Εκατό χρόνια συμπληρώνονται από την «επανάσταση στο Γουδί». Οι επέτειοι των στρατιωτικών κινημάτων σημειώνονται αρνητικά και ανακαλούν τραυματικές μνήμες, αφού κατά κανόνα συνδέονται με την επιβολή δικτατοριών.
Με τυπικούς και ουσιαστικούς όρους το βράδυ της 14ης προς τη 15η Αυγούστου 1909 δεν έγινε κάποια επανάσταση. Εξελίχτηκε ένα τυπικό στρατιωτικό πραξικόπημα, που δεν κατέληξε ούτε σε πολιτειακή ή κοινωνική αλλαγή ούτε σε δικτατορία. «Επανάσταση», όμως, όπως επισημαίνει ο ιστορικός Γ. Μαυρογορδάτος, «μπορεί να θεωρηθεί το σύνολο των εξελίξεων που πυροδότησε το κίνημα».
Είτε, όπως το θέτει η ιστορικός Χρ. Κουλούρη, το κίνημα «δικαιώθηκε από την επόμενη ημέρα και όχι αυτοτελώς. Ελάχιστοι θυμούνται σήμερα ότι επικεφαλής του Στρατιωτικού Συνδέσμου ήταν ο συνταγματάρχης Νικόλαος Ζορμπάς, όλοι όμως θυμούνται ότι ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος κάλεσε έναν σχετικά άγνωστο στην Ελλάδα Κρητικό πολιτικό, τον Ελευθέριο Βενιζέλο... Αν και η ιστοριογραφία δεν το ονομάζει πλέον επανάσταση, το κίνημα στο Γουδί υπήρξε πραγματικά επαναστατικό, εφόσον υπήρξε ο καταλύτης για μια σειρά επαναστατικών αλλαγών...».
Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος (είχε συγκροτηθεί τέλη Ιουνίου 1909, αποκτώντας αρχηγό μόλις στις αρχές Αυγούστου) δεν ήταν προετοιμασμένος για το κίνημα. Ωθήθηκε από τις εξελίξεις το τριήμερο 12-14 Αυγούστου, όπως έχουμε δει στο «Έθνος της Κυριακής».
Ο κύβος για τη στρατιωτική στάση ερρίφθη το απόγευμα της Παρασκευής 14 Αυγούστου, όταν η αντιπροσωπεία του δεν έγινε δεκτή από την κυβέρνηση Δ. Ράλλη και εκδιώχθηκε κακήν κακώς.
Η απόφαση του πρωθυπουργού να προχωρήσει στην εξουδετέρωση του Στρατιωτικού Συνδέσμου και στη δίωξη των πρωταγωνιστών εξωθεί τους συνωμότες στην τελική ρήξη.
Απομνημονεύματα πρωταγωνιστών
Όπως προκύπτει από τ’ απομνημονεύματα των πρωταγωνιστών και από τις πρωτογενείς πηγές, κάθε άλλο παρά εξασφαλισμένο ήταν το αίσιο τέλος του πρώτου αμιγώς στρατιωτικού κινήματος στη νεοελληνική ιστορία.
Σύμφωνα με ορισμένες μαρτυρίες μάλιστα (ανέκδοτα απομνημονεύματα του γραμματέα του Συνδέσμου Θ. Λιδωρίκη), τις πρώτες ώρες μετά τη μη ικανοποιητική προσέλευση στρατιωτικών στο Γουδί υπήρχε σχέδιο για εγκατάλειψη του χώρου και η συγκέντρωση των στασιαστών σ’ άλλα μέρη. Και ό,τι ήθελε προκύψει...
Ώριμο και από καιρό αναμενόμενο το κίνημα, αμέσως μετά την εσπευσμένη εκδήλωσή του απέκτησε τη δική του δυναμική. Μέσα σε λίγες ώρες, ξημερώνοντας η 15η Αυγούστου, είχε θριαμβεύσει. Τα αιτήματα που προβάλλουν οι στρατιωτικοί προς τη βασιλική αυλή και την κυβέρνηση θα μπορούσαν άνετα να περιέχονται σε κάποιο πρόγραμμα των τότε κομμάτων. Τα υποβάλλουν ως «ιερά παράκληση» για την προπαρασκευή του στρατού! Μοναδικό αντιδυναστικό και κοινωνικά σημειολογικό αίτημα η απομάκρυνση των βασιλοπαίδων από το στράτευμα. Ουδέν άλλο πλην δύο άλλων «παρακλήσεων»: 1) να προέρχονται από τους εν ενεργεία αξιωματικούς οι υπουργοί Στρατιωτικών και Ναυτικού, 2) και την «ανόρθωση των διαφόρων υπηρεσιών του κράτους».
Τα αιτήματα, βεβαίως, έγιναν δεκτά, δόθηκε αμνηστία και την άλλη μέρα το στρατόπεδο των στασιαστών διαλύθηκε. Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος παρέμεινε ως «αόρατος αρχή» επί ένα επτάμηνο ακόμη, μέχρι την έλευση του Βενιζέλου (Μάρτιος 1910).
Οι επαναστατικές στιγμές ώρα με την ώρα
Το σχέδιο
Σύμφωνα με το σχέδιο των στασιαστών, η συγκέντρωση των στασιαστών στο Γουδί άρχισε στις 2 το πρωί. Θα συγκεντρώνονταν εκεί στον χώρο ίλης ιππικού, που είχε προσχωρήσει στο κίνημα, τα τμήματα του Συνδέσμου και οι αξιωματικοί με όσους οπλίτες θα τους ακολουθούσαν εκουσίως.
Η προκήρυξη
Το Γουδί ορίστηκε ως τόπος συγκέντρωσης και όχι ως δράσης. Από εκεί οι στασιαστές θα απευθύνανε προκήρυξη προς τον «βασιλιά, την κυβέρνηση και τον ελληνικό λαό» με τα αιτήματά τους και το στρατιωτικό πρόγραμμά τους. Η προκήρυξη δημοσιεύτηκε το πρωί της 15ης Αυγούστου.
Η νίκη
Η κυβέρνηση Ράλλη προσπάθησε χωρίς επιτυχία να διαπραγματευθεί με τους στασιαστές το πρωί της 15ης Αυγούστου. Μετά την εξέλιξη αυτή ο πρωθυπουργός παραιτήθηκε. Το μεσημέρι ανέλαβε τον σχηματισμό κυβέρνησης ο Κ. Μαυρομιχάλης, ο οποίος δεσμεύτηκε για την ικανοποίηση των αιτημάτων του Συνδέσμου.
ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΖΟΡΜΠΑ
«Λιγότεροι των 300 οι συγκεντρωθέντες»
Ο αρχηγός Ν. Ζορμπάς στ’ απομνημονεύματά του (γράφτηκαν το 1911 και εκδόθηκαν το 1925 μετά τον θάνατό του) περιγράφει, σε γενικές γραμμές, με ακρίβεια την έκρηξη του κινήματος και την επικράτησή του:
«Η συγκέντρωσις εις το Γουδί εξετελέσθη υπό το φως της Σελήνης και σχεδόν υπό τας όψεις του κοινού. Πλην του γνωστού επεισοδίου του συμβάντος εις το 2ον Σύνταγμα του Πυροβολικού, ούτινος ο διοικητής απεπειράθη να συγκρατήση τούτο εις τον στρατώνα, ουδέν άξιον λόγου άλλο τι συνέβη (ρητώς είχον απαγορεύσει την σύρραξιν εντός των στρατώνων).
Εις το Γουδί μετέβην μετά τού λοχαγού Φικιώρη (από τους πρωταγωνιστές και πιο θερμόαιμους του Συνδέσμου) εφ’ αμάξης και αφίχθην εκεί μεταξύ των πρώτων. Κατά την διάβασίν μου προ του επί της οδού Κηφισιάς (Β. Σοφίας) στρατώνος της Διευθύνσεως του Υλικού Πολέμου, εισήλθον εν αυτώ και διέταξα την εκ των αποθηκών της σχετικής εφορείας αποστολή διά κάρων αμέσως εις Γουδί, τυφεκίων και φυσιγγίων...
Κατά τας πρώτας ώρας αφίχθησαν εις Γουδί διαδοχικώς οι εν Αθήναις ευρισκόμενοι αξιωματικοί του στρατού και του ναυτικού οι ανήκοντες εις τον ΣΣ πλην λίαν ελαχίστων, οπλίται τινές και ιδίως υπαξιωματικοί των ευζώνων και ευάριθμοι χωροφύλακες και ναύται, κατόπιν δε μια ορειβατική μοίρα μετά των πυροβόλων και των πυρομαχικών της. Ένας λόχος Μηχανικού, ο λόχος της Διευθύνσεως Υλικού Πολέμου και οπλίται του πεδινού πυροβολικού άνευ πυροβόλων, ων τα κλείστρα του πυγαίου του είχον αφαιρέσει όπως αχρηστεύσωσι ταύτα.
«Ασθενής δύναμη»
Η δύναμις αύτη ήτο λίαν ασθενής εν συγκρίσει προς την ευρισκομένην έτι εν τάξει προς τους στρατώνας, αλλά μέχρι της πρωίας προσήλθον εις το Γουδί άπαντες σχεδόν οι οπλίται της φρουράς (Αθηνών), μεμονωμένως ή κατά τμήματα, και εν τέλει το εις Κηφισιάν κατηυλισμένον σύνταγμα του Ιππικού υπό την οδηγία κατωτέρων αξιωματικών του. Ούτω συνεκεντρώθη εις Γουδί δύναμις αποτελούμενη εκ 450 αξιωματικών, 2.600 οπλιτών, 12 πυροβόλων και 200 σπαθών... Εκ των πολιτών εγένοντο δεκτοί εξαιρετικώς εις το Γουδί λίαν ευάριθμοι νέοι δημοσιογράφοι και φοιτηταί της Πανεπιστημιακής Ενώσεως έχοντες φρονήματα επαναστατικά (περίπου 130).
Ούτω την πρωίαν της 15ης Αυγούστου η Κυβέρνησις ευρέθη έναντι ενόπλου στάσεως τής φρουράς Αθηνών, εστερημένη και της ελαχίστης στρατιωτικής δυνάμεως προς καταστολήν της στάσεως ταύτης.
Εάν η Κυβέρνησις ελάμβανε αφ’ εσπέρας τα κατάλληλα μέτρα θα ηδύνατο να διαθέση ασφαλώς κατά του Σ.Σ. το πλείστον μέρος της πεζικής δυνάμεως της φρουράς, το πεδινόν πυροβολικόν, το εις Κηφισίαν Σύνταγμα του Ιππικού, ικανόν αριθμόν χωροφυλάκων και ισχυρόν ναυτικόν άγημα.
Διά της δυνάμεως δε ταύτης, συντασσομένης εγκαίρως και διατιθεμένης καταλλήλως υπό ενιαίαν ανωτέραν διοίκησιν, ή θα παρεκωλύετο η εις το Γουδί συγκέντρωσις των αποτελούντων τον Σ.Σ., ή εάν ούτοι κατώρθωναν να συγκεντρωθώσι που και ν’ αντιστώσιν (αντισταθούν), αφεύκτως θά κατεδιώκοντο και θα συνελαμβάνοντο ζώντες ή νεκροί, διότι θα ήσαν λίαν ευάριθμοι και άοπλοι (κατά τας πρώτας ώρας οι συγκεντρωθέντες δεν υπερέβαιναν τους 300, εκ των οποίων οι πλείστοι αξιωματικοί άνευ τυφεκίων)».
Οι διοικητές έμειναν μόνοι τους
Η εφημερίδα «Χρόνος», το δημοσιογραφικό όργανο του Συνδέσμου, εξαίροντας τη μαζική συμμετοχή στο κίνημα, σημειώνει δύο χαρακτηριστικά περιστατικά: 1) το πρωί του Σαββάτου 15 Αυγούστου οι ανώτεροι αξιωματικοί που είχαν οριστεί για να «πατάξουν διά παντός μέσου το κίνημα» βρέθηκαν «περιστοιχιζόμενοι μόνον από τους τοίχους των στρατώνων τους». Ο διοικητής του 7ου Συντάγματος Πεζικού -σ’ αυτό υπηρετούσε ο κύριος πυρήνας του Συνδέσμου Παπαδήμος (είχε αναλάβει τις ανακρίσεις για τη συγκρότηση του ΣΣ και προτείνει τη δίωξη 12 αξιωματικών)- «ηναγκάσθη να παρακαλέση τον αρχηγόν Ζορμπάν να του χορηγήση δύο στρατιώτας διά την φρούρησιν της σημαίας και του ταμείου του Συντάγματος...».
Δύο καθοριστικά επεισόδια
Μόνο δύο αντιδράσεις εκδηλώθηκαν από αξιωματικούς κατά των στασιαστών: 1) από τον διοικητή του 2ου Συντάγματος Πυροβολικού, που προσπάθησε, στήνοντας πολυβόλα στην είσοδο, να εμποδίσει τους στασιαστές να μπουν στον στρατώνα, αλλά δεν τόλμησε ν’ ανοίξει πυρ. Οι άνδρες του προσχώρησαν στο κίνημα και πήγαν στο Γουδί, 2) ο ίλαρχος Λ. Μεταξάς προσπάθησε να εμποδίσει τους άνδρες του να βαδίσουν προς το Γουδί, αλλά τελικά και συνελήφθη και παραλίγο να δολοφονηθεί. Σώθηκε χάρη στους ψυχραιμότερους, όπως και ο συνταγματάρχης Ζαφειρόπουλος. Τα επεισόδια αυτά και ιδιαίτερα το πρώτο ήταν καθοριστικά για την εξέλιξη του κινήματος.
ΡΕΠΟΡΤΑΖ ΣΠ. ΜΕΛΑ
Η πρώτη λαϊκή εκδήλωση υπέρ του κινήματος, παρά τις ελπίδες του Ζορμπά και του Συνδέσμου, άργησε. Σημειώθηκε έναν μήνα μετά με το συλλαλητήριο της 14ης Σεπτεμβρίου (λαϊκή εικόνα της εποχής).
Πώς επικράτησε η «επανάσταση»
Την κλασική περιγραφή της έκρηξης του κινήματος του 1909 παραδίδει ο ακαδημαϊκός Σπ. Μελάς. Την περίοδο αυτή δημοσιογραφεί, κάνοντας ρεπορτάζ, και θα είναι από τους λίγους που θα βρεθεί μέσα στο στρατόπεδο των στασιαστών στο Γουδί:
«... Οι Αθηναίοι ξενύχτηδες παρακολούθησαν -όπως κι’ εμείς οι άλλοι, που ήμαστε επαγγελματικά υποχρεωμένοι- τη νύχτα της 14ης προς την 15η Αυγούστου, μια επανάσταση που όμοια δεν είχε ξαναγίνει ούτε στην Ελλάδα ούτε σε κανένα ίσως άλλο μέρος της γης. Και ούτε ασφαλώς θα ξαναγίνει ποτέ!
Κάτω από ένα φεγγάρι ολοστρόγγυλο, μεσουράνιο, είχαν ξεκινήσει από όλα τα σημεία της Αθήνας, περίεργοι, φανεροί «συνωμότες», που η υπόθεσή τους, οι σκοποί τους, το πρόγραμμά τους, η ώρα και ο τόπος της συγκέντρωσής τους ήτανε όλα γνωστά σ’ όλους -εκτός από τους «αρμόδιους»- μ’ έναν τρόπο σχεδόν πάνδημο. Και η λεωφόρος Κηφισιάς (σημερινή Β. Σοφίας) προς τους Αμπελόκηπους είχε αρκετούς πληροφορημένους που περίμεναν να δουν την επανάσταση όπως περίπου μια παρέλαση...
Ητανε και κάτι άλλο ακόμα πιο περίεργο. Οτι ενώ τις προηγούμενες νύχτες είχαν δημιουργηθεί πανικοί, από διαδόσεις, αυτήν εδώ, που η φοβέρα του Συνδέσμου έμπαινε σ’ ενέργεια, ήταν όλοι απόλυτα βέβαιοι ότι δε θα λυθεί ούτε μύτη.
Ο κόσμος σαν να ήξερε τη διαταγή, που είχε δώσει ο Ζορμπάς στους αξιωματικούς ν’ αποφύγουν, με κάθε θυσία, τις συγκρούσεις μέσα στους στρατώνες. Με ποιους θα γίνονταν αυτές οι συγκρούσεις;
Ποιοι είχανε τη διάθεση να συγκρουστούν μ’ επαναστάτες τόσο νομοταγείς, που κήρυχναν με την αρθρογραφία τους ότι δεν ήθελαν άλλο παρά την ανόρθωση του Κράτους και του Στρατού και γενικά το «καλό της πατρίδας»;
Έτσι μπόρεσε να προχωρήσει όπως είδαμε, ανενόχλητο, το πρώτο αρματωμένο επαναστατικό τμήμα από τα Εξάρχεια προς τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας. Επί κεφαλής ήταν ο τότε ανθυποπλοίαρχος Ι. Δεμέστιχας...».
(Από το έργο «Η Επανάσταση του 1909 - Έδωσε στο ταπεινωμένο έθνος ηγεσία»).
