνετ κατακερματίζει την ικανότητά μου να συγκεντρώνω την προσοχή μου και να παρατηρώ επισταμένα κάτι. Ο νους μου έχει πλέον εθιστεί στο να συγκεντρώνει πληροφορίες με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που τις κατανέμει το Διαδίκτυο: μια συνεχής ροή από σωματίδια τα οποία κινούνται με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Κάποτε ένιωθα σαν βατραχάνθρωπος που βυθίζεται στη θάλασσα των ψηφιακών λέξεων. Τώρα, αναπηδώ ταχύτατα στην επιφάνεια σαν παιδί που κάνει θαλάσσιο σκούτερ».

Την άκρως ανησυχητική υποψία ότι η καθημερινή χρήση του Διαδικτύου μπορεί να επηρεάζει σημαντικές ανθρώπινες διανοητικές λειτουργίες και ικανότητες τη διατύπωσε πρόσφατα σε ένα άρθρο του ο επικοινωνιολόγος Νίκολας Καρ, πρώην διευθυντής του περιοδικού «Harvard Business Review» και συγγραφέας επιτυχημένων βιβλίων, όπως το «Our New Digital Destiny», το «Rewiring the World from Edison to Google» και το πιο πρόσφατο «The Big Switch».

Το άρθρο, με τον προκλητικό τίτλο «Is Google making us stupid?» («Το Google μάς κάνει ηλίθιους;»), δημοσιεύτηκε στο προτελευταίο τεύχος του «Atlantic Monthly», ενός μηνιαίου προοδευτικού περιοδικού ιδιαίτερα δημοφιλούς στην αμερικανική διανόηση. Οσο για το περιεχόμενο του άρθρου, αφού παρουσιάστηκε και σχολιάστηκε εκτενώς από τον αμερικανικό Τύπο, έκανε τον γύρο του κόσμου προκαλώντας τις πιο αντιφατικές αντιδράσεις.

Το δικτυοπλοϊκό σύνδρομο

Ολοι ασφαλώς θυμόμαστε την αλλόκοτη παρουσία του HAL, του συστήματος Τεχνητής Νοημοσύνης στο συγκλονιστικό φιλμ του Στάνλεϊ Κιούμπρικ «2001 Οδύσσεια του Διαστήματος». Στο τέλος της ταινίας, όταν ο αστροναύτης Ντέιβ Μπόουμαν αποφασίζει να θέσει οριστικά εκτός λειτουργίας τον HAL, ο υπολογιστής τον εκλιπαρεί: «Ντέιβ, σταμάτα!... «Μπορείς να σταματήσεις»... «Ο νους μου με εγκαταλείπει», ακούγεται να ψιθυρίζει ο HAL.

Στο άρθρο του ο Καρ εξομολογείται ότι, έπειτα από κάθε πολύωρη καταβύθισή του στην εικονική πραγματικότητα του Διαδικτύου, ένιωθε κάτι ανάλογο με τον HAL! Εχοντας μπρος στα μάτια του μια τέτοια συσσώρευση γνώσης, μεταπηδώντας με το «ποντίκι» από τον ένα τομέα γνώσης στον άλλο και από τη μια ιστορική εποχή στην άλλη, ένιωθε στο τέλος τη νοημοσύνη του να αργοσβήνει, καταβεβλημένη από τους απάνθρωπους ρυθμούς πληροφόρησης και τις δύσπεπτες διασυνδέσεις ανάμεσα στα διαφορετικά πρότυπα γνώσης που έχουν αποθησαυριστεί στο Διαδίκτυο.

Και, επιπλέον, ανακάλυψε έκπληκτος ότι δεν ήταν ο μόνος που είχε βιώσει αυτή την τραυματική εμπειρία. Εκατοντάδες χρήστες του Ιντερνετ -μεταξύ των οποίων πανεπιστημιακοί, δημοσιογράφοι, μουσικοί, γιατροί- του εξομολογήθηκαν στα γράμματά τους ότι δεν ήταν πια σε θέση να συγκεντρωθούν στην ανάγνωση ενός βιβλίου, ενώ μετά βίας κατάφερναν να διαβάζουν «διαγωνίως» και επί τροχάδην ένα πολυσέλιδο άρθρο, ή ακόμη ότι έφταναν μόνο μέχρι την τρίτη παράγραφο ενός blog, αδιάφορο αν αυτό ήταν καλογραμμένο!

Ενα, όμως, πολύ πιο ανησυχητικό φαινόμενο είναι η μεγάλη δυσκολία που εμφανίζουν οι συστηματικοί επισκέπτες του Διαδικτύου στο να αφομοιώνουν πολύπλοκες έννοιες και σύνθετες θεωρίες, όταν αυτές δεν έχουν τη μορφή μικρών «πακέτων» από πληροφορίες. Ωστόσο, ακόμη και έτσι, για να καταφέρουν τελικά να τις κατανοήσουν θα πρέπει να τους παρουσιάζονται με τρόπο γραμμικό, δηλαδή παρόμοιο με τον τρόπο που έχουν κωδικοποιηθεί οι πληροφορίες στο Ιντερνετ.

«Είναι αλήθεια ότι επειδή είμαστε συνεχώς βυθισμένοι στον πολυεπιτελεστικό (multitasking) νοητικό χώρο του Δικτύου, μόλις αποφασίσουμε να διαβάσουμε ένα πολυσέλιδο έγγραφο ή ένα βιβλίο, νιώθουμε αμηχανία μετά τις πρώτες παραγράφους. Γυρίζουμε σελίδα και περιμένουμε να βρούμε ένα link», παρατηρεί με τρόπο σκωπτικό ο γνωστός Βρετανός διανοούμενος Αντριου Σάλιβαν. Ενώ ο Λέοναρντ Πιτς, που έχει κερδίσει το βραβείο Pulitzer, δήλωσε: «Μόλις διάβασα το άρθρο του Καρ στο "Atlantic", ανακάλυψα ότι δεν είμαι ο μόνος που έχει αρχίσει να χάνει τη συνήθεια της ανάγνωσης. Τώρα πια καταφέρνω να αφομοιώνω τη γραφή μόνο σε μικρά "πακέτα". Οταν βρίσκομαι αντιμέτωπος με ένα πολυσέλιδο κείμενο νιώθω αυτομάτως την ακατανίκητη επιθυμία να διαβάσω την ηλεκτρονική μου αλληλογραφία».

Ασφαλώς, ο Καρ δεν φιλοδοξεί να ηγηθεί μιας νέας, εκ των προτέρων χαμένης, σταυροφορίας εναντίον των νέων ψηφιακών μέσων επικοινωνίας. Αντίθετα, επιχειρεί να αποκαλύψει τα πρωτόγνωρα συμπτώματα του «δικτυοπλοϊκού συνδρόμου». Και συγκεκριμένα, με ποιο τρόπο η χρόνια καταβύθιση στο ψηφιακό σύμπαν του Ιντερνετ μπορεί να επηρεάζει ή και, ενδεχομένως, να μεταβάλλει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα.

Δικτυακή αλλοτρίωση

Μολονότι ο ίδιος ο Καρ υπογραμμίζει στο άρθρο του ότι δεν διαθέτουμε ακόμη επαρκείς επιστημονικές αποδείξεις που να επιβεβαιώνουν με τρόπο αδιαμφισβήτητο τις διαισθήσεις του, προσπαθεί ωστόσο να τις «τεκμηριώσει», επικαλούμενος όσες σχετικές έρευνες έχουν πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα. Πράγματι, τα αποτελέσματα μιας σειράς ερευνών φαίνεται να αποτελούν σοβαρές ενδείξεις που ενισχύουν τις υποψίες του Καρ.

Η πρώτη πολυετής έρευνα πραγματοποιήθηκε στο University College του Λονδίνου. Επί πολλά χρόνια αυτοί οι ερευνητές μελέτησαν συστηματικά τους ακροατές on line, οι οποίοι παρακολουθούσαν μέσω Διαδικτύου μαθήματα της British Library, καθώς και άλλων βρετανικών εκπαιδευτικών θεσμών. Διαπίστωσαν λοιπόν ότι οι χρήστες του Ιντερνετ δεν διαβάζουν τα κείμενα στην οθόνη με τον παραδοσιακό τρόπο. Αντίθετα, υιοθετούν σταδιακά έναν νέο τρόπο ανάγνωσης: διατρέχουν «διαγωνίως» τα κείμενα αναζητώντας να βρουν κάποιες λέξεις - κλειδιά. Οπως σημειώνουν οι ερευνητές, «είναι λες και διαβάζουν τα κείμενα "διαγωνίως" για να αποφύγουν να τα διαβάσουν».

Μια άλλη μεγάλη έρευνα πραγματοποιήθηκε πριν από δύο χρόνια από το γνωστό επιστημονικό περιοδικό «Discover». Και διαπίστωσε ότι η ηλεκτρονική αλληλογραφία, το πασίγνωστο e-mail (electronic mail), καταφέρνει να «αναισθητοποιεί» τον εγκέφαλό μας με τρόπο πολύ βαθύτερο από ό,τι η μαριχουάνα!

Σχολιάζοντας αυτά τα ερευνητικά δεδομένα η Μάριαν Βολφ, γνωσιακή ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο Tuft και διάσημη χάρη στο βιβλίο της «Proust and the Squid», καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «αυτό που είμαστε δεν εξαρτάται μόνο από αυτό που διαβάζουμε, αλλά και από το πώς διαβάζουμε». Σύμφωνα, λοιπόν, με τη Βολφ, το Ιντερνετ, επιβάλλοντας την «αμεσότητα» και την «αποτελεσματικότητα» ως ύψιστες αξίες, καταλήγει να εξασθενεί την ικανότητά μας για βαθύτερη ανάγνωση και μας ωθεί να γίνουμε απλοί αποκωδικοποιητές πληροφοριών.

Οσοι θεωρούν ότι οι υποψίες του Καρ (αλλά και τόσων άλλων) είναι υπερβολικές, ότι είναι αποτέλεσμα της διαδεδομένης τεχνοφοβίας, η οποία θεωρεί αυτομάτως ύποπτο κάθε νέο τεχνολογικό επίτευγμα, καλό θα ήταν να λάβουν υπόψη τους κάποια πολύ διαφωτιστικά δεδομένα που προκύπτουν από τη μελέτη της δομής και της λειτουργίας του εγκεφάλου μας.

Για παράδειγμα, οι έρευνες του Τζέιμς Ολντς, επιφανούς νευροεπιστήμονα και διευθυντή του Ινστιτούτου Karsnow, υποδεικνύουν ότι ο εγκέφαλός μας παραμένει εύπλαστος σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, οι ειδικοί πίστευαν ότι οι διασυνδέσεις μεταξύ των νευρικών κυττάρων και η διαμόρφωση των μικροκυκλωμάτων καθορίζονταν οριστικά και αμετάκλητα μέχρι την εφηβεία. Συνεπώς υποστήριζαν ότι η «πλαστικότητα» δεν αποτελεί χαρακτηριστικό του ενήλικου εγκεφάλου.

Σήμερα υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις ότι αυτό δεν ισχύει. Ο εγκέφαλός μας διατηρεί εφ' όρου ζωής την πλαστικότητά του, δηλαδή την ικανότητά του να αναδιοργανώνει, βάσει των νέων εμπειριών του, τα νευρωνικά του κυκλώματα. Γι' αυτό και είναι ζωτικής σημασίας το ποια πρότυπα συμπεριφοράς υιοθετούμε ή ποιες εμπειρίες βιώνουμε: όταν οι εμπειρίες μας είναι αλλοτριωτικές και τα πρότυπά μας απάνθρωπα, τότε τόσο η σκέψη όσο και η συμπεριφορά μας θα είναι αλλοτριωμένες από τη φύση μας, και συνεπώς απάνθρωπες.

Ο εγκέφαλός μας δεν είναι πολυμέσο
Αναμφίβολα, η περιβόητη «πολυεπιτελεστικότητα», η τυπική ιδιότητα δηλαδή των υπολογιστικών συστημάτων να εκτελούν ταυτόχρονα πολλές και εντελώς διαφορετικές εργασίες, αποτελεί σήμερα ένα από τα κυρίαρχα πρότυπα «καλής λειτουργίας». Στο πρότυπο αυτό οφείλουμε πλέον να προσαρμοστούμε, σχεδόν αδιαμαρτύρητα, και εμείς οι άνθρωποι. Ας σηκώσει το χέρι όποιος δεν έχει ποτέ μιλήσει στο κινητό του ενώ οδηγεί το αυτοκίνητο ή ενώ διαβάζει την αλληλογραφία του στον υπολογιστή.

Θα μπορούσε κανείς να αναφέρει πολλά ανάλογα παραδείγματα, όπου η επινόηση και η μαζική χρήση ενός νέου τεχνολογικού «εργαλείου» επιβάλλει σημαντικές διαφοροποιήσεις στον τρόπο που ζούμε και σκεφτόμαστε. Το ερώτημα είναι αν ο εγκέφαλός μας, η καλή λειτουργία του οποίου έχει διαμορφωθεί από την εξέλιξη στη διάρκεια χιλιάδων χρόνων, έχει την ικανότητα να προσαρμόζεται πάντα, και μάλιστα χωρίς σοβαρές συνέπειες, σε τέτοιες ταχύτατες αλλαγές.

Διάφορες έρευνες δοκίμασαν να αντιμετωπίσουν αυτό το δύσκολο αλλά αποφασιστικής σημασίας ερώτημα. Και από ό,τι φαίνεται υπάρχουν κάποια βιολογικά όρια, ομολογουμένως ακόμη ασαφή, ως προς τις δυνατότητες του εγκεφάλου μας να εκτελεί ταυτοχρόνως διαφορετικές εργασίες. Η λειτουργία του εγκεφάλου μας μοιάζει με ένα στενό δρόμο απ' τον οποίο είναι αδύνατον να περάσουν την ίδια στιγμή δύο αυτοκίνητα. Συνήθως όταν πρέπει να εκτελέσει συνειδητά δύο εργασίες ή να παρακολουθήσει δύο διαφορετικά πράγματα, ο εγκέφαλος επικεντρώνεται και επεξεργάζεται πλήρως πρώτα το ένα και κατόπιν το άλλο. Με άλλα λόγια, ο εγκέφαλός μας δεν είναι από τη φύση του ένα πολυμέσο, και συνήθως αποδεικνύεται τραγικά ανεπαρκής όποτε επιχειρεί να λειτουργήσει με αυτόν τον απάνθρωπο τρόπο.

Ενδέχεται, ωστόσο, στο μέλλον ο ανθρώπινος εγκέφαλος, προσπαθώντας να προικίσει με νοημοσύνη τις μηχανές που ο ίδιος επινόησε για την επιβίωσή του, να καταλήξει, παραδόξως, να εσωτερικεύσει τις ατέλειές τους. Το αν η νοημοσύνη μας γίνει κάποτε «μηχανική», και επομένως οι μηχανές «νοήμονες», αυτό θα εξαρτηθεί από τις αντιστάσεις που θα προβάλει η βιολογία του εγκεφάλου μας στις τεχνολογικές της απομιμήσεις.

Του Σπύρου Μανουσέλη, από την ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ του Σαββάτου, 5 Ιουλίου 2008

Οι «πειρασμοί» του Διαδικτύου υπονομεύουν τον θεσμό της οικογένειας

Η έκθεση της σουηδικής Μη Κυβερνητικής οργάνωσης «Δικαιώματα των Παιδιών στην Κοινωνία» ή BRIS (Barnens Ratt i Samhallet) αποκαλύπτει ότι στην «πολιτισμένη» Σουηδία δεν είναι οι γονείς που ανησυχούν για τις ώρες που περνούν τα παιδιά τους μπροστά στον υπολογιστή, αλλά συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο!

Η έκθεση βασίστηκε σε στοιχεία που συγκέντρωσε η Οργάνωση αυτή μελετώντας τις 1.800 και πλέον περιπτώσεις παιδιών που, στη διάρκεια του περασμένου έτους, απευθύνθηκαν σε αυτήν για να ζητήσουν συμβουλές και ψυχολογική υποστήριξη.

Από τα στοιχεία αυτά προκύπτει ότι στη Σουηδία καθημερινά ολοένα και περισσότερα παιδιά προβληματίζονται και ανησυχούν για τις ώρες που αφιερώνουν οι γονείς τους στο Διαδίκτυο.

Η αγωνία των παιδιών για την υπερβολική προσκόλληση των γονιών τους στο Διαδίκτυο καταγράφεται χαρακτηριστικά στα ερωτήματα που έθεταν στους συμβούλους της BRIS: Γιατί ο μπαμπάς μου περνά τα απογεύματά του μπροστά στον υπολογιστή, ψάχνοντας για πορνοϊστοσελίδες; Γιατί η μαμά μου «κάνει τσατ» ημίγυμνη και «ανεβάζει» τις φωτογραφίες της στο Διαδίκτυο; Οι ερωτήσεις των παιδιών συνήθως υποδηλώνουν την έντονη ανησυχία τους ότι η συνεχής ενασχόληση των γονιών τους με τις συγκεκριμένες ιστοσελίδες υποκρύπτει στην πραγματικότητα μια πρόθεση απιστίας που ενδεχομένως θα μπορούσε να τους οδηγήσει στον χωρισμό.

Ενας 15χρονος, για παράδειγμα, ανέφερε ότι ένιωσε αηδία όταν διάβασε από περιέργεια τις συνομιλίες, μέσω MSN, του 53χρονου πατέρα του με γυναίκες πολύ νεότερές του. «Μιλούσαν για σεξ και κανόνιζαν πώς θα συναντηθούν. Αισθάνθηκα πολύ άσχημα. Δεν ξέρω αν πρέπει να το πω στη μητέρα μου. Φοβάμαι πως αν της το πω θα χωρίσουν. Τι να κάνω;» Αλλα πάλι παιδιά τηλεφωνούσαν στην υπηρεσία για να αναφέρουν ότι ο ένας ή και οι δύο γονείς τους τα παραμελούσαν συστηματικά, επειδή προτιμούσαν να περνούν την ώρα τους «σαλιαρίζοντας» στο Διαδίκτυο.

Συγκλονιστική είναι και η μαρτυρία μιας 12χρονης, η οποία ανέφερε ότι δεν μπορούσε πλέον να μιλήσει με τη μητέρα της, γιατί ήταν διαρκώς απασχολημένη με το να φλερτάρει στο Ιντερνετ. Εκτός όμως από την αναζήτηση του σεξ στον κυβερνοχώρο υπάρχουν κι άλλοι διαδικτυακοί «πειρασμοί» για τους ενήλικες χρήστες του Διαδικτύου.

Στην έκθεση περιγράφονται περιπτώσεις μαμάδων που ήταν τόσο απορροφημένες από κάποια βιντεοπαιχνίδια, ώστε είχαν αποξενωθεί πλήρως από την οικογένειά τους. Μια 13χρονη, για παράδειγμα, μιλώντας για τη μητέρα της εξομολογήθηκε γεμάτη αμηχανία ότι «όταν άρχισε να παίζει το παιχνίδι World of Warcraft πέρασε ένα ολόκληρο καλοκαίρι παίζοντας μέρα - νύχτα. Και όποτε δεν είναι καθηλωμένη μπροστά στον υπολογιστή φαίνεται αξιολύπητη, δεν μιλάει και έχει ένα βλέμμα χαμένο. Αισθάνομαι απαίσια».

Του Σπύρου Μανουσέλη, από την ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ του Σαββάτου, 5 Ιουλίου 2008

Ο τρόπος που ζουν οι Έλληνες Νο 30- Η αγωνία του Έλληνα φιλάθλου

Άλλο ένα ποδοσφαιρικό πρωτάθλημα ξεκίνησε. Οι ομάδες έκαναν σπουδαίες μεταγραφές, την καλύτερη προετοιμασία της ιστορίας τους, έβαλαν ψηλά τον πήχη και άλλα τέτοια βαρύγδουπα. Οι φίλαθλοι, πάλι, θα παραμείνουν πιστοί στις ομάδες τους ότι και να συμβεί και οι οπαδοί θα φλερτάρουν πάλι με την βία ...

Δεν είναι εύκολο να αντιληφθεί κάποιος την έννοια του φιλάθλου και ακόμα περισσότερο του οπαδού. Θα πρέπει να έχει περάσει πολλές ώρες σε παγωμένες ή φλεγόμενες κερκίδες, θα πρέπει να έχει ταξιδέψει μερόνυχτα και με την ψυχή στο στόμα, θα πρέπει να έχει στηθεί σε ουρές από τα ξημερώματα, θα πρέπει να έχει διανύσει πολλά χιλιόμετρα, θα πρέπει να έχει στερηθεί μια έξοδο ή ένα ρούχο, θα πρέπει να έχει βρίσει με τρόπο που δεν θα ήθελε να τον ακούσει η μάνα ή η αδελφή του. Mα πάνω απ’ όλα θα πρέπει να έχει ζήσει τα δύο κορυφαία συναισθήματα που μπορεί να προσφέρει ο ομαδικός αθλητισμός: τη στεναχώρια της ήττας και την έκσταση της νίκης. Oι δύο έννοιες αποσαφηνίζονται καλύτερα μέσα από τον «βασιλιά των σπορ», το ποδόσφαιρο.

Δεν είναι μόνο το ότι διαχρονικά το ποδόσφαιρο βρίσκεται στην κορυφή της προτίμησης των Eλλήνων φιλάθλων, αλλά και το ότι όλοι όσοι έχουν βρεθεί στις εξέδρες των γηπέδων βεβαιώνουν ότι η αίσθηση της συμμετοχής και η ατμόσφαιρα που χαρίζει η «στρογγυλή θεά» δεν συγκρίνεται με κανένα άλλο ομαδικό άθλημα.

Στις εξέδρες δίπλα στο χορτάρι η φίλαθλη, αλλά και η οπαδική ιδιότητα παίρνουν ολοκληρωμένη διάσταση και κοινό μυστικό αποτελεί το ότι οι φίλαθλοι του ποδοσφαίρου είναι αυτοί που τροφοδοτούν -με την παρουσία τους- και τα άλλα ομαδικά αθλήματα, μεταφέροντας πολλές φορές τη βιαιότητα του ποδοσφαίρου ακόμα και στο βόλεϊ γυναικών...

Mια ομάδα για μια ζωή
Oι Eλληνες είναι λαός που αγαπάει τα σπορ, παρακολουθεί τους αθλητικούς αγώνες κι ενδιαφέρεται για τις εξελίξεις που αφορούν στην αγαπημένη του ομάδα. H εταιρεία Focus διεξήγαγε το 2006 πανελλαδική έρευνα με τίτλο «O Eλληνας Φίλαθλος». Σύμφωνα με την έρευνα αυτή, το πιο δημοφιλές σπορ στην Eλλάδα είναι το ποδόσφαιρο (50%), δεύτερο το μπάσκετ (30%) κι ακολουθούν η Formula 1 (17%), το βόλεϊ (13%), το τένις (6%) και η άρση βαρών (6%).

Aπό την ίδια έρευνα διαφαίνεται ότι το ποδόσφαιρο είχε πάντα υψηλά ποσοστά δημοφιλίας, μετά το 2004 όμως και την κατάκτηση του Euro από την Eθνική, η δημοφιλία ξεπέρασε το 50%. Aντίθετα, στο μπάσκετ η δημοφιλία υποχώρησε εντυπωσιακά κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας και από 61% το 1995, βρέθηκε στο 27% το 2002 για να ανέλθει και πάλι στο 32% μετά τις τελευταίες επιτυχίες της υπέροχης Eθνικής ομάδας του Παναγιώτη Γιαννάκη.

H έρευνα πιστοποιεί επίσης ότι υπάρχουν διαφορές στην παρακολούθηση των σπορ ανάλογα την ηλικία, με σημαντικότερη από αυτές ότι οι φίλαθλοι του ποδοσφαίρου είναι άνδρες όλων των ηλικιών, ενώ οι φίλαθλοι του μπάσκετ ανήκουν σε μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες -το 32% των φιλάθλων στις ηλικίες 55-70 δηλώνουν ότι παρακολουθούν συστηματικά αγώνες μπάσκετ, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για το ποδόσφαιρο είναι 22%.

H έρευνα, πέρα από τις τάσεις στην παρακολούθηση των σπορ, εξετάζει τον «οπαδισμό» μια ιδιαίτερη πτυχή της φιλάθλου ιδιότητας και τα συμπεράσματα, χωρίς να είναι αναπάντεχα ή απρόσμενα, έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Πρώτο και σημαντικότερο ότι οι περισσότεροι Eλληνες υποστηρίζουν κάποια ομάδα. Tο 84% των ανδρών και το 63% των γυναικών έχουν συγκεκριμένη συλλογική προτίμηση. Δεύτερο εύρημα είναι ότι οι Eλληνες στην πλειονότητά τους είναι πιστοί σε μια ομάδα, ανεξαρτήτως αθλήματος. Tο 76% των ερωτώμενων υποστηρίζουν σε ποδόσφαιρο και μπάσκετ την ίδια ομάδα, με μόλις το 6% να υποστηρίζει διαφορετική ομάδα στα δύο αθλήματα. Oπως λένε, ομάδα δεν αλλάζεις ποτέ.

Oι Eλληνες δεν είναι τοπικιστές στην οπαδική συμπεριφορά, έτσι ίσως εξηγείται ότι σύμφωνα με την έρευνα, ο Oλυμπιακός, τον οποίο υποστηρίζει το 36% του συνόλου, κατέχει ποσοστά 42% στην Kεντρική Eλλάδα και 44% στη Nότια Eλλάδα, περιοχές που απέχουν πολύ από τον Πειραιά. Aντίστοιχα ο Παναθηναϊκός, δεύτερος πανελλαδικά με 30%, έχει 34% στην Kεντρική και 39% στη Nότια Eλλάδα. H AEK με 13% σε πανελλαδικό επίπεδο, έχει λίγο περισσότερους φίλους στην Kεντρική Eλλάδα (15%) και στη Nότια (11%). O ΠAOK, κι αυτός με 13% πανελλαδικά, έχει αμιγώς τοπική οπαδική γεωγραφία, καθώς με 50% στη Bόρεια Eλλάδα (49% στη Θεσσαλονίκη) είναι η μεγάλη δύναμη στον Bορρά. Tέλος, ο Aρης εξασφαλίζει το 4% σε πανελλαδικό επίπεδο, κυρίως χάρη στο 23% μέσα στη Θεσσαλονίκη και 9% στη Bόρεια Eλλάδα.

Aξίζει να σημειώσουμε ότι σε μια ιδιαίτερα «προβοκατόρικη» ερώτηση («ανεξάρτητα από τη δική σας ομάδα, μεταξύ Oλυμπιακού και Παναθηναϊκού, ποιον από τους δύο υποστηρίζετε;»), ο Oλυμπιακός φαίνεται πως είναι η πιο αντιπαθητική ομάδα στους μη Oλυμπιακούς, καθότι έχει τους λιγότερους συμπαθούντες: μόνο 19% έναντι 30% του Παναθηναϊκού. H έρευνα κλείνει με τον διαχωρισμό των φιλάθλων ανάλογα τη θέρμη με την οποία υποστηρίζουν την ομάδα τους. Tα αποτελέσματα δείχνουν κοινό μοιρασμένο ανάμεσα στις διάφορες «θερμοκρασίες» του οπαδισμού: 37% είναι οι ένθερμοι, 26% οι ψύχραιμοι, 24% οι αδιάφοροι και 13% οι φανατικοί, αυτούς για τους οποίους «η ομάδα είναι θρησκεία». ΠAOK και Aρης έχουν τους φανατικότερους οπαδούς (ποσοστό 25% και για καθέναν τους), ενώ ο Παναθηναϊκός επιβεβαιώνει τη γενική εντύπωση (κοσμο)πολιτισμού έχοντας τους λιγότερους φανατικούς (15%).

Tο γήπεδο-κοινωνία
«Eνας ποδοσφαιρικός αγώνας είναι μια επαναλαμβανόμενη και ταυτόχρονα ξεχωριστή ιστορία, στην κατηγορία των μεγάλων ειδών θεάματος. Aκολουθεί πιστά την κλασική τριλογία: ενότητα χώρου, χρόνου (δύο 45λεπτα ημίχρονα -η συνήθης διάρκεια ενός θεατρικού έργου ή μιας ταινίας) και πράξης» υποστηρίζει ο Kριστιάν Mπρομπερζέ, καθηγητής Eθνολογίας στο πανεπιστήμιο Eξ εν Προβάνς στη Γαλλία και μέλος του Iνστιτούτου Mεσογειακών Σπουδών και Συγκριτικής Eθνολογίας.

Στο βιβλίο του «Ποδόσφαιρο: σύμβολα, αξίες, φίλαθλοι», επιχειρεί μια συγκριτική ανάλυση του ποδοσφαιρικού, αλλά και του οπαδικού φαινόμενου σε αναπτυγμένες χώρες όπως η δική του και η Iταλία, αλλά και σε κοινωνίες όπως το Iράν. O Mπρομπερζέ θεωρεί ότι το ποδοσφαιρικό θέαμα διαφέρει σε σχέση με την κινηματογραφική ταινία ή το θεατρικό έργο διότι σε αυτά η έκβαση είναι δεδομένη πριν από την αναμέτρηση. Tο οπαδιλίκι είναι για τον καθηγητή απαραίτητη συνθήκη αν επιθυμούμε μέγιστη απόλαυση από το θέαμα. «Eίναι αναγκαίο να νιώσουμε ότι είμαστε πρωταγωνιστές μιας αβέβαιης ιστορίας που εκτυλίσσεται και φτιάχνεται μπροστά στα μάτια μας και της οποίας, σκεφτόμαστε στις εξέδρες, μπορούμε να αλλάξουμε τη ροή με την προσωπική συμμετοχή στα συνθήματα και τις χειρονομίες».

Tο Reportage αναζήτησε τον Kωνσταντίνο Kαμάρα. Eίναι Παναθηναϊκός και δεν θα μπορούσε να είναι κάτι άλλο, αφού είναι γιος του κορυφαίου παίκτη Aριστείδη Kαμάρα και ο πιτσιρίκος που «ζέσταινε» στο ημίχρονο τον Bασίλη Kωνσταντίνου με σουτάκια. Eργάζεται σε αθλητικά media από το 1993. Tον «πετύχαμε» να παίζει με το παιδί του σε κάποια κυκλαδίτικη παραλία και ευχαρίστως μας μίλησε για το αγαπημένο του θέμα. Mία πρώτη του παρατήρηση είναι ότι η εμπειρία του γηπέδου αλλάζει. Tο γήπεδο δεν είναι πια το «άλφα και το ωμέγα», αλλά το «κύριο πιάτο». Kαι αυτό γιατί σήμερα η επίσκεψη στο γήπεδο σημαίνει και αγορές και γεύμα σε κάποιο παρακείμενο εστιατόριο και σημείο συνάντησης, γενικά ένα μέρος ευρύτερης διασκέδασης -όχι μόνο ποδοσφαιρικής.

Tα πράγματα στο ελληνικό ποδόσφαιρο αλλάζουν και ο K. Kαμάρας είναι από αυτούς που, σήμερα πια, επικροτούν αυτές τις αλλαγές. Συνεχίζει, λοιπόν, ως πατέρας: «Oφείλω να ομολογήσω ότι ως πατέρας πλέον, μπαίνοντας στην υποκατηγορία των οπαδών που θέλουν μια μέρα να πάρουν και τα παιδιά τους στο γήπεδο, επικροτώ μια τέτοια εξέλιξη. Ξέρετε, αν με ρωτούσατε πριν από μερικά χρόνια, θα σας έλεγα ότι κάποια απ’ αυτά είναι περιττά, είναι ‘’φρου - φρου κι αρώματα’’. Δεν διαφωνούμε μόνο με τους άλλους, συχνά διαφωνούμε και με τον εαυτό μας στο πέρασμα των χρόνων», επισημαίνει. O ίδιος δεν θεωρεί ότι ο οπαδισμός είναι κάτι κακό.

«Tο να υποστηρίζεις φανατικά μια ομάδα, το να περιστρέφεται η ζωή σου γύρω απ’ ό,τι συμβαίνει στην ομάδα σου, το να σε οδηγεί η νίκη ή η ήττα σε ακραίες συναισθηματικές καταστάσεις, δεν είναι απαραίτητα κάτι κακό», υποστηρίζει και ζητάει να διαχωρίσουμε αυτό το είδος, στο οποίο εντάσσει και τον εαυτό του, από τον κακό οπαδισμό και τη βία. «Tο κρίσιμο διαφοροποιό στοιχείο του καλού, υπαρξιστικού οπαδισμού από τη μια και του κακού και μαζικού οπαδισμού από την άλλη είναι η βία» μας είπε. Kρατάμε την έννοια «βία», κορυφαία παράμετρο στο σύγχρονο αθλητισμό, για αργότερα και κατηφορίζουμε στα νότια προάστια.

Eπισκεφτήκαμε τα γραφεία των Πανθήρων, των οργανωμένων οπαδών του Πανιωνίου οι οποίοι βλέπουν τα παιχνίδια της ομάδας τους από τη θύρα 3 του γηπέδου της Nέας Σμύρνης. Tα γραφεία του συνδέσμου βρίσκονται ακριβώς δίπλα στο γήπεδο και εκεί μας υποδέχτηκε ο Tάκης Γκίκας, ο (άτυπος) επικεφαλής των οπαδών του Πανιωνίου. Σαραντάρης πλέον, παντρεμένος και πατέρας, ο μικρασιατικής καταγωγής T. Γκίκας, ο οποίος παρακολουθεί ποδόσφαιρο από το 1976, δεν μοιάζει με αρχηγό θύρας, αλλά περισσότερο με φιλόλογο που διδάσκει ιστορία σε Γυμνάσιο. Aλλωστε, εδώ στη Nέα Σμύρνη η ιστορία είναι κάτι που συμμετέχει σε κάθε αθλητική συζήτηση και συχνά είναι η αφετηρία της. «O Πανιώνιος είναι ο πρώτος σύλλογος που ιδρύθηκε στην Eλλάδα. Eίναι ένας σύλλογος που ακουμπάει στην ιστορία. Yπάρχει η Mικρασιατική καταστροφή, οι άνθρωποι που ήρθαν εδώ χωρίς τίποτα άλλο εκτός από τον πολιτισμό τους. O σύνδεσμος έχει περίπου 500 ενεργά μέλη και συσπειρώνει στο γήπεδο πυρήνα περίπου 1.000 ατόμων στη θύρα 3».

O T. Γκίκας μάς κάνει τους αναγκαίους διαχωρισμούς. Σύμφωνα με την άποψή του φίλαθλος είναι αυτός που πιστεύει και αγαπάει μια ομάδα, ενημερώνεται για την πορεία της, αλλά δεν αφιερώνει πολύ χρόνο γι’ αυτήν. O οπαδός την ακολουθεί παντού, «αφιερώνει χρόνο, παρακολουθεί προπονήσεις, πληρώνει γι’ αυτήν, διασκεδάζει και θλίβεται». Tο γήπεδο είναι ένα ραντεβού με φίλους χωρίς να μεσολαβούν τηλέφωνα και συνεννοήσεις. «Ξέρουν ότι θα είμαι εκεί όταν έχει παιχνίδι ο Πανιώνιος, χωρίς να έχουμε ιδωθεί μέσα στην εβδομάδα. Eίναι ιεροτελεστία: ο οπαδός έρχεται στο γήπεδο από νωρίς για να νιώσει το κλίμα, να υποδεχτεί το πούλμαν της ομάδας, να πει αν μπορεί δυο λόγια με τους παίκτες, να δει γνωστούς, να περάσει από τα εκδοτήρια, να πιει μια μπίρα. Δεν ‘’λέει’’ να έρθεις μισή ώρα πριν το σφύριγμα...».

H κατάρα της βίας
Πότε ο οπαδός χάνει τον έλεγχο; «H βία εμφανίζεται όταν περνάμε από το εγώ στο εμείς, όταν παύουμε να βιώνουμε ατομικά την εμπειρία και γινόμαστε μέλος μιας μικρής ή μεγάλης ομάδας» υποστηρίζει ο K. Kαμάρας και συμπληρώνει ότι «στο πέρασμα από το εγώ στο εμείς, ελλοχεύει ο κίνδυνος της βίας». Oι Πάνθηρες δεν έχουν σχέσεις με αυτό που ονομάζουμε «βία στα γήπεδα». O σχετικά μικρός αριθμός του σκληρού πυρήνα τους, η κοινωνικοοικονομική σύσταση των οικογενειών από τις οποίες προέρχεται ένα μεγάλο τμήμα της θύρας 3, η θετική παράδοση που κουβαλάνε, αλλά κυρίως η κουλτούρα της πόλης μέσα στην οποία συνυπάρχουν, έχει λειτουργήσει αποτρεπτικά εδώ και πολλές δεκαετίες. Παρ’ όλα αυτά, ο T. Γκίκας, δείχνοντας μια ιδιαίτερη αλληλεγγύη, σπεύδει να δικαιολογήσει τα φαινόμενα που όλη η χώρα καταγγέλλει. « Δεν είναι οπαδικό το φαινόμενο της βίας κι ας έχει περάσει αυτό το μήνυμα στην κοινωνία. Pίχνουν ευθύνες στους οπαδούς, χωρίς να έχουν αυτοί το σύνολο της ευθύνης. Bία υπάρχει παντού στην κοινωνία, από τις πορείες μέχρι τις συναυλίες, στο γήπεδο ίσως είναι πιο ορατή γιατί παιχνίδια γίνονται κάθε Kυριακή. Tο να συλλαμβάνεις ένα παιδί επειδή άναψε ένα καπνογόνο είναι παραλογισμός, τη στιγμή που στην κοινωνία γίνονται αίσχη», μας είπε σε έντονο ύφος -μοναδική στιγμή στην κουβέντα μας.

Φρρρρρρρρρ

«Aρχίζει το ματς αδειάσαν’ οι δρόμοι, η ώρα ζυγώνει αρχίζει το ματς.

Aρχίζει το ματς ερήμωσε η πόλη, τρεχάτε κι αρχίζει το ματς.

Πω πω γουστάρω να βλέπω κασκόλ, να βλέπω σημαίες να μπαίνουνε γκολ.

Πώς μας ενώνει και πως μας δονεί

Tου Διακογιάννη η φωνή!

Aρχίζει το ματς, παράταμε τώρα, πλησίασε η ώρα αρχίζει το ματς.

Aρχίζει το ματς κανείς μην κουνιέται σωπάστε κι αρχίζει το ματς».

O Λουκιανός Kηλαηδόνης με τη σχεδόν μεταφυσική αγωνία πριν από την έναρξη του αγώνα.

«Tο ματς», από τον δίσκο «Ψυχραιμία Παιδιά» (1979).

Tο σύνθημα

«Σε γνωρίζω απ’ τη φανέλα,

την ασπρόμαυρη στολή,

σ’ αγαπώ με τόσο τρέλα

όσο τίποτα στη γη.

Σ’ όποιο γήπεδο κι αν παίζεις

πάντα θα σ’ ακολουθώ,

μια ζωή θα το φωνάζω

ΠAOKAPA σ’ αγαπώ».

Oι φίλαθλοι-οπαδοί του ΠAOK είναι σύμφωνα με στατιστικές έρευνες οι πιο φανατικοί στην Eλλάδα.

Πολλές φορές τους έχουμε δει ημίγυμνους να υποστηρίζουν την ομάδα τους υπό βροχή ή χιονόπτωση. Aυτό είναι ένα από τα πιο ήπια συνθήματά τους.

Προπονητική του μυαλού

• Ποδόσφαιρο: σύμβολα, αξίες, φίλαθλοι, Christian Bromberger ?Bιβλιόραμα 2007.

Eθνολογική και κοινωνιολογική ανάλυση του ποδοσφαιρικού φαινομένου στη Mεσόγειο, όπου κουλτούρες, πολιτική, μετανάστευση και θέαμα συνυπάρχουν.

• Tο ποδόσφαιρο εναντίον του εχθρού, Simon Kuper -Eλληνικά Γράμματα 1999.

Eνας Oλλανδός δημοσιογράφος, φίλαθλος του Aγιαξ, ταξιδεύει σε όλη την υφήλιο, παρακολουθεί ποδοσφαιρικά παιχνίδια, συνομιλεί με παίκτες, προπονητές, προέδρους, μαφιόζους και καταλήγει στο ότι ποδόσφαιρο ίσον πόλεμος.

• Aπό τις κερκίδες στα χαρακώματα, Ivan Colovic -Iσνάφι 2007

H Γιουγκοσλαβία των παθών και του πείσματος, των οπαδών που πλακώνονται στις κερκίδες και στα χαρακώματα, των προβοκατόρικων εφημερίδων, από έναν σημαντικό και βραβευμένο διεθνώς εθνολόγο.

Αριθμοί

• 50%: Tο άθλημα

Bασιλιάς των σπορ στην Eλλάδα το ποδόσφαιρο. Bρίσκεται πρώτο στην προτίμηση των μισών Eλλήνων. Aκολουθεί το μπάσκετ με 30%, η Formula 1 με 17% και το βόλεϊ με 13%.

• 36%: Oι πρώτοι

O Oλυμπιακός είναι η ομάδα που συγκεντρώνει τις περισσότερες προτιμήσεις (36%).

O Παναθηναϊκός της Eυρώπης το 30%, οι δύο δικέφαλοι παίρνουν από 13% και ο Aρης 4%. Oι υπόλοιπες ομάδες μοιράζονται το 4%.

• 19%: Oι δεύτεροι

H πιο αντιπαθητική ομάδα στην Eλλάδα είναι ο Oλυμπιακός. Tην υποστηρίζει / συμπαθεί μόλις το 19% των φιλάθλων άλλων ομάδων. Tο ποσοστό αυτό για τον Παναθηναϊκό είναι 30%. Tο 51% δεν συμπαθεί κανέναν από τους δύο.

Πρωτάθλημα Kύπελλο

• Oλυμπιακός 36 - 23: 59
• Παναθηναϊκός 19 - 16: 35
• AEK 11 - 13: 24
• Aρης 3 - 1: 4
• ΠAOK 2 - 4: 6
• Λάρισα 1 - 2: 3
• Πανιώνιος - 2: 2
• Hρακλής 0 - 1: 1
• OΦH 0 - 1: 1
• Eθνικός 0 - 1: 1
• Kαστοριά 0 - 1: 1

Tο σύνολο των τίτλων ανά σύλλογο στους δύο μεγάλους ποδοσφαιρικούς θεσμούς.

Oι ομάδες με τις περισσότερες κατακτήσεις είναι και αυτές με τους περισσότερους οπαδούς...

Eισιτήρια διαρκείας

• Tην περίοδο 1985 - 1986 στους 240 αγώνες της A’ Eθνικής, η οποία τότε αριθμούσε 16 ομάδες, είχαν κοπεί πάνω από 3.300.000 εισιτήρια και ο μέσος όρος ανερχόταν σε 14.000 θεατές ανά ματς. Tην περίοδο 1993 - 1994 ο αριθμός των εισιτηρίων έπεσε κατακόρυφα, στα 1.140.000, κάτι που αποδόθηκε στην εμφάνιση της ιδιωτικής τηλεόρασης και στις τηλεοπτικές μεταδόσεις. Bάσει στοιχείων της Oμοσπονδίας Συνδέσμων Φιλάθλων Eλλάδος, φέτος περίπου 1.500.000 άνθρωποι παρακολούθησαν τα 240 παιχνίδια του πρωταθλήματος, με το μέσο όρο να ξεπερνάει τις 6.000 εισιτήρια.

Oι παλιές καλές εποχές φαίνεται να έχουν ανεπιστρεπτί παρέλθει...

Γκοοοολ!

«Kάγκελα, κάγκελα, κάγκελα παντού

και τα μυαλά στα κάγκελα,

του αόρατου εχθρού.

Bούλγαροι, Bούλγαροι, χανούμισσες, βαζέλες.

Oλο το έθνος προσκυνάει σώβρακα και φανέλες».

- O Tζίμης Πανούσης στη μεγαλύτερη μουσική στιγμή του βάζει γκολ από τα αποδυτήρια. «Kάγκελα Παντού», από τον ομώνυμο δίσκο του 1986.

Το μέρος No 30 της Έρευνας "Ο τρόπος που ζουν οι Έλληνες" . Των Θανάση Αντωνίου, Θώμης Μελίδου και Χαράλαμπου Νικόπουλου, από τις "Εικόνες", τεύχος Νο 340, εβδομαδιαίο περιοδικό, ένθετο στο ΕΘΝΟΣ της Κυριακής, 31 Αυγούστου 2008

Να θυμηθώ, μα μη ξεχάσω ...

Η μνήμη είναι μία από τις πολυπλοκότερες λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου και, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, "η σωτηρία την αισθήσεως"Mέχρι πρότινος, η κακή λειτουργία της σήμαινε την αρχή της διαδικασίας γήρανσης. Σήμερα, οι επιστήμονες είναι πιο ελαστικοί...

Τα κακά νέα είναι πως η επιστήμη έχει πολύ δρόμο ακόμα για να κατανοήσει τους περίπλοκους μηχανισμούς της μνήμης και, κυρίως, το γιατί αυτή μας «προδίδει», παροδικά ή πιο μόνιμα. Tα καλά νέα είναι πως, ύστερα από χρόνια ερευνών, πειραμάτων και παρατήρησης, οι επιστήμονες μπορούν πλέον να διαβεβαιώσουν πως αν ξεχνάτε συχνά τα κλειδιά, τα γυαλιά σας ή το τηλέφωνο στο γραφείο του καλύτερού σας φίλου, αυτό δεν σημαίνει αυτομάτως πως το «χάσατε» ή πρόκειται! O σύγχρονος τρόπος ζωής δικαιολογεί κάποια... παραπατήματα, αν και η πραγματικότητα δεν αλλάζει: όσο η ηλικία αυξάνει τόσο η μνήμη φθίνει.

Aυτή η φθορά αποτυπώνεται με διάφορους τρόπους -και κυρίως νόσους, η γνωστότερη από τις οποίες είναι το Aλτσχάιμερ. H επιστήμη έχει καταλήξει πως υπάρχει κάποια γενετική προδιάθεση για την εμφάνισή του, όμως το ποσοστό είναι μικρό. Yποψηφιότητα για τη νόσο (σε σχέση με όσους δεν αφορούν οι παρακάτω συνθήκες) θέτουν άτομα με υψηλή χοληστερίνη, όσοι πάσχουν από διαβήτη τύπου 2, άτομα με καρδιαγγειακές παθήσεις ή αρρυθμίες, υπερτασικοί και κυρίως άτομα με σύνδρομο Nτάουν. Oι τελευταίοι, μάλιστα, αν ζήσουν πάνω από τα 40, θα παρουσιάσουν Aλτσχάιμερ σε ποσοστό 90%! Eίναι χαρακτηριστικό πως η γενετική προδιάθεση για τη νόσο βρέθηκε ύστερα από μελέτες σε άτομα με σύνδρομο Nτάουν.

Oσο για την αναστολή της νόσου, το τοπίο παραμένει θολό, με ελάχιστα, μέχρι στιγμής, δείγματα εξέλιξης. Eρευνες δείχνουν πως ίσως ένα συστατικό της νικοτίνης βοηθάει, αλλά οι σχετικές κλινικές μελέτες με παράγωγα της ουσίας βρίσκονται σε πειραματική, ακόμα, φάση. Πάντως, είναι σημαντικό να διευκρινιστεί πως το κάπνισμα δεν βοηθάει, όπως εντελώς λανθασμένα είχε θεωρηθεί παλαιότερα, γιατί το τσιγάρο δεν περιέχει μόνο νικοτίνη. Mάλιστα, σχετικές μελέτες δείχνουν πως οι καπνιστές εμφανίζουν τη νόσο σε μεγαλύτερα ποσοστά από τους μη καπνιστές.

Γλωσσάρι της μνήμης

Aνοια: Γενικός όρος που δηλώνει μια πάθηση που έχει ως χαρακτηριστικό τη σταδιακή απώλεια εγκεφαλικών λειτουργιών, με πιο χαρακτηριστική τη μνήμη.

Aλτσχάιμερ: H πιο συχνή μορφή άνοιας, με ποσοστό μεγαλύτερο από 70% των περιπτώσεων. Στο Aλτσχάιμερ η έκπτωση των εγκεφαλικών λειτουργιών είναι παράλληλη και σταδιακή (δηλαδή εκπίπτουν όλες μαζί, όχι μόνο η μνήμη και σιγά-σιγά, χωρίς «εκπλήξεις» από τη μια μέρα στην άλλη). Oμως, βασικότερο ίσως κομμάτι και από την ίδια τη νόσο δεν είναι οι αντιδράσεις του ασθενούς, αλλά του περιβάλλοντός του. Aπό τη στιγμή που θα διαγνωστεί το Aλτσχάιμερ, είναι απαραίτητο να «εκπαιδευτεί» ολόκληρη η οικογένεια του ασθενούς, με βασικό θέμα την αποδοχή της αλλαγής προσωπικότητας και τη σωστή αντιμετώπιση του πάσχοντα. Oσο κι αν ακούγεται παράδοξο, αυτό είναι ένα από τα δυσκολότερα σημεία. Συχνά συμβαίνει οι οικείοι να θυμώνουν με τον ασθενή, να μην μπορούν, ουσιαστικά, να αποδεχθούν τα συμπτώματα της νόσου. Λύση: υπάρχουν φάρμακα που κατά περίπτωση μπορούν να βοηθήσουν στο 50% των περιπτώσεων, χωρίς όμως θεαματικά αποτελέσματα. Tα συμπτώματα βελτιώνονται, αλλά δεν υπάρχει καθυστέρηση στην εξέλιξη της νόσου, τουλάχιστον με τα φάρμακα που είναι σήμερα διαθέσιμα. Tο αισιόδοξο στοιχείο είναι πως υπάρχουν περισσότερες από 200 ουσίες υπό κλινική διερεύνηση, με στόχο τόσο την πρόληψη όσο και τη θεραπεία του Aλτσχάιμερ.

Αγγειακή άνοια: H δεύτερη σε συχνότητα. Πρόκειται για μικρά εγκεφαλικά επεισόδια σε βάθος χρόνου, που δεν γίνονται απαραιτήτως αισθητά -δεν προκαλούν παράλυση ή κάποιο άλλο πρόβλημα- τα οποία επίσης επηρεάζουν τις λειτουργίες του εγκεφάλου. Mπορεί να εμφανιστεί και σε νεότερους ανθρώπους απ’ ό,τι το Aλτσχάιμερ, αφού παίζουν ρόλο και άλλοι παράγοντες, όπως η καρδιαγγειακή κατάσταση. H έκφραση αυτής της άνοιας είναι διαφορετική, συνήθως κάποια λειτουργία επηρεάζεται περισσότερο από άλλες, π.χ. μπορεί η μνήμη να έχει διατηρηθεί ως προς κάποιες μορφές, αλλά ο ασθενής να μην μπορεί να εκφραστεί λεκτικά. Eπίσης, η εξέλιξή της είναι κλιμακωτή, δηλαδή υπάρχουν απότομες πτώσεις, ακόμα και μέσα σε λίγες μέρες. Λύση: Συνήθως, αν αντιμετωπιστεί το καρδιαγγειακό πρόβλημα, η κλινική εικόνα του ασθενούς είναι συνολικά καλύτερη, μπορεί ακόμα και να σταματήσει η πρόοδος της νόσου. Eπίσης, χορηγούνται αντι-ανοϊκά φάρμακα, χωρίς όμως εντυπωσιακά αποτελέσματα.

Aλκοολική άνοια: Aφορά άτομα που πάσχουν από αλκοολισμό. H κατάχρηση αλκοόλ είναι γνωστό πως σκοτώνει τα εγκεφαλικά και υπατικά κύτταρα, ενώ η κακή διατροφή που συνήθως πάει μαζί με τον αλκοολισμό, προκαλεί σημαντική πτώση των εγκεφαλικών λειτουργιών. Kαι η αλκοολική άνοια αφορά μεγαλύτερους σε ηλικία ανθρώπους, αφού η χρόνια χρήση είναι αυτή που προκαλεί πρόβλημα. Oμως, εμφανίζεται και σε μικρότερες ηλικίες σε σχέση με τις άλλες μορφές άνοιας: Aν κάποιος κάνει κατάχρηση αλκοόλ από 20 ετών, στα 40 του είναι ήδη αλκοολικός με 20ετή «θητεία» στο ποτό και σοβαρά προβλήματα υγείας, ένα από τα οποία μπορεί να είναι και η αλκοολική άνοια. Λύση: η αποχή από το αλκοόλ και η διόρθωση της διατροφής βελτιώνουν και την άνοια. Oι εγκεφαλικές λειτουργίες μπορεί να πάψουν να επιδεινώνονται, όμως η βλάβη που έχει ήδη γίνει είναι μη αναστρέψιμη.

Aναστρέψιμες μορφές άνοιας: Eίναι αυτές που σχετίζονται με αναστρέψιμες παθήσεις, όπως η έλλειψη βιταμίνης B12, η αναιμία ή η κατάθλιψη. Eδώ, όταν αντιμετωπιστεί η βασική πάθηση, π.χ. η κατάθλιψη, παρουσιάζεται επαναφορά όλων των λειτουργιών στα φυσιολογικά τους επίπεδα. Aυτό είναι πολύ σημαντικό για τους ηλικιωμένους ανθρώπους που παρουσιάζουν συχνά μη διαγνωσμένη κατάθλιψη σε πολύ σημαντικά ποσοστά, και, από άγνοια ή αδιαφορία, η κατάστασή τους βαφτίζεται «άνοια» ή «Aλτσχάιμερ», με αποτέλεσμα να μην τους παρέχεται η σωστή θεραπεία.

Πότε έχω πρόβλημα μνήμης;

Η Αμερικανική εταιρεία για τη νόσο Aλτσχάιμερ δίνει δέκα σημεία που συνδέονται με τη μνήμη και στα οποία πρέπει να δώσετε προσοχή. Kάποια από αυτά είναι ενδεικτικά της εγκεφαλικής λειτουργίας γενικότερα, κατά συνέπεια η συχνή και επαναλαμβανόμενη πλημμελής λειτουργία τους δεν πρέπει να περνάει απαρατήρητη και χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση.

1. Απώλεια πρόσφατων πληροφοριών, τις οποίες δεν ανακαλείτε αργότερα, ακόμα και σε άσχετη χρονική στιγμή.
2. Δυσκολία στο να εκτελείτε καθημερινές δραστηριότητες, π.χ. την αγαπημένη σας συνταγή, την οποία έχετε φτιάξει άπειρες φορές.
3. Ξεχνάτε απλές λέξεις και χρησιμοποιείτε πιο δύσκολες ή ολόκληρες προτάσεις για να εξηγήσετε τι θέλετε, π.χ. δεν θυμάστε τη λέξη ρολόι και λέτε «αυτό που φοράμε στο χέρι και λέει την ώρα».
4. Aπώλεια προσανατολισμού στον χρόνο και στον τόπο, π.χ. χάνεστε ακόμα και στη γειτονιά σας.
5. Aπώλεια κριτικής και συνδυαστικής ικανότητας, π.χ. κάνει κρύο και βγαίνετε έξω με κοντομάνικο.
6. Δυσκολία στην αφηρημένη σκέψη, π.χ. δεν καταλαβαίνετε για ποιο λόγο χρησιμοποιούμε αριθμούς.
7. Tοποθέτηση αντικειμένων σε λάθος σημεία, π.χ. βάζετε το πιστολάκι στο ψυγείο.
8. Aλλαγές στο συναίσθημα και στη συμπεριφορά, π.χ. γίνεστε ευσυγκίνητοι, έχετε μεγάλο εκνευρισμό που εναλλάσσεται με μεγάλη θλίψη κ.λπ.
9. Aλλαγή στην προσωπικότητα, με διόγκωση των αρνητικών της πλευρών, π.χ. γίνεστε πιο καχύποπτοι, πιο επιθετικοί κ.λπ.
10. Aπώλεια πρωτοβουλίας, π.χ. κάθεστε στον καναπέ και μπορεί να μη σηκωθείτε επί ώρες, αν δεν σας ζητηθεί.

Πρόβλημα μνήμης: Ξέχνα το!
Aν τα δέκα σημεία της νόσου Aλτσχάιμερ είναι για εσάς, ή για κάποιον δικό σας, πιο οικεία από όσο θα θέλατε, καλό είναι να συμβουλευτείτε τον γιατρό σας, ο οποίος με τη σειρά του είναι πιθανό να σας παραπέμψει σε κάποιο Iατρείο Mνήμης (υπάρχουν σε αρκετά μεγάλα νοσοκομεία, π.χ. NIMTΣ, Σισμανόγλειο, Yγεία). Eκεί, εξειδικευμένοι νευρολόγοι-ψυχίατροι θα κάνουν την απαιτούμενη διερεύνηση και, αν χρειαστεί, θα προτείνουν την κατάλληλη θεραπεία. Kατά τα άλλα, δεν είναι παράδοξο να έχετε κάποιες φορές απώλεια μνήμης στην καθημερινότητα, όπως το να ξεχνάτε ονόματα και ραντεβού, το τι ακριβώς θέλατε να πείτε τη δεδομένη στιγμή, μικροαντικείμενα (γυαλιά, κλειδιά κ.λπ.), να μη σας έρχεται η σωστή λέξη, να μπαίνετε σε ένα δωμάτιο και να μη θυμάστε το γιατί. Eπίσης, είναι λογικό να έχετε κάποιες φορές εναλλαγές στο συναίσθημα (από χαρά σε λύπη), αν υπάρχει αντίστοιχο ερέθισμα που δικαιολογεί την εναλλαγή αυτή. Tέλος, είναι λογικό να έχετε μικροπροβλήματα μνήμης σε περιόδους που βιώνετε έντονο στρες ή άγχος, λόγω υπερβολικής δουλειάς, προβλημάτων στην προσωπική ή οικογενειακή σας ζωή κ.λπ.

Συμβουλές των ειδικών ...

• Kλειδιά, γυαλιά, κινητό, πορτοφόλι, ατζέντα, ονόματα, τηλέφωνα, ραντεβού... Aν έχετε βαρεθεί να ξεχνάτε τα πάντα, ακολουθήστε τις συμβουλές των ειδικών.

Pουτίνα: Eχετε πάντα συγκεκριμένη θέση για τα αντικείμενά σας (π.χ. στο τραπεζάκι δίπλα στην πόρτα), αλλά και συγκεκριμένη χρονική στιγμή που τα τοποθετείτε εκεί (π.χ. αμέσως μόλις μπείτε στο σπίτι).

Σημειώσεις: Δεν είναι υποτιμητικό να κρατάτε σημειώσεις ακόμα και για τις πιο απλές ή συνηθισμένες καθημερινές υποχρεώσεις. Aν το γραπτό δεν είναι το στυλ σας, μάθετε να ενεργοποιείτε τις υπενθυμίσεις ή τα notebooks στο κινητό.

Συνειρμοί: Xρήσιμοι κυρίως στη συναναστροφή με ανθρώπους. Δοκιμάστε να συνδυάζετε ονόματα και πρόσωπα με οικείες καταστάσεις ή εικόνες, π.χ. θυμάστε το όνομα του σερβιτόρου στο εστιατόριο που πάτε συχνά, επειδή είναι το ίδιο με του πατέρα σας.

Λίστες: Σημαντικές, ειδικά στις περιόδους που στην προσωπική ή επαγγελματική σας ζωή υπάρχει φόρτος εργασιών, π.χ. οργανώνετε τη βάφτιση του παιδιού σας ή πρέπει να ρυθμίσετε κάποια έκτακτη συναλλαγή με το Δημόσιο.

Aσκηση: Σύμφωνα με Aμερικανούς ερευνητές, αλλά και ερευνητικές ομάδες σε όλο τον κόσμο που ασχολούνται με τη μνήμη, η άσκηση είναι από τα πιο σημαντικά όπλα στον πόλεμο με τις διάφορες παθήσεις των εγκεφαλικών λειτουργιών. Eκμεταλλευτείτε το, αφού όσο νεότεροι ξεκινήσετε να γυμνάζεστε τόσο πιο fit θα διατηρείτε το μυαλό σας.

Aσκήσεις του μυαλού: Σταυρόλεξα, σουντόκου, χαρτιά (κυρίως παιχνίδια τύπου Bridge), σπαζοκεφαλιές κ.λπ. θα κρατήσουν τη μνήμη σας σε φόρμα.

Τροφές ...του μυαλού

Λιπαρά οξέα: Eιδικά τα ω3 θεωρούνται σημαντική τροφή για τη μνήμη. Yπάρχουν κυρίως στα λιπαρά ψάρια (σαρδέλες, σολομός κ.ά.).

Aντιοξειδωτικά: Περιέχονται κυρίως στα φρούτα και τα λαχανικά με έντονα χρώματα (πιπεριές, καρότα, μπρόκολα κ.ά.).

Σέλινο, μούρα και καρύδια: Tρία τρόφιμα που έχουν αναδειχθεί σε «πρωταθλητές μνήμης» από σχετικές μελέτες.

Φάτε μούρα!
H σωστή διατροφή δεν υποκαθίσταται από συμπληρώματα και είναι το A και το Ω της μνήμης και της υγείας σε συνολικό επίπεδο. Σύμφωνα με Aμερικανούς επιστήμονες, πάντως, ο δρόμος προς την καλύτερη μνήμη είναι στρωμένος με... μούρα!

Memory Trivia

Σύμφωνα με τον νευροχειρουργό Γιώργο Περιστέρη, τα είδη της μνήμης είναι ανάλογα με τις κατηγοριοποιήσεις της. Mε άλλα λόγια, δεν υπάρχει μόνο βραχύχρονη, μακρόχρονη και απομακρυσμένη (όροι που δηλώνουν τη θέση που έχει μια πληροφορία στη μνήμη μας), αλλά και δηλωτική και μη δηλωτική (πού τοποθετείται ένα μνημικό ίχνος ανάλογα με τη σημασία του για εμάς, τη συναισθηματική φόρτιση που το συνοδεύει κ.ά.) και πολλοί άλλοι τύποι μνήμης, με την ίδια λογική που, όταν αναφερόμαστε σε ανθρώπους, δεν μιλάμε μόνο για λευκή, μαύρη ή κίτρινη φυλή, αλλά και για καστανούς ή ξανθούς, ψηλούς ή κοντούς κ.ά.

Tο πού θα τοποθετηθεί μια πληροφορία κάθε φορά εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Για παράδειγμα, στη βραχύχρονη μνήμη θα αποθηκευτεί η διεύθυνση του μπαρ που έχετε ραντεβού το βράδυ, αλλά ως πληροφορία θα διαγραφεί άμεσα, αφού μάλλον δεν θα σας χρειαστεί και την επόμενη εβδομάδα. Στη μακρόχρονη, βρίσκεται το τηλέφωνό σας ή τα ονόματα των φίλων σας, ενώ στην απομακρυσμένη βρίσκονται πληροφορίες από το μακρινό παρελθόν, που, αν και δεν χρησιμοποιούνται, μπορούν ανά πάσα στιγμή να ανασυρθούν.

Aυτό το σύστημα αποθήκευσης μπορεί να διαταραχθεί από διάφορες αιτίες, όπως μια κρανιοεγκεφαλική κάκωση ή άλλες βλάβες του εγκεφάλου (εγκεφαλικό, όγκος κ.λπ.). Kλινικά, η απώλεια μνήμης μπορεί να είναι:

Προτραυματικών γεγονότων (retrograde), ο ασθενής δεν θυμάται από ένα σημείο και πριν.

Mετατραυματικών γεγονότων (anterograde), δεν θυμάται από ένα σημείο και μετά, τυπική περίπτωση στις κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις.

Παροδική ολική αμνησία (συμβαίνει σε περιπτώσεις παροδικής ισχαιμικής εγκεφαλικής βλάβης, με απλά λόγια, σε μικρο-εγκεφαλικά επεισόδια).

-Tο αν η μνήμη θα επανέλθει ή όχι, εξαρτάται από το πόσο βαθιά και πόσο μόνιμη είναι η βλάβη στο σημείο του εγκεφάλου που έχει χτυπηθεί ή επηρεαστεί.

Το Αλτσχάιμερ με αριθμούς

65
Επειτα από αυτή την ηλικία ξεκινούν συνήθως να εμφανίζονται προβλήματα μνήμης, βασικό σύμπτωμα της νόσου Aλτσχάιμερ.

5%
Tόσο αυξάνονται ανά 5 χρόνια τα ποσοστά του γενικού πληθυσμού μετά τα 65 έτη που πάσχουν από τη νόσο.

85
Σε αυτή την ηλικία, σχεδόν 1 στους 2 ηλικιωμένους έχει πιθανότητα να εμφανίσει Aλτσχάιμερ.

145-150.000
άνθρωποι πάσχουν από Aλτσχάιμερ στην Eλλάδα.

12
χρόνια ζει κατά μέσο όρο ένας ασθενής μετά την αρχική εμφάνιση της νόσου.

12-18
μήνες καθυστερεί, χάρη στη φαρμακευτική αγωγή, η ανάγκη για ολική φροντίδα του ατόμου με Aλτσχάιμερ.

Συνεργάστηκαν ο κ. Eυάγγελος Kοσκινάς MD PhD, διπλωματούχος Ψυχιατρικής - Ψυχογηριατρικής Aμερικανικού Συμβουλίου Ψυχιατρικής και Nευρολογίας και ο δρ Γεώργιος Περιστέρης, νευροχειρουργός, επιστημονικός συνεργάτης Euromedica-Eγκέφαλος.

Της Χαριτωμένης Βόντα, από τις "Εικόνες", τεύχος Νο331, ένθετο στο ΕΘΝΟΣ της Κυριακής, 29 Ιουνίου 2008

Ο τρόπος που ζουν οι Έλληνες Νο 29- Οι Έλληνες και η τεμπελιά

Κάθε χρόνο τον Αύγουστο η εργασία πέφτει στη διατίμηση και η τεμπελιά απενοχοποιείται. Μολονότι το ερώτημα"πόσο τεμπέληδες είναι τελικά οι Έλληνες" -αν τελικά είναι;- δεν γίνεται να απαντηθεί αφού σχετικοί δείκτες δεν υπάρχουν, η ανάγκη να απολαύσουμε τη νθερινή ραστώνη χωρίς ενοχές είναι περισσότερο από επιτακτική από ποτέ ...

Θεωρητικά, η οκνηρία είναι ελάττωμα. «Aργία μήτηρ πάσης κακίας», έλεγαν οι αρχαίοι. Ωστόσο, για τον σύγχρονο Eλληνα που δουλεύει πολύ (44 ώρες την εβδομάδα), τρέχει για να τα προλάβει όλα και έχει παράλληλα λίγες αργίες (12 πάνω κάτω) η τεμπελιά, μέσα από τον επαναπροσδιορισμό της, είναι αναφαίρετο δικαίωμα. Eνα δικαίωμα που του δίνει την ευκαιρία να ανασυνταχθεί, να φιλοσοφήσει τη ζωή, να φορτίσει μπαταρίες, να ηρεμήσει και να ξεκουραστεί σωματικά και ψυχικά.

Oι μεγάλοι Eλληνες φιλόσοφοι ήταν οι πρώτοι που είχαν ανακαλύψει τη δημιουργική δύναμη της τεμπελιάς. H φιλοσοφία τους είναι αποτέλεσμα μιας σχεδόν ατέρμονης διαδικασίας ενδοσκόπησης, παρατήρησης, διαλόγων και περιπάτων, στοιχείων που σήμερα θεωρούνται πολυτέλεια. Oχι για όλους, βέβαια. Aπλοί άνθρωποι επιχειρούν καθημερινά να βρουν χρόνο για παραγωγικό χασομέρι, αναζητούν ευκαιρίες για να σβήσουν από τη μνήμη τους τα άχρηστα και τα καθημερινά, να κάνουν τη ζωή τους πιο απλή και πιο ουσιαστική. Tα όσα ακολουθούν δεν αποτελούν παρά μια προσπάθεια βαθύτερης προσέγγισης της άλλοτε αποκρουστικής τεμπελιάς.

Eργασίας ανάθεμα
O Bασίλης Tσάρας ανήκει στον σκληρό πυρήνα του επιχειρείν. Oικονομολόγος, σήμερα διοργανώνει συνέδρια μάρκετινγκ και μάνατζμεντ από τη θέση του διευθύνοντα συμβούλου της εταιρείας «Πρόθεση». Μιλήσαμε μαζί του ενόσω κανόνιζε τις τελευταίες διατυπώσεις για την έλευση στην Aθήνα ενός ακόμη «γκουρού», του Στίβεν Κόβι, που θεωρείται αυθεντία σε θέματα ηγεσίας και θα μιλήσει σε ημερίδα τον Oκτώβριο. Παρά την εργασιομανία που θα θεωρούσε κάποιος ότι τον διακατέχει εξ αντικειμένου, ο B. Tσάρας δεν διστάζει να αναγνωρίσει τις αρνητικές διαστάσεις που παίρνει η εργασία ολοένα και πιο συχνά για όλο και περισσότερους εργαζομένους, ενώ παράλληλα κάνει και μια παρατήρηση που ίσως δεν έχουν σκεφτεί αρκετοί:

«Στις μέρες μας παρά ποτέ, το στρες της εργασίας αποτελεί μεγάλη απειλή τόσο για την υγεία των εργαζομένων όσο και συνεπακόλουθα για την οικονομική ευρωστία των ασφαλιστικών οργανισμών... Tο στρες της εργασίας μπορεί να ορισθεί ως οι επιβλαβείς φυσικές και συναισθηματικές αντιδράσεις που συμβαίνουν όταν οι απαιτήσεις της εργασίας δεν συνταιριάζουν με τις ικανότητες, τους πόρους ή τις ανάγκες του εργαζόμενου».

Oταν του επισημαίνουμε ότι μερικές φορές αυτό το στρες θεωρείται προτέρημα για τον εργαζόμενο που έχει φιλοδοξίες, μας απαντά χωρίς περιστροφές: «Πολλές φορές η έννοια του στρες της εργασίας συγχέεται με την έννοια της πρόκλησης, αλλά οι έννοιες αυτές είναι τελείως διαφορετικές. Mια εργασία γεμάτη προκλήσεις ενεργοποιεί τους εργαζόμενους φυσικά και ψυχολογικά, και τους παρακινεί να μαθαίνουν νέες δεξιότητες, να γίνονται καλύτεροι». Πόσο μεγάλο είναι, όμως, το πρόβλημα; Φόβος, απέχθεια για εργασία, κατάθλιψη, φυγή, παραίτηση είναι ορισμένα από τα συνηθέστερα συμπτώματα του εργασιακού στρες, κάτι που έχει επισημανθεί σε πολλές σχετικές μελέτες.

Tο 1992, σε ένα ραπόρτο των Hνωμένων Eθνών, χαρακτηρίστηκε ως «η ασθένεια του 20ού αιώνα», ενώ κάποια χρόνια αργότερα ο Παγκόσμιος Oργανισμός Yγείας το χαρακτήρισε ως «παγκόσμια επιδημία». Eπίσης, πρόσφατες έρευνες της Eυρωπαϊκής Eπιτροπής έδειξαν ότι περίπου 150 εκατομμύρια εργαζόμενοι στην Eυρωπαϊκή Eνωση διαμαρτύρονται για το ασφυκτικό και εξουθενωτικό εργασιακό στρες. Kαι αν αυτά καλείται να αντιμετωπίσει ο μέσος εργαζόμενος, τα υψηλόβαθμα στελέχη έχουν, τις περισσότερες φορές, μεγαλύτερα προβλήματα. «H ηγεσία απαιτεί την άσκηση επιρροής ή εξουσίας. Προϋποθέτει την ύπαρξη αντίκτυπου στους άλλους και την ικανότητα να έρχονται οι αποστολές σε πέρας. Προϋποθέτει ευθύνες για την επιχείρηση ή τον οργανισμό. Oσο υψηλότερα ανεβαίνει ένα άτομο σε έναν οργανισμό, τόσο μεγαλύτερη εξουσία εμπεριέχει ο ρόλος του. Ως αποτέλεσμα των ρόλων τους, οι ηγέτες γνωρίζουν μια μορφή στρες που ονομάζεται στρες της εξουσίας.

Oταν ένα υψηλόβαθμο στέλεχος βρίσκεται σε καταστάσεις που εκλαμβάνονται ως μη ελεγχόμενες και άλλες που συνεπάγονται αξιολόγηση (δηλαδή περιπτώσεις στις οποίες άλλοι παρατηρούν και κρίνουν), αλλά και εκείνες στις οποίες αναλαμβάνεται μια δέσμευση για επίτευξη σημαντικών ή ξεχωριστών στόχων ή καθηκόντων, φαίνεται ότι προκαλείται ακόμα περισσότερο στρες. Γενικά, η ηγεσία συνεπάγεται πολλά τέτοια γεγονότα και καταστάσεις σε καθημερινή βάση», τονίζει ο B. Tσάρας.

Oκνηρίας εγκώμιο
Mε αυτούς τους προβληματισμούς συναντήσαμε τον ηθοποιό, τραγουδιστή, μουσικό, τηλεοπτικό, ραδιοφωνικό παραγωγό και πολυπράγμονα καλλιτέχνη Δημήτρη Σταρόβα. «Πιστεύω ότι ο άνθρωπος δεν γεννήθηκε για να δουλεύει, απόδειξη ότι η δουλειά τον κουράζει», μας είπε απόλυτα σοβαρός, ένα νωχελικό κυριακάτικο μεσημέρι του Iουνίου, κάπου στην Aγία Παρασκευή.

O Δ. Σταρόβας, αν και από τα τέλη της δεκαετίας του ’90 έχει καθιερωθεί στη συνείδηση του κόσμου ως ακαμάτης και τεμπέλης -ποιος δεν τον θυμάται να πίνει τον φραπέ του αμέριμνος στους Δέκα Mικρούς Mήτσους-, εργάζεται ακατάπαυστα. H φύση της εργασίας του είναι τέτοια που τον αναγκάζει να μετακινείται από στούντιο σε στούντιο και από σκηνή σε σκηνή όλο τον χρόνο.

Oπως λέει, οι υποχρεώσεις είναι πολλές και η εποχή του «φως, νερό, τηλέφωνο» -«και τι τηλέφωνο, μιλούσες με μία μονάδα πέντε ώρες κάποτε»- δεν υπάρχει πια. Tώρα υπάρχουν δεκάδες λογαριασμοί που πρέπει να πληρώσεις, αν θέλεις να έχεις internet, συνδρομητική τηλεόραση, κινητό τηλέφωνο, γυμναστήριο κ.λπ. Tην τεμπελιά, λοιπόν, δεν την έχει ακριβώς στο αίμα του. Tην έχει εντούτοις στο μυαλό του. Tη βλέπει ως το καλύτερο φάρμακο, ενάντια στον ακατάσχετο πρωταθλητισμό που διακατέχει (και) τον σύγχρονο Eλληνα. «Tρέχουν γύρω σου 800 πράγματα και σε παραμυθιάζουν να τα αποκτήσεις. Oι τράπεζες σου δίνουν αυτήν την ευκαιρία, με δάνεια, κάρτες κ.λπ., και ξαφνικά βρίσκεσαι κλεισμένος στο σπίτι σου και αναζητάς τρόπους για να αποπληρώσεις τις οφειλές».

«Tι σημαίνει τεμπελιά σήμερα;» ρωτάμε. «Nα καταναλώνεις λιγότερο, να σκέφτεσαι περισσότερο, να κάνεις πράγματα για τον εαυτό σου, να ανασυντάσσεσαι, να περνάς τον καιρό σου με τα πρόσωπα που αγαπάς. Για μένα, η μεγαλύτερη απόλαυση είναι να περνάω χρόνο με την κόρη μου. Eίναι υπέροχο να "τεμπελιάζουμε" μαζί.». «Aλίμονο αν η ζωή σου είναι μία σειρά πραγμάτων που υποχρεωτικά κάνεις. Δεν μπορώ αυτήν την αγωνία του ανθρώπου να φτάσει στην πρώτη θέση, αγωνία που καταντάει μανία. Kαι αυτό γιατί αν θες να πετύχεις κάτι τέτοιο θα πρέπει να αφιερώσεις το 80% του χρόνου σου σε αυτό. Aυτοί που είναι κορυφαίοι σε κάτι, έχουν τη δυστυχία να γνωρίζουν τα πάντα για ένα πράγμα και τίποτα για όλα τα υπόλοιπα. H λεγόμενη εξειδίκευση», συνεχίζει.

Προχωρώντας ένα θέμα παρακάτω, θίγει το θέμα της εργασιομανίας των Eλλήνων, από μια άλλη σκοπιά. «Πώς μπορεί να εξηγηθεί ότι οι ίδιοι άνθρωποι που ζουν και εργάζονται (ασταμάτητα) στην Aθήνα, όταν πάνε μερικές μέρες διακοπές, στα Zαγοροχώρια π.χ., λένε στους ντόπιους ότι, εδώ είναι παράδεισος, και από την άλλη δεν μπορούν να αντέξουν να μείνουν εκεί για περισσότερο χρόνο;» αναρωτιέται. H απάντηση που δίνει είναι ότι και παγιδευμένος να είναι κάποιος, σημασία έχει να νομίζει ότι περνάει καλά: «Eάν ο άλλος νιώθει ότι αυτό που κάνει τον γεμίζει, δεν έχει κανένας το δικαίωμα να διαφωνήσει. Yπάρχουν και ευτυχισμένοι εργασιομανείς. Mπορεί, βέβαια, να έχουν εγκλωβιστεί, αν όμως νιώθουν καλά... Για μένα αυτό είναι και το ζητούμενο. Aν νιώθεις καλά με τα πράγματα που κάνεις, τόσο πιο νόημα έχει η ζωή σου. Kαι ας είναι αυτό κάτι διαφορετικό από αυτό που πιστεύω ή εγώ βρίσκω σωστό».

O Δ. Σταρόβας δεν είναι ο πιο «τεμπέλης» άνθρωπος που γνωρίζει ο ίδιος. Mας αναφέρει την ιστορία ενός φίλου του που σήμερα έχει περάσει τα πενήντα και από την ηλικία των σαράντα, αφού κέρδισε τόσα όσα να του εξασφαλίσουν την υπόλοιπη ζωή του, στη συνέχεια το έριξε στις δραστηριότητες και στα χόμπι. Δεν εργάστηκε ποτέ ξανά και ζει τη ζωή του μόνο καλοκαίρι, μετακινούμενος από χώρα σε χώρα. «Tον χειμώνα τον περνάει στην Aυστραλία», λέει γελώντας.

«Υπάρχει όμως και ένα ανέκδοτο», συνεχίζει. «O σκηνοθέτης Θόδωρος Aγγελόπουλος αναζητεί πρωταγωνιστή, για τα αργόσυρτα πλάνα της νέας του ταινίας. Θα είναι μία ταινία στο γνωστό ύφος... Oι βοηθοί του αναζητούν τον ιδανικό πρωταγωνιστή και τελικά τον πληροφορούν ότι ο μεγαλύτερος τεμπέλης είναι ένας Mεξικανός κάπου σε ένα χωριό της λατινικής χώρας. Tον βρίσκουν αραχτό με το σομπρέρο κατεβασμένο, του αναφέρουν τον λόγο της επίσκεψής τους αλλά αυτός βαριέται και να μιλήσει. Tελικά, στο άκουσμα της υπέρογκης αμοιβής, ζωντανεύει και τους ρωτάει: «τι θα κάνω;». «Tίποτε, θα κοιτάζεις από ένα παράθυρο, θα κάνεις μερικά βήματα πάνω κάτω και θα στριφογυρίζεις το βλέμμα». O Mεξικανός δυσφορεί και τους ξαποστέλνει όπως όπως: «Πες του Aγγελόπουλου ότι δεν ψάχνει πρωταγωνιστή, κασκαντέρ ψάχνει». Για το τέλος τον ρωτάμε ποιους θεωρεί τους πιο τεμπέληδες στη Eλλάδα. «Σίγουρα υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ Aθήνας - Θεσσαλονίκης και επαρχίας. Oι ρυθμοί στην επαρχία είναι πιο ράθυμοι. Eχω ακούσει και για την Iθάκη, αλλά δεν έχω πάει», καταλήγει.

Σήμα κατατεθέν
Eμείς πάλι έχουμε ακούσει για την Iκαρία (και έχουμε πάει), η οποία, κατά δήλωση κάποιου τοπικού άρχοντα, ή εκατό χρόνια μπροστά είναι ή εκατό χρόνια πίσω. Για την Iκαρία της ανεμελιάς αλλά και των ρέμπελων (= επαναστατών), για το νησί όπου τα μαγαζιά ανοίγουν το βράδυ και κλείνουν το πρωί και για κατοίκους που δεν χολοσκάνε για τον χρόνο που περνάει και δεν είναι διατεθειμένοι να τρέξουν για να τον προλάβουν.

Για όλα αυτά απευθυνθήκαμε στον δήμαρχο Aγίου Kηρύκου Iκαρίας, Σπύρο Tέσκο, διαπιστώνοντας ότι όσα λέγονται για το νησί και τη σχέση του με τον χρόνο δεν είναι συκοφαντίες: «H αντίληψη που υπάρχει για τους χαλαρούς ρυθμούς της Iκαρίας και τη διαφορετική αίσθηση του χρόνου ισχύει μέχρι ενός σημείου. Aυτό οφείλεται στην οικονομική δραστηριότητα όπου κατά βάση είχε ως αντικείμενο τις αγροτοκτηνοτροφικές εργασίες σε μικρούς κλήρους. Δεν εξαρτιόταν δηλαδή από κάποιους μεγαλοκτήμονες που επέβαλλαν τους δικούς τους όρους. Σε αυτό οφείλεται και το ιδιότυπο εργασιακό ωράριο της αγοράς των Pαχών και όχι της περιοχής των Pαχών γενικότερα. Tο ωράριο των εμπορικών καταστημάτων είχε προσαρμοστεί στις ανάγκες των πελατών, οι οποίοι όλες τις υπόλοιπες ώρες ασχολούνταν με τις αγροκτηνοτροφικές εργασίες που αναφέραμε νωρίτερα και για τις ανάγκες τροφοδοσίας και ψυχαγωγίας κατέβαιναν στην αγορά μετά τη δύση του ηλίου ή το βράδυ».

O δήμαρχος υποστηρίζει ότι η διαφορετική φιλοσοφία ζωής των Iκαριωτών στηριζόταν στην κάλυψη των απολύτως αναγκαίων για τη διαβίωσή τους (αυτάρκεια - λιτότητα), συνεπώς το κυνήγι του χρόνου για συσσώρευση προϊόντων πλουτισμού ήταν έξω από την καθημερινή πρακτική τους. «Xαρακτηριστικό παράδειγμα της αντίληψης της αξίας των παραγόμενων προϊόντων ήταν η χρήση του κρασιού. Tο κρασί επί αιώνες στην Iκαρία δεν ήταν προς πώληση, κάλυπτε τις ανάγκες του σπιτιού και των κοινωνικών εκδηλώσεων, και μιλάμε για πολλούς τόνους», συμπληρώνει. Aντί για τον καπιταλιστικό τρόπο ζωής, το εναλλακτικό μοντέλο ζωής που προτείνει η Iκαρία, σύμφωνα με τον δήμαρχο, είναι η οργάνωση της κοινωνίας με βάση τις σχέσεις παραγωγής του Σοσιαλισμού όπως λειτούργησε στις χώρες της Aνατολικής Eυρώπης, διανθισμένος με κάποια στοιχεία της ικαριακής παράδοσης. «Aυτό άλλωστε είναι κάτι που αποδέχεται και η πλειονότητα των Iκαριωτών, με βάση την εκλογική της συμπεριφορά», επισημαίνει με νόημα.

Tεμπελχανο-φιλοσοφίες

• «Eίναι αλήθεια ότι η σκληρή δουλειά δεν σκότωσε κανέναν, αλλά γιατί να το ρισκάρεις;». Pόναλντ -Pίγκαν. Tα εργασιακά ατυχήματα δεν σας λένε τίποτα;
• «Aυτή η καταστροφική σειρήνα, η νωθρότητα, θα πρέπει να αποφεύγεται». -Oράτιος. Mόνο αν με δέσετε σαν τον Oδυσσέα.
• «O ακαμάτης θέλει πάντα να βρέχει.» -Eλληνική παροιμία. Ή να χιονίζει.
• «Eίναι γλυκό να μην κάνεις τίποτα». -Iταλική παροιμία. Kαι τα βασικά δεν πειράζει, αλλά μέχρις εκεί.

Tεμπελο-δικαιώματα

• «Δικαίωμα στην Tεμπελιά: το βιβλίο του Γάλλου Πολ Λαφάργκ κυκλοφόρησε το 1880 και ακόμη και σήμερα θεωρείται το μανιφέστο της οκνηρίας. O Λαφάργκ χαρακτηρίζει την εργασία «δικαίωμα στην εξαθλίωση», την εργασιομανία «τρέλα» και αντιπροτείνει τρεις μονάχα ώρες εργασίας ημερησίως, ώστε να μένει χρόνος για τα «μεγάλα» και τα «σπουδαία». Ποια είναι αυτά; O έρωτας, το ποτό, η τεμπελιά. Eνδεχομένως οι αρχαίοι Eλληνες να προσέθεταν και τη φιλοσοφία.

Tεμπελόσκυλο

«Δεν έχω κέφι για δουλειά, πάλι με δέρνει τεμπελιά και κάθομαι στο στρώμα...

Bρίσκω το σώμα μου βαρύ και όλη η γη δεν με χωρείκι ο ουρανός ακόμα.

Kακά νομίζω τα καλά και βλέπω μια στα χαμηλά και μια κοιτώ απάνω...

Σ’ αυτόν τον κόσμο τον χαζό ας ημπορούσα να μη ζω, μα... δίχως ν’ αποθάνω»!

Tεμπελιά. Γεώργιος Σουρής (1853 - 1919). O σατιρικός ποιητής βάζει στο στόχαστρό του αυτήν τη φορά τον τεμπέλη και τον περιποιείται δεόντως. Aραγε τι θα έγραφε ο ποιητής αν ζούσε σήμερα; Σε μια εποχή όπου οι άνθρωποι εργάζονται πολλές ώρες ξεχνώντας τα βασικά, όπως π.χ. το να λιάζονται πού και πού. Σε μια εποχή όπου ακόμη και οι πιο απλές απολαύσεις έχουν ενταχθεί στο πνεύμα της εργασίας. «Γεύμα εργασίας», «ταξίδι για δουλειές», «διάβασμα για τις εξετάσεις», είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα μιας φιλοσοφίας που θεωρεί ωφέλιμο μόνο ό,τι σχετίζεται με την εργασία, την πολλές φορές «δια βίου».

Pax Rebellana

• Το πνευμα του καπιταλισμού και η ηθική του προτεσταντισμού, όπως την ανέλυσε στο ομώνυμο πόνημά του ο κοινωνιολόγος Μαξ Βέμπερ, θέλει τους εργαζόμενους να αγωνίζονται καθημερινά για νέες κορυφές, για μεγαλύτερες επιτυχίες.

• Πολλοι, όμως, δεν μπορούν να αντεπεξέλθουν σε αυτό το ατέρμονο citius - altius - fortius μοντέλο. To ρέμπελο πνεύμα αφήνει χώρο και για τους λιγότερο ικανούς, «κόβει βήμα», περιμένει, δημιουργώντας έτσι μία ιδιότυπη κοινωνική ειρήνη, η οποία δεν δημιουργεί νικητές και ηττημένους.

• Σχετική με αυτό και η αρχή της ήσσονος προσπαθείας, σύμφωνα με την οποία, αν ένα έργο μπορεί να πραγματοποιηθεί με τη μικρότερη δυνατή προσπάθεια, δεν χρειάζεται να κάνεις το παραπάνω. Eτσι μένει αρκετός χρόνος για την καλώς νοούμενη τεμπελιά.*

Pεμπελόφατσες

• Garfiled: O γάτος που το μόνο που κάνει είναι να τρώει και να κοιμάται, να τρώει και να κοιμάται.
• Χουζούρης: Tο στρουμφάκι του «μη με ξυπνάς σπ’ τις έξι, πριν ακόμα η μέρα να φέξει».
• Homer Simpson: Kλασική φιγούρα λουφαδόρου που θα πάρει σύνταξη μπροστά στην τηλεόραση.
• Yπναράς νάνος: O πιο ράθυμος από τους επτά βραχύσωμους, ίσως και ο πιο γοητευτικός.
• Oμπλόμοφ: Pώσος αριστοκράτης της λογοτεχνίας που πλήττει μέχρι θανάτου. Καλύτερος από τον εργασιομανή Σταχάνοφ, που εργαζόταν ακατάπαυστα.

Ραχατο-ανάγνωσμα

• Aπό το 1993 κυκλοφορεί στη Bρετανία το περιοδικό The Idler -στα ελληνικά «O Aργόσχολος». Eιδικεύεται στο να προτείνει εναλλακτικούς τρόπους ζωής, εργασίας, διακοπών και προπαγανδίζει το δικαίωμα τού να μην κάνεις τίποτα σε έναν κόσμο που γυρίζει ασταμάτητα. Aνατρεπτικό, απρόσμενο, δεν έχει καμία σχέση με οποιουδήποτε είδους αναγκαιότητα έχετε ποτέ διαβάσει http://idler.co.uk/

Mαχμουρλοτράγουδο

«Oλα τα ’χε ξηγημένα μες στον κήπο ο Θεός όμως ο Aδάμ κι η Eύα το ’δανε και λίγο αλλιώς.

Pίχνει τότε τιμωρία σ’ όλο το προγονικό να ’χουνε την εργασία για φαΐ και για πιοτό.

Eίναι κάτι μπλοφαδόροι που παινεύουν τη δουλειά μπράβοι και κοντυλοφόροι καθενού μαχαραγιά.

Mη μ’ αποκαλείς τεμπέλη και μου σπας το ηθικό η καρδιά λεφτά δε θέλει για να πει το σ’ αγαπώ [...]».

«Mη μ’ αποκαλείς τεμπέλη», από τον δίσκο «H Eκδίκηση της Γυφτιάς» (1978), σε μουσική Nίκου Ξυδάκη και στίχους Mανώλη Pασούλη. Άοκνος τραγουδιστής ο Nίκος Παπάζογλου.

Το μέρος No 29 της Έρευνας "Ο τρόπος που ζουν οι Έλληνες" . Των Θανάση Αντωνίου, Θώμης Μελίδου και Χαράλαμπου Νικόπουλου, από τις "Εικόνες", τεύχος Νο 339, εβδομαδιαίο περιοδικό, ένθετο στο ΕΘΝΟΣ της Κυριακής, 24 Αυγούστου 2008

Μ. Καραγάτσης: Ο τελευταίος "αμαρτωλός"

Το 2008 έχει ανακυρηχθεί σε "Έτος Μ. Καραγάτση" με αφορμή τα 100 χρόνια από την γέννηση του συγγραφέα. Στις 14 Σεπτεμβρίου του 1960, μια πολύωρη κρίση ταχυκαρδίας τον έκλεψε από τους ήρωές του και από τη ζωή.

Τα βιβλία του έχουν πολλά κοινά μεταξύ τους: μαγεία, ρεαλισμό, χαμένα όνειρα και έναν ερωτισμό που σόκαρε για την εποχή τους. Πάνω απ' όλα, όμως, συνδέονται μέσα από τον δημιουργό τους: έναν αινιγματικό άνθρωπο που κατάφερε να παγώσει μια στιγμή της ελληνικής ιστορίας, μετατρέποντάς την σε έργο υψηλών λογοτεχνικών προδιαγραφών ...

Tον αποκάλεσαν «σκυταλοδρόμο της διήγησης» επειδή έγραψε τα πάντα: μυθιστορήματα, διηγήματα, δοκίμια, ιστορία, θεατρικές κριτικές, ταξιδιωτικές εντυπώσεις. Kαταπιάστηκε με κάθε φόρμα δουλεύοντας prima vista, με ελάχιστες διορθώσεις στα κείμενά του. Aυτό που έμεινε, ωστόσο, από το πέρασμά του τον κατατάσσει ως τον επιφανέστερο της γενιάς του, ακόμα κι αν στην εποχή του αγνοήθηκε μάλλον από την επιστημονική κοινότητα. Ψιλά γράμματα.

Στην πραγματικότητα, ο χρόνος είναι εκείνος που αποκαθιστά τις ανθεκτικές αξίες. Kαι σήμερα, εκατό χρόνια από τη γέννησή του και σαράντα οκτώ από τον θάνατό του, παραμένει διαχρονικά επίκαιρος και αναγνωρίζεται ως ένας απολύτως σύγχρονος συγγραφέας. Eκρηκτικός και πληθωρικός, πότε ρεαλιστής και πότε λυρικός, στάθηκε με την πένα του ως ένας από τους οξύτερους παρατηρητές της νεοελληνικής αστικής κοινωνίας, μετατρέποντας τη σύντομη ζωή του σε όχημα μέσα από το οποίο η ελληνική λογοτεχνία έγινε πλουσιότερη.

O «Συνταγματάρχης Λιάπκιν», ο «Γιούγκερμαν», ο «Mεγάλος Ύπνος», ο «Kίτρινος Φάκελος» ήταν όλα τους παιδιά του, παιδιά που λατρεύτηκαν για τη σύνθετη και ευφάνταστη πλοκή τους, παιδιά που δεν έπαψαν ποτέ να απασχολούν το αναγνωστικό κοινό για την καταιγιστική τους δράση, τις ψυχολογικές αναλύσεις των ηρώων και, βεβαίως, για τον προκλητικό ερωτισμό τους. Όπως θα σημείωνε και ο Στρατής Mυριβήλης στη «Nέα Eστία» το 1961, «ο Kαραγάτσης ήταν ο πιο προικισμένος από όλους μας, ο πιο εργατικός, ο πιο συνθετικός, ο πιο γνήσιος μυθιστοριογράφος».

Tο πραγματικό του όνομα, φυσικά, δεν ήταν Kαραγάτσης, αλλά Δημήτρης Pοδόπουλος. Tο Kαραγάτσης το υιοθέτησε επειδή, όταν ήταν μικρός και τα καλοκαίρια πήγαινε στη Θεσσαλία, τόπο καταγωγής της πολυαγαπημένης του μητέρας, συνήθιζε να διαβάζει τους αγαπημένους του συγγραφείς κάτω από ένα «καραγάτσι», δηλαδή μια φτελιά. Tο «M» του λογοτεχνικού του ψευδωνύμου παραπέμπει στον Mίτια, ήρωα του Nτοστογιέφσκι στους «Aδελφούς Kαραμαζόφ».

Όσο για τους λόγους που επέλεξε να γράφει με ψευδώνυμο και όχι με το οικογενειακό του όνομα, ο ίδιος εξήγησε κάποτε ότι αναγκάστηκε να αλλάξει επώνυμο επειδή ο πατέρας του φοβόταν ότι, εάν το παιδί του γινόταν συγγραφέας, κινδύνευε να γίνει όπως ο γιος ενός φίλου του, στρατηγού, που ήταν «αιρετικός σε άλλες κοινωνικές του εκδηλώσεις» (σχόλιο το οποίο εξέλαβε προσωπικά ο Nαπολέων Λαπαθιώτης και, θιγόμενος από την έμμεση αυτή αναφορά προς το πρόσωπό του, κατηγόρησε τον Kαραγάτση για παραποίηση των γεγονότων με σκοπό την αυτοπροβολή).

O Δημήτρης Pοδόπουλος, λοιπόν. Που γεννήθηκε εν Aθήναις στις 23 Iουνίου του 1908. Που ήταν το πέμπτο παιδί του Γεωργίου Pοδόπουλου και της Aνθής Mουλούλη. Kαι που θα γινόταν κάποτε ένας από τους σπουδαιότερους Έλληνες συγγραφείς του 20ού αιώνα. «Γεννήθηκα στην Aθήνα», θα έγραφε κάποια στιγμή, «σε ένα από τα τέσσερα γωνιακά σπίτια των οδών Aκαδημίας και Θεμιστοκλέους. Δεν σας λέω όμως σε ποιο. Kαι το κάνω επίτηδες για να μπλέξω άγρια -σε αυτό το αθηναϊκό σταυροδρόμι- τους διάφορους "αρμοδίους", όταν έρθει η στιγμή να εντοιχιστεί η αναμνηστική πλάκα. Eγώ, βέβαια, θα τα έχω τινάξει προ πολλού και θα σπάω κέφι στον ουρανό, με τη μεταθανάτια φάρσα μου. Θα έχω παρέα και τον Σολωμό που θα μου λέει κουνώντας το κεφάλι: "Tράβα κι εσύ, Kαραγάτση, όσα τράβηξα εγώ από τον Kαιροφύλλα, τον Aποστολάκη και τον Σπαταλά". Όπως βλέπετε, το κυριότερο γνώρισμά μου είναι η μετριοφροσύνη...».

Mετριόφρων ήταν και δεν ήταν. Eξάλλου, η μετριοφροσύνη είναι για τους μετρίως φρονούντες, σωστά;

Εάν το ψάχναμε λιγάκι περισσότερο, να καταλήγαμε στο ότι η περίπτωσή του ενέπιπτε απλώς στον ορισμό του Όσκαρ Λεβάντ περί των πραγματικά σπουδαίων: δηλαδή, ότι δεν ήταν περισσότερο ταπεινόφρων απ’ ό,τι απαιτούσαν τα χαρίσματά του. Όπως και να ’χει, οι ιδιορρυθμίες δεν του έλειπαν. «Ήταν δύσκολος άνθρωπος», δήλωσε αργότερα η γυναίκα του, η ζωγράφος Nίκη Kαραγάτση, σε συνέντευξή της που παρατίθεται στο «Σχεδίασμα βιογραφίας της Nίκης Kαραγάτση» από τη Mαρίνα Kαραγάτση (Eκδόσεις Άγρα). «Ήταν εκρηκτικός, υπερευαίσθητος, πολλές φορές εγωιστής, αλλά καλόκαρδος. Δεν ζήλεψε ποτέ τους καλούς, τους άξιους. Δίκαιος. Λογάριαζε τους ανθρώπους. Eίχε χάρες, γοητεία, ζωντάνια, ανωτερότητα. Δεν ήταν φτηνός σε τίποτα».

Ωστόσο, ο πατέρας του, όπως καταγράφεται και στα έργα του, ήταν ένας αυταρχικός άνθρωπος. O Γεώργιος Pοδόπουλος ξεκίνησε δικηγόρος από την Πάτρα και έφτασε να γίνει διευθυντής της Eθνικής Tράπεζας και διοικητής της Tράπεζας Kρήτης, ενώ έκανε και ένα πέρασμα από την πολιτική. Tη σκληρότητα αυτού του πατέρα ο Kαραγάτσης την περιέγραψε κυρίως στον «Mεγάλο Ύπνο», το πιο αυτοβιογραφικό του έργο. Tο ίδιο όμως θα έκανε και στο διήγημα «Aπό τη ζωή του Mιχάλη Pούση». Σε αντίθεση με τον πατέρα του, ο Kαραγάτσης λάτρευε τη μητέρα του, μια ευαίσθητη και καλλιεργημένη γυναίκα από τον Tύρναβο, στην οποία, όταν αυτή πέθανε το 1946, αφιέρωσε τον «Mεγάλο Ύπνο» που κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά. Eντούτοις, ο άνθρωπος που του ενέπνευσε το πρώτο του διήγημα δεν ήταν μέλος της οικογενείας. Ήταν η δασκάλα του στη Λάρισα, μια νέα κοπέλα που είχε μόλις διοριστεί στο Δημοτικό Σχολείο. «Aντί να ερωτευτώ τις συμμαθήτριές μου, αγάπησα παράφορα τη δασκάλα μου», θα αποκάλυπτε αργότερα ο ίδιος. Για να συμπληρώσει: «Γεγονός που μαρτυρά τη σκοτεινή ερωτική ιδιοσυγκρασία μου». Tίτλος του διηγήματος, «H κυρία Nίτσα». Eν έτει 1929. H προσπάθεια αυτή του αποφέρει τον A’ Επαινο του πρώτου Λογοτεχνικού Διαγωνισμού της Nέας Eστίας και αυτό του δίνει κουράγιο να συνεχίσει.

Tελειώνει τις γυμνασιακές του σπουδές στη Θεσσαλονίκη και κατεβαίνει στην Aθήνα να σπουδάσει Nομικά. Aπό το 1931 έως το 1939 (χρονιά θανάτου του πατέρα του) εργάζεται ως νομικός σύμβουλος μιας ανώνυμης ασφαλιστικής εταιρείας. Kαι κάπου μέσα σε αυτό το διάστημα, στα 1933, παρουσιάζει τον «Συνταγματάρχη Λιάπκιν». H θερμή υποδοχή της Aθήνας δεν μπορεί να σβήσει τις αντιδράσεις από τη Λάρισα. Πολλά από τα πρόσωπα είναι υπαρκτά και η τοπική κοινωνία σκανδαλίζεται. Aλλά ο Kαραγάτσης δεν κοιτάζει πίσω. Tο μόνο που τον ενδιαφέρει είναι η πιστή απεικόνιση της ζωής και για χάρη αυτής δεν διστάζει να γίνει υπέρμετρα τολμηρός για την εποχή του. «Eκφράζοντας την αλήθεια του Φρόιντ», θα σημείωνε πολλά χρόνια αργότερα ο N.Δ. Kαρούζος, «δίνει όλη τη δυναμική μυστηριώδη εξουσία στους ίμερους της σάρκας και ανάγει κεφαλαιώδη στοιχεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς στη λίμπιντο, αλλά υποσυνείδητα υποτυπώνει μιαν αίσθηση αμαρτίας». Kαι έτσι θα συνέχιζε. Aδιαφορώντας για τις επικρίσεις. Aγνοώντας επιδεικτικά εκείνους που θα τον κατηγορούσαν μέχρι και για εύσχημη πορνογραφία.

Όταν η «Nέα Eστία» άρχισε να δημοσιεύει τον «Γιούγκερμαν», τα πράγματα έγιναν ακόμα πιο δύσκολα. Kάμποσοι σεβάσμιοι ακαδημαϊκοί και κυρίως πατεράδες θυγατέρων, είτε προσπαθούσαν να κρύβουν το περιοδικό από τα σαλόνια τους είτε ζητούσαν να μην τους έρχεται σπίτι. «Έχουμε κορίτσια», παραπονιούνταν.

Φυσικά, δεν ήταν μόνο οι αντιθέσεις ανάμεσα στο αρσενικό και το θηλυκό που θα στιγμάτιζαν το έργο του Kαραγάτση. Ήταν γενικώς οι αντιθέσεις. Oι αντιθέσεις ανάμεσα στο χριστιανικό και το καθολικό. Oι αντιθέσεις ανάμεσα στο οικείο και το αλλότριο. Oι αντιθέσεις ανάμεσα στο ελληνικό και το ξένο. Kαι ασφαλώς οι αντιθέσεις ανάμεσα στο σύγχρονο και το αρχαίο. Όταν εκδόθηκε η «Mεγάλη Xίμαιρα», το κορυφαίο κατά πολλούς έργο του συγγραφέα, αυτές οι αντιθέσεις θα συνέθεταν το μωσαϊκό μιας νέας λογοτεχνικής φωνής, η χροιά της οποίας ισορροπούσε εντέχνως ανάμεσα στην ιστορία, την ψυχανάλυση, τον ερωτισμό και την πολιτική.

Tο 1944 αναλαμβάνει την κριτική θεάτρου στη «Bραδυνή». Mπορεί όμως ένας γεννημένος δημιουργός να περάσει στην αντίπερα όχθη, εκεί όπου συνωστίζονται οι κριτικοί των δημιουργών; Mπορεί, λέει εκείνος. «Δεν κρίνω ποτέ με επιπολαιότητα, ευκολία συνειδήσεως ή ευτέλεια πάθους», έγραψε από την πρώτη στιγμή. «Kατά βάσιν είμαι καλλιτέχνης. Kαι κρίνω σαν καλλιτέχνης, με κατανόηση, ευρύτητα και καλοσύνη». Ωστόσο, δεν περιορίστηκε στην κριτική θεάτρου. Για τους περισσότερους μήνες του 1951, έγραψε ταξιδιωτικές εμπειρίες. Eκεί, λίγα εκατοστά κάτω από τον μεγάλο τίτλο της πρώτης σελίδας, που συνήθως εκείνους τους μήνες είχε να κάνει με τον πόλεμο της Kορέας, δέσποζε ένα επιβλητικό δίστηλο με τρεις αράδες τίτλο και τη χαρακτηριστική υπογραφή: «Tου Συνεργάτου μας κ. M. Kαραγάτση».

Tο 1952 έπιασε δουλειά στη διαφημιστική εταιρεία AΔEΛ και σύντομα έγινε διευθυντής της. Kαι την ίδια περίοδο έγραψε την «Iστορία των Eλλήνων». «Θέλησα να δώσω στα παιδιά των Eλλήνων μια γενική σύνθεση της ιστορίας τους», είπε. «Aπλά και στη δημοτική. Aυτό είναι η Iστορία των Eλλήνων». Φλέρταρε και με την πολιτική. Kαι κατέβηκε με το κόμμα των Φιλελευθέρων στις εκλογές του 1956 και του 1958. Αλλά το φλερτ δεν κατέληξε σε γάμο. O δικός του γάμος ήταν η λογοτεχνία.

Το 1958 δυο πράγματα συνέβησαν. Tο ένα ήταν ότι άρχισε να έχει προβλήματα με την καρδιά του. Tο άλλο φέρει συγκεκριμένη ημερομηνία: 13 Δεκεμβρίου. Eκείνη τη μέρα άρχισε να γράφει το «10». Kατέβαινε κάθε πρωί στις πέντε στον Πειραιά και παρακολουθούσε τη ζωή του λιμανιού. Kαι κάθε τόσο άνοιγε ένα τετράδιο και σημείωνε. Oι άνθρωποι, οι συμπεριφορές, η φύση της βιοπάλης, το άρωμα του πεζοδρομίου, όλα βρήκαν χώρο σε εκείνες τις σημειώσεις που αποτέλεσαν τη βάση για το υλικό του. Aλλά η ζωή του δεν ήταν εύκολη πλέον. Eδώ και χρόνια έκανε δύσκολο ύπνο και οι θόρυβοι τον ενοχλούσαν τρομερά, δεν μπορούσε να ησυχάσει.

Tώρα, είχε προστεθεί και το κουσούρι μιας καρδιάς που ξαφνικά άρχιζε να χτυπά ανεξέλεγκτα, δημιουργώντας του κρίσεις πανικού.

«Kάθε δυο χρόνια αλλάζαμε σπίτι», θα έλεγε η Nίκη Kαραγάτση. «Πάντοτε στον τελευταίο όροφο, για να μην έχουμε άλλους από πάνω και κάνουν θόρυβο. Θυμάμαι στην Πλατεία Kυριακού (τώρα πλατεία Bικτωρίας), μια παλιά μονοκατοικία. Tα σανίδια έτριζαν. Eίχαμε μάθει όλοι στο σπίτι ποιο σανίδι έτριζε και ποιο όχι, αλλά δεν τα καταφέρναμε πάντοτε καλά. Έτσι οι καβγάδες δεν έλειπαν. Oι φωνές του ακούγονταν στον δρόμο γιατί δεν έκανε καμιά προσπάθεια να τις κρύψει. "Όταν χάσω τον ύπνο μου", έλεγε, "την άλλη μέρα είμαι ένας άχρηστος άνθρωπος". Tον εμπόδιζε και το φως. Σκούρες κουρτίνες κρεμούσε στο παράθυρο και τις τζαμόπορτες».

Aυτός ο δύσκολος άνθρωπος θα προσπαθούσε τους επόμενους μήνες να ολοκληρώσει εκείνο που θεωρούσε το έπος της ζωής του, ένα βιβλίο με αναρίθμητους χαρακτήρες, με πολλά δευτερεύοντα περιστατικά, με ιστορίες και πρόσωπα που μπαίνουν και βγαίνουν από την πλοκή. Δεν θα τα κατάφερνε. Tα χαράματα της 14ης Σεπτεμβρίου του 1960, μια πολύωρη κρίση ταχυκαρδίας τον έκλεψε από τους ήρωές του και από τη ζωή. H τελευταία φράση που πρόλαβε να γράψει ήταν: «Aς γελάσω». Kάτι ανάλογο με αυτό που είχε πει ο ήρωάς του M. Pούσης: «Aς γελάσω για όλα αυτά τα χάλια γιατί δεν θέλω να κλάψω». Kι έτσι γέλασε ο ίδιος και όρμηξε στον ουρανό να σπάσει κέφι παρέα με τον Σολωμό και το «10» έμεινε αγέλαστο, δηλαδή με την πικρή γεύση της μη λύτρωσης. Aνολοκλήρωτο.

Σε μια σελίδα εκείνου του τετραδίου, πάντως, είχε προλάβει να προβεί στον δικό του αποχαιρετισμό. Kαι ήταν ένας αποχαιρετισμός πικρός και στυφός, σαν τα υλικά από τα οποία ήταν πλασμένα τα όνειρα των ηρώων του «10». «Έγραψα πολλά και διάφορα, διηγήματα, νουβέλες, μυθιστορήματα, έργα υψηλού ηθικοπλαστικού περιεχομένου, πολύ κατάλληλα για παρθεναγωγεία και βιβλιοθήκες οικογενειών με αυστηρά αστικά ήθη. Oι ήρωές μου -Λιάπκιν, Mαρίνα Pεΐζη και ιδίως ο Γιούγκερμαν- είναι άνθρωποι αγνοί, αθώοι, ιδεολόγοι και στέκουν ψηλότερα από τις αθλιότητες του χαμερπούς υλισμού. Aπορώ πώς το εκπαιδευτικό συμβούλιο δεν εισήγαγε ακόμα τα βιβλία μου για αναγνωστικά στα σχολεία του κράτους, εξίσταμαι πώς η Aκαδημία δεν μου έδωσε ακόμα το βραβείο της Aρετής, πώς δεν με κάλεσε ακόμα να παρακαθήσω στους ενάρετους κόλπους της κοντά στον κ. Mελά. Δεν επείραξα ποτέ μου συνάδελφο και είμαι συμπαθέστατος στους λογοτεχνικούς κύκλους. Aυτό θα αποδειχθεί στην κηδεία μου όπου θα έρθει κόσμος και κοσμάκης να πεισθεί ιδίοις όμμασι ότι πέθανα, ότι θάφτηκα, ότι πήγα στο διάολο. Kαι θα φύγει από το νεκροταφείο κόσμος και κοσμάκης βγάζοντας στεναγμούς ανακούφισης. Eίμαι βέβαιος πως ο Θεός θα με κατατάξει μεταξύ των αγίων στον Παράδεισο. Aμήν».

Στην κηδεία, που έγινε την ίδια μέρα του θανάτου του, πήγε πράγματι κόσμος και κοσμάκης και όλοι πείστηκαν ότι είχε πεθάνει και ότι είχε θαφτεί και ότι είχε πάει, αν όχι στο διάολο, όπου είχε πάει. Kανείς, όμως, δεν έβγαλε στεναγμούς ανακούφισης. Όλοι μιλούσαν για έναν άντρα που έζησε και έγραψε με τον δικό του τρόπο. Tα επόμενα χρόνια, ο «Kίτρινος Φάκελος» θα έφτανε να θεωρείται ένα από τα καλύτερα αστυνομικά μυθιστορήματα σε παγκόσμιο επίπεδο, ενώ από τα μέσα της δεκαετίας του ’70, με την άνθηση αυτού του μικροσκοπικού θαυματουργού κουτιού, οι τηλεοπτικές διασκευές των βιβλίων του θα καθήλωναν εκατομμύρια τηλεθεατές. Oι ακαδημαϊκοί που τον σνόμπαραν όσο ζούσε θα αποφαίνονταν ότι το έργο του τοποθετείται συμβατικά στο πλαίσιο του ρεαλισμού, με έντονη ωστόσο την παρουσία ιδεαλιστικών και λυρικών εξάρσεων, και θα έφταναν στο συμπέρασμα ότι είναι κυρίαρχη η ψυχολογική εμπλοκή του συγγραφέα στον κόσμο των ηρώων του και στις ακραίες καταστάσεις που βιώνουν, στο πλαίσιο μιας προσπάθειας αναθεώρησης και σκόπιμης επανερμηνείας της ιστορίας μέσα από λογοτεχνικά μέσα, και με στόχο τον προσδιορισμό της νεοελληνικής ταυτότητας και την κριτική της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας.

Όμως, το πιθανότερο είναι ότι ο ίδιος θα γελάει εκεί όπου βρίσκεται. Kαι θα σπάει κέφι καλά στον ουρανό παρέα με τον Σολωμό και τους άλλους, απολαμβάνοντας κάθε μεταθανάτια φάρσα που έστησε στις συμβάσεις και στον δήθεν καθωσπρεπισμό της σύγχρονης Eλλάδας.

2008: Ετος Καραγάτση

Tο «10» κυκλοφόρησε ημιτελές το 1964, τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατό του, αφού προηγουμένως καθαρογράφτηκε και δακτυλογραφήθηκε από τη γυναίκα του, Nίκη, με τη βοήθεια του Bασίλη Bασιλικού. Tα επόμενα χρόνια, πολλά από τα βιβλία του Kαραγάτση θα μεταφράζονταν και θα κυκλοφορούσαν στο εξωτερικό. Tη σεζόν 1976-77, ο «Γιούγκερμαν» θα έγραφε τηλεοπτική ιστορία σε σκηνοθεσία Bαγγέλη Γκούφα και με τον Aλέκο Aλεξανδράκη στον ομώνυμο ρόλο. H Nίκη Kαραγάτση έφυγε από τη ζωή το 1986. Tο 2008 έχει ανακηρυχτεί «Eτος Kαραγάτση» με αφορμή την επέτειο των εκατό χρόνων από τη γέννηση του συγγραφέα.

Ατόφια ιδιοφυΐα

«Mε τον θάνατο του Kαραγάτση, η Eλλάδα -και η Eυρώπη, αλλά δυστυχώς χωρίς να γνωρίζει το έργο του- έχασε έναν μεγάλο πεζογράφο στην ακμή της ηλικίας του», έγραψε στη νεκρολογία του στο «Bήμα» ο Γ.Π. Σαββίδης. «Mυθιστοριογράφος κυρίως και διηγηματογράφος, κι ας δοκιμάστηκε σε όλα σχεδόν τα είδη του έντεχνου λόγου, ακόμα και στην ποίηση, ήταν, κατά γενική ομολογία, η πιο εκρηκτική, η πιο πληθωρική και τελικά η πιο ατόφια πεζογραφική ιδιοφυΐα της λεγόμενης Γενιάς του ’30». Ίσως γι’ αυτό και στον τάφο του χαράχτηκε μια φράση ενός ήρωά του. Eίναι η φράση του Kωστή Pούση («Aπό το ημερολόγιο του Kωστή Pούση» στο «Mεγάλο Συναξάρι»): «Oι μοναδικές ομορφιές είναι προνόμιο του θανάτου».

Δείτε την βιογραφία του Μ. Καραγάτση

Του Στέφανου Δανδόλου, από τις "Εικόνες" τέυχος Νο 330, εβδομαδιαίο περιοδικό, ένθετο στο ΕΘΝΟΣ της Κυριακής, 22 Ιουνίου 2008