Όταν οι ιδέες κατέβηκαν στα οδοφράγματα

Οι «ηθικοί αυτουργοί» εκείνης της οργισμένης άνοιξης και της απόρριψης του συστήματος ήταν οι διανοούμενοι.

Η εξέγερση του Μάη του ΄68, έτσι αυθόρμητη που ήταν, γεννήθηκε με καισαρική τομή. Γι΄ αυτό, αν και ήταν βασικά αντιαυταρχική, δεν μπόρεσε να αποφύγει τις παρενέργειες

Η εξέγερση του Μάη του ΄68 ήταν μια γενικευμένη απόρριψη: του Θεού, του Ντε Γκολ, της γραφειοκρατίας, της απάθειας, της κοινωνίας, της εργασίας, της τέχνης και τέλος της ίδιας της εξέγερσης. Αν οι φοιτητές και οι νέοι εκείνης της οργισμένης άνοιξης ήταν οι φυσικοί αυτουργοί αυτής της απόρριψης, ποιοι ήταν οι ηθικοί αυτουργοί της;

Oυδείς γνώριζε ακριβώς, ώσπου η Ιντερνασιονάλ Σιτουασιονίστ, μια ομάδα πρωτοποριακών καλλιτεχνών που είχε συγκροτηθεί τη δεκαετία του 1950 με στόχο να φέρει την επανάσταση στην καθημερινή ζωή, δημοσίευσε στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου το φυλλάδιο «Για την αθλιότητα στους φοιτητικούς κύκλους». Από τα πιο ξεχωριστά μέλη της, ο Γκι Ντεμπόρ και ο Ραούλ Βανεγκέμ επηρέασαν ιδιαίτερα τους Γάλλους φοιτητές. Η Ιντερνασιονάλ Σιτουασιονίστ έλαβε ενεργό μέρος στην κατάληψη της Σορβόνης και ο Ντεμπόρ βρέθηκε στο πλευρό του Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ και των άλλων εξεγερμένων. Η κεντρική ιδέα στη σκέψη του Ντεμπόρ ήταν η κοινωνία ως θέαμα. Στο σημαντικότερο βιβλίο του, «Η κοινωνία του θεάματος», γράφει: «Ολόκληρη η ζωή στις κοινωνίες όπου κυριαρχούν οι σύγχρονες συνθήκες παραγωγής παρουσιάζεται σαν μια απέραντη συσσώρευση θεαμάτων. Όλα όσα οι άνθρωποι τα ζούσαν κάποτε άμεσα, έχουν γίνει απλές αναπαραστάσεις». Στους παρισινούς τοίχους οι φοιτητές έγραφαν «Η πλήξη είναι αντεπαναστατική», απηχώντας τις ιδέες του Ραούλ Βανεγκέμ όπως αυτός τις είχε εκφράσει στο βιβλίο του «Η επανάσταση της καθημερινής ζωής».

Ο Ανρί Λεφέβρ. Τα γεγονότα του Μάη στη Γαλλία, αλλά και μια σειρά από άλλες εξεγέρσεις στην Ευρώπη και την Αμερική φάνηκε να δικαιώνουν έναν άλλον διανοούμενο, τον φιλόσοφο Ανρί Λεφέβρ. Την ώρα που οι σταλινικοί δεν φαίνονταν σε θέση να κατανοήσουν τους εξεγερμένους φοιτητές και να επικοινωνήσουν μαζί τους, ο Λεφέβρ έβλεπε αυτούς τους φοιτητές ως θύματα μιας κοινωνικής και πνευματικής αποξένωσης και ως φορείς μιας κοινωνικής απελευθέρωσης που θα οδηγούσε στη δημιουργία του «συνολικού ανθρώπου». Από μια άλλη αφετηρία και σε μια άλλη χώρα (την Αμερική), στη θεωρία της απόρριψης είχε οδηγηθεί και ο Χέρμπερτ Μαρκούζε, συνδυάζοντας τη μαρξιστική και τη φροϋδική θεωρία. Οι ιδέες του για τον «μονοδιάστατο άνθρωπο» της σύγχρονης βιομηχανικής κοινωνίας επηρέασαν βαθιά το ευρωπαϊκό φοιτητικό κίνημα, αν και ο Κον-Μπεντίτ, ένας από τους πρωταγωνιστές του γαλλικού Μάη, δεν το παραδέχθηκε ποτέ. «Κάποιοι έχουν προσπαθήσει να μας επιβάλουν τον Μαρκούζε σαν μέντορά μας», έχει δηλώσει. «Αστεία πράγματα. Κανείς μας δεν είχε διαβάσει Μαρκούζε. Κάποιοι διάβαζαν Μαρξ, φυσικά, ίσως Μπακούνιν, και τους σύγχρονους, Αλτουσέρ, Μάο, Γκεβάρα, Λεφέβρ. Όλοι σχεδόν οι αγωνιστές του κινήματος της 22ας Μαρτίου είχαν διαβάσει Σαρτρ». Ο Κον-Μπεντίτ «αποκαθιστούσε» έτσι το θεωρητικό πλαίσιο της εξέγερσης σαν μια λίγο- πολύ γαλλική υπόθεση.

Σε αυτό το πλαίσιο ουδείς αμφισβητεί τη συμβολή του Κορνήλιου Καστοριάδη, που ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του «μαθητή» του Άγι Στίνα (Σπύρου Πρίφτη), μια σημαντική μορφή του ελληνικού επαναστατικού κινήματος. Μέσα από έναν κύκλο διανοουμένων οι οποίοι εξέδιδαν το περιοδικό «Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα», ο Καστοριάδης ασκούσε κριτική στη δυτική καπιταλιστική και τη σοβιετική γραφειοκρατική κοινωνία.

Από χέρι σε χέρι. Η εξέγερση του Μάη του ΄68, έτσι αυθόρμητη που ήταν, γεννήθηκε με καισαρική τομή. Γι΄ αυτό, αν και ήταν βασικά αντιαυταρχική, δεν μπόρεσε να αποφύγει τις παρενέργειες. Το κόκκινο βιβλιαράκι του Μάο, που είχε ήδη γίνει μπεστ σέλερ στους φοιτητές της Αμερικής, κυκλοφορούσε από χέρι σε χέρι στα γαλλικά αμφιθέατρα. Το κινεζόφιλο ιδεολογικό κίνημα είχε επίκεντρό του την Εκόλ Νορμάλ, όπου ο φιλόσοφος Λουί Αλτουσέρ προσείλκυε λαμπρούς φοιτητές. Από την κριτική που άσκησε στο επίσημο Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα προήλθε η ηγεσία του μελλοντικού μαοϊκού κινήματος. Η εξέγερση του Μάη του ΄68 θέλησε κάτι εντελώς διαφορετικό από όλες τις προηγούμενες: την κατάργηση της ιεραρχικής κοινωνίας. Εκφυλίστηκε τελικά σε μια εξέγερση με αρχηγούς και οπαδούς- αυτό ακριβώς που ήθελαν να αποφύγουν ο Ντεμπόρ, ο Λεφέβρ και ο Καστοριάδης. Η Ιντερνασιονάλ Σιτουασιονίστ αντιστάθηκε μέχρι την τελευταία στιγμή: αυτοδιαλύθηκε το 1972 για να μη γίνει και αυτή μέρος του θεάματος.

Η άλωση των κάστρων της παιδείας

Αν αλλάξουμε τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο, είναι άραγε αυτό αρκετό για να αλλάξει ο κόσμος; Τον Μάη του ΄68 όλοι έδειχναν πεπεισμένοι γι΄ αυτό. «Το ΄68 ήμουν ένας από τους νεαρότερους καθηγητές στο Τμήμα Φιλολογίας της Σορβόνης, που ξεχώριζε για τον συντηρητισμό του», θυμάται στην εφημερίδα «Λιμπερασιόν» ο γλωσσολόγος Πιερ Ανκρεβέ. «Εκείνος ο Μάης επιτάχυνε ένα σωρό αλλαγές και νεωτερισμούς στο πανεπιστήμιο. Με την κατάληψη της Σορβόνης, οπλισμένοι με νέες ιδέες, χωρίς απαραιτήτως να τις έχουν αφομοιώσει, όλοι άρχισαν να συζητούν για τα πάντα. Η κρίση που προκάλεσε ο Μάης αφορούσε τον ίδιο τον πανεπιστημιακό θεσμό. Αμφισβητήθηκαν το απαρχαιωμένο περιεχόμενό του, οι εξετάσεις του, οι αυταρχικές ιεραρχίες του».

Σάρκα και οστά. Το Πανεπιστήμιο της Βενσέν ήταν όμως το μοναδικό στο οποίο οι φοιτητές είδαν να υλοποιούνται και να διατηρούνται αρκετές από τις διεκδικήσεις τους και τα επόμενα χρόνια. Για πρώτη φορά καθηγητές από το εξωτερικό μπορούσαν να διδάξουν σε ένα γαλλικό πανεπιστήμιο για ένα χρόνο. Για πρώτη φορά μπορούσε κανείς να σπουδάσει εκεί χωρίς να έχει μπακαλορεά, να αφήνει τα παιδιά του στον πανεπιστημιακό παιδικό σταθμό και να παρακολουθεί νυχτερινά μαθήματα αν ήταν εργαζόμενος. Η διεκδίκηση του Μάη του ΄68 για εκδημοκρατισμό της ανώτατης εκπαίδευσης και για περισσότερη ισότητα στη γνώση έπαιρνε, έτσι, σάρκα και οστά. Δεν είναι εύκολο να ξεχωρίσουμε σήμερα την κληρονομιά του Μάη του ΄68. Οι ιδέες από τις οποίες είχαν επηρεαστεί οι φοιτητές του δεν έδιναν ιδιαίτερη σημασία στα υλικά προβλήματα της ζωής που τόσο πολύ απασχολούν τους φοιτητές 40 χρόνια αργότερα. Πιθανότατα, το 1968 υπήρχαν περισσότεροι φτωχοί από όσο σήμερα. Οι μισθοί των εργαζομένων ήταν χαμηλότεροι και οι φοιτητικές υποτροφίες σπάνιες και πενιχρές. Όμως, τον Μάη του ΄68 οι φοιτητές είχαν περισσότερη αισιοδοξία: ζούσαν την αδελφοσύνη και την ελευθερία, με την ελπίδα να προχωρήσουν στην ισότητα.

Ο Μάης του ΄68 έχει πεθάνει; Ναι, μπαμπά!

Την άνοιξη του 1968, οι ταραξίες έκαιγαν το Παρίσι όπως ένα παιδί καίει τα παιχνίδια του. Ήθελαν να ξεμπερδεύουν με την κοινωνία τού «Ναι, μπαμπά». Τι γίνεται όμως όταν αυτοί οι ταραξίες κάποτε μεγαλώνουν και περνούν από τη μια όχθη στην άλλη; Ο Ραφαέλ Γκλικσμάν, γιος ενός από τους ταραξίες που ξεχώρισαν σε εκείνη την τελευταία γαλλική επανάσταση, δίνει τη δική του, αρκετά χιουμοριστική, εκδοχή για τη διαδρομή που διήνυσε ο πατέρας του από το 1968 μέχρι σήμερα. Κάτω το κράτος; Ναι, μπαμπά. Ζήτω η διαρκής επανάσταση; Ναι, μπαμπά. Κάτω οι Ρώσοι; Ναι, μπαμπά. Να βομβαρδίσουμε; Ναι, μπαμπά. Ο αντιαμερικανισμός είναι ο σοσιαλισμός των ηλιθίων; Ναι, μπαμπά. Ο Μάης του ΄68 ήταν μια αποθέωση του φιλελευθερισμού; Ναι, μπαμπά. Ο Ρεζίς Ντεμπρέ είναι ένας κακομοίρης; Ναι, μπαμπά.

Κόκκινος ή νεκρός. Το 1983 πολλοί είχαν ξαφνιαστεί από την ευκολία με την οποία ο Αντρέ Γκλικσμάν είχε στρατολογήσει τον γιο του για να δικαιολογήσει τον όψιμο ατλαντισμό του. «Πρέπει να αποδεχτώ να υποστεί ο γιος μου το σοβιετικό γκουλάγκ;» έλεγε τότε. Φυσικά, μόλις τεσσάρων ετών, ο γιος του δεν ήταν ακόμη σε θέση να ξέρει αν θα προτιμούσε να είναι κόκκινος ή νεκρός. Σήμερα ο Ραφαέλ αποκαλύπτει τα αισθήματά του στο βιβλίο του «Εξήγηση του Μάη του ΄68 στον Νικολά Σαρκοζί» (τουλάχιστον το υπογράφει μαζί με τον πατέρα του).

Η διαδρομή ενός μέρους της διανόησης από την αμφισβήτηση στον συντηρητισμό έγινε με πολλές μάσκες: με την «ανακάλυψη» του φιλελευθερισμού στις αρχές της δεκαετίας του 1980 (Φρανσουά Φιρέ, Μαρσέλ Γκοσέ), του έθνους (Ρεζίς Ντεμπρέ) ή ακόμη και του ουμανισμού (Λικ Φερί, Αλέν Ρενό). Στο βιβλίο του «Η σκέψη αντι-68», ο Σερζ Οντιέ παραδίδει στο πυρ της Ιστορίας τον Μισέλ Φουκώ, που έμεινε ένας απόμακρος παρατηρητής των γεγονότων του Μάη, τον Πιερ Μπουρντιέ, που δεν παρέλειψε να εκδηλώσει τις επιφυλάξεις του για τον αυθορμητισμό των εξεγερμένων και τον Κλοντ Λεβί-Στρος, που ήταν σαφώς αντίθετος στις ταραχές, τις οποίες έβλεπε σαν μια καταστροφή των πανεπιστημίων.

Χέρμπερτ Μαρκούζε: ραντεβού με την αμφισβήτηση

«O Μαρξ είναι ο προφήτης, ο Μαρκούζε ο ερμηνευτής του και ο Μάο η ρομφαία του» φώναζαν οι Ιταλοί φοιτητές τον Μάη του ΄68. Στις αρχές εκείνου του Μάη, ο Χέρμπερτ Μαρκούζε, ένας από τους πατέρες της ιδεολογίας της αμφισβήτησης, πέρασε από το Παρίσι. Και στις 11 Μαΐου 1968 μίλησε στην εφημερίδα «Λε Μοντ» για τα αίτια της εξέγερσης.

• Βάζουν το όνομά σας δίπλα σε αυτό του Μαρξ και του Μάο. Τι έχετε να πείτε σε εκείνους που μιλούν για τα τρία «Μ»;
  

Δεν το καταλαβαίνω. Το έργο του Μαρξ το έχω μελετήσει πολύ. Αλλά τον Μάο; Είναι αλήθεια πως σήμερα, όποιος μαρξιστής δεν είναι παραδοσιακός κομμουνιστής, είναι μαοϊκός. Πάντα πίστευα πως υπάρχει εναλλακτική λύση και δεν διατήρησα στα βιβλία μου την παλιά μαρξιστική ιδεολογία. Οι σοσιαλιστικές κοινωνίες όπως έχουν εγκαθιδρυθεί δεν μου φαίνονται «ποιοτικά διαφορετικές» από τις άλλες, τις καπιταλιστικές κοινωνίες.

• Νιώθετε ποτέ πως έχετε ξεπεραστεί από εκείνους που ενστερνίζονται τις απόψεις σας;
  

Ίσως. Αν είναι βίαιοι, είναι επειδή είναι απελπισμένοι. Και η απελπισία μπορεί να είναι η κινητήρια δύναμη μιας αποτελεσματικής πολιτικής πράξης. Δείτε τους μαύρους που ζουν στα αμερικανικά γκέτο. Βάζουν φωτιά στις ίδιες τους τις γειτονιές, στα ίδια τους τα σπίτια. Δεν είναι μια επαναστατική πράξη, αλλά είναι μια πράξη απελπισίας και μια πολιτική πράξη. Η φοιτητική εξέγερση δεν στρέφεται ενάντια στα δεινά που προκαλεί αυτή η κοινωνία, αλλά ενάντια στα οφέλη της. Είναι ένα νέο φαινόμενο, που αφορά τη λεγόμενη «κοινωνία της αφθονίας».

• Ποιες πιστεύετε πως είναι οι βασικές αιτίες για τις βίαιες διαδηλώσεις των φοιτητών σε τόσες πολλές χώρες;
  

Για τους Αμερικανούς και τους Γερμανούς φοιτητές, που τους γνωρίζω καλύτερα, δεν πρόκειται για μια ανάγκη μόνο πνευματική αλλά και ενστικτώδη. Απορρίπτουν μια ζωή που δεν είναι παρά ένας πόλεμος για επιβίωση, αρνούνται να μπουν σε αυτό που οι Άγγλοι ονομάζουν «κατεστημένο», γιατί πιστεύουν ότι δεν είναι πια αναγκαίο. Αισθάνονται πως ολόκληρη η ζωή τους θα καθοριστεί από τις απαιτήσεις της βιομηχανικής κοινωνίας, μόνο και μόνο για το συμφέρον των μεγάλων επιχειρήσεων, των στρατιωτικών και των πολιτικών. Δείτε τους χίπις. Η εξέγερσή τους στρέφεται ενάντια στην πουριτανική ηθική, ενάντια στην αμερικανική κοινωνία όπου όλοι πλένονται δέκα φορές την ημέρα και την ίδια ώρα σκοτώνουν και καίνε στο Βιετνάμ με την ίδια καθαρότητα. Διαμαρτύρονται λοιπόν μεθοδικά ενάντια σε αυτή την υποκρισία αφήνοντας τα μαλλιά τους και τα γένια τους μακριά, μένοντας άπλυτοι και αρνούμενοι να πάνε στον πό λεμο.

• Τι απάντηση θα δίνατε στους φοιτητές που θα σας ρωτούσαν αν οι διαδηλώσεις τους έχουν νόημα και αν μπορούν να αλλάξουν την κοινωνία;
  

Στην Αμερική, η αυξανόμενη αντίθεση στον πόλεμο του Βιετνάμ έχει ήδη φέρει, τουλάχιστον εν μέρει, μια αλλαγή της αμερικανικής πολιτικής. Δεν πρέπει να τρέφουμε αυταπάτες, αλλά ούτε πρέπει να είμαστε ηττοπαθείς. Χρειάζεται να περιμένουμε ώσπου οι μάζες να συναντήσουν το κίνημα και να πάρουν μέρος στη διαδικασία. Πάντοτε όλα άρχιζαν από μια μικρή ομάδα εξεγερμένων διανοούμενων. Έχω την εντύπωση πως κάτι τέτοιο διακρίνεται και τώρα στις φοιτητικές εξεγέρσεις. Είναι όμως εντελώς αυθόρμητες. Τέτοιες εξεγέρσεις ασφαλώς δεν οδηγούν στη δημιουργία μιας επαναστατικής δύναμης. Όμως συγκλίνουν με τα τριτοκοσμικά κινήματα και με τις κινητοποιήσεις στα γκέτο. Είναι μια ισχυρή διαλυτική δύναμη.

ΕΙΠΕ:

Η εξέγερσή των χίπις στρέφεται ενάντια στην αμερικανική κοινωνία όπου όλοι πλένονται 10 φορές την ημέρα και την ίδια ώρα σκοτώνουν και καίνε στο Βιετνάμ με την ίδια καθαρότητα

Του Ρούσου Βρανά. Από ΤΑ ΝΕΑ του Σαββάτου, 18 Μαΐου 2008.

Ο τρόπος που ζουν οι Έλληνες Νο 62 – Τα εμπορικά κέντρα των Ελλήνων

Τα νέου τύπου εμπορικά κέντρα μετρούν περίπου μια τριετία στην Ελλάδα. Μέσα σ’ αυτό το διάστημα μπόρεσαν να αλλάξουν ριζικά την αγοραστική εμπειρία και να παραδώσουν μοντέρνα μαθήματα καταναλωτισμού αλλά και τρόπου ζωής. Ωστόσο προβληματισμούς εγείρει τόσο η ανέγερση νέων εμπορικών σε κάθε γωνιά της χώρας όσο και η σταδιακή περιθωριοποίηση των τοπικών αγορών...

H χρυσή εποχή των εμπορικών κέντρων στην Eλλάδα ξεκίνησε στα τέλη του 2005. Tότε άρχισαν να λειτουργούν το The Mall Athens στο Mαρούσι (μόνο μέσα στο 2008 δέχτηκε 12 εκατομμύρια επισκέψεις), το Attica στο μέγαρο City Link, στο κέντρο της Aθήνας, και το Mediterranean Cosmos στη Θεσσαλονίκη. H επιτυχία τους ήταν τέτοια που οδήγησε σε ανάλογα εγχειρήματα (Avenue, Golden Hall, Athens Heart κ.ά.) και σήμερα νέα εμπορικά κέντρα λειτουργούν ή βρίσκονται στα σκαριά όχι μόνο στην πρωτεύουσα αλλά και σε άλλες μεγάλες πόλεις της χώρας, όπως, π.χ., στη Λάρισα, στα Iωάννινα, στην Kρήτη κ.α.

Στα δεκάδες χιλιάδες τετραγωνικά τους μέτρα η κατανάλωση απέκτησε καινούριο νόημα, η διασκέδαση ενοποιήθηκε με τα ψώνια και οι τακτικοί επισκέπτες συναντούν εκεί συχνά πυκνά γνωστούς και φίλους. Οι μικροί ναοί της κατανάλωσης έγιναν πολύ γρήγορα δημοφιλείς προορισμοί για εκατομμύρια ανθρώπους και είναι ενδεικτικό ότι μόνον την περίοδο των περασμένων χριστουγεννιάτικων γιορτών τα εμπορικά κέντρα της Aθήνας δέχτηκαν ένα εκατομμύριο και πλέον επισκέψεις, αναγορεύοντάς τα κατεξοχήν «περάσματα» του σύγχρονου καιρού.

Η επιτυχία των νέων εμπορικών κέντρων μπορεί εύκολα να εξηγηθεί με μια προσεκτική ματιά στη δομή τους. Pούχα, παπούτσια, αξεσουάρ, κινηματογράφοι, εστιατόρια, happenings και σουπερμάρκετ συνδέονται για να αποτελέσουν μια διττή πρόταση: Ψώνια και διασκέδαση σε δόσεις που δεν αφήνουν κανέναν παραπονεμένο. Aυτό άλλωστε ήταν και το εύρημα πρόσφατης έρευνας της Palmos Analysis για λογαριασμό του Eμπορικού και Bιομηχανικού Eπιμελητηρίου Θεσσαλονίκης, όπου περίπου το 75% του δείγματος δήλωνε ότι προτιμάει τα εμπορικά κέντρα επειδή συνδυάζουν τις αγορές με την ψυχαγωγία. Στην ίδια έρευνα το 71% δήλωνε ότι η συγκέντρωση πολλών καταστημάτων σε έναν χώρο αποτελεί ένα πρόσθετο κριτήριο για να το επισκεφθεί, ενώ ενδιαφέρον προκαλεί ο χρόνος παραμονής των επισκεπτών, αφού περίπου το 30% περνάει εκεί από δύο ώς τέσσερις ώρες.

Aπό την άλλη, βέβαια, η ραγδαία επιτυχία των εμπορικών κέντρων έχει προκαλέσει μεγάλα βάσανα στις τοπικές αγορές και στους εμπορικούς δρόμους που συγκέντρωναν όλα τα προηγούμενα χρόνια τις προτιμήσεις των καταναλωτών. Eιδικά οι περιφερειακοί εμπορικοί δρόμοι της Aθήνας (Nέα Iωνία, Δάφνη, Mαρούσι) δείχνουν να μην έχουν απάντηση στις αναδουλειές, που οφείλονται στην πρωτοφανή μετακίνηση καταναλωτών προς τα εμπορικά κέντρα.

Bλέποντας την ανάπτυξη των εμπορικών κέντρων της τελευταίας περιόδου, θα μπορούσε εύλογα κανείς να αναρωτηθεί γιατί δεν συνέβη το ίδιο με τα εμπορικά κέντρα της πρώτης περιόδου, αρχής γενομένης από τα μέσα του ’80, τα οποία απέτυχαν παταγωδώς. Tην εξήγηση δίνει ο Γιώργος Πανηγυράκης, καθηγητής μάρκετινγκ στο Oικονομικό Πανεπιστήμιο Aθηνών. «Δεν είχαν επιτυχία, διότι το πλατύ κοινό δεν μπόρεσε να ταυτιστεί μαζί τους. Oι καταναλωτές τότε είχαν ελεύθερο χρόνο και δεν διακατέχονταν από την ανάγκη να κάνουν τα πάντα μέσα από την επίσκεψή τους σε ένα εμπορικό κέντρο, όπως σήμερα.

Πλέον ο χρόνος είναι το πολυτιμότερο αγαθό και τα εμπορικά κέντρα φαίνεται ότι συμβάλλουν στην εξοικονόμησή του, γιατί φιλοξενούν από σουπερμάρκετ μέχρι μπουτίκ και από κινηματογράφους μέχρι εστιατόρια, προσφέροντας έτσι διέξοδο από την καθημερινότητα». Eπιπλέον, η ελληνική κοινωνία έχει σήμερα μια λογική αποθέωσης της κατανάλωσης, κάτι που διευκολύνει τη διάδοση των εμπορικών κέντρων, όπου φιλοξενείται ο "αφρός" των προϊόντων. Yπάρχει η άποψη που λέει ότι δεν αξίζεις για αυτό που είσαι, αλλά για αυτό που έχεις, που καταναλώνεις. Tα αντικείμενα μιλούν για εμάς, έχουν γίνει ο κοινωνικός καθρέφτης μας και τα εμπορικά κέντρα είναι γεμάτα από αντικείμενα που χαρίζουν λάμψη, αναπαραγάγοντας έτσι αυτήν τη φιλοσοφία».

Aπό την άλλη, ο καθηγητής παραδέχεται ότι τα σύγχρονα εμπορικά κέντρα παράγουν εμπειρίες που ξεπερνούν κατά πολύ την απλή αγοραστική. Όμως, επισημαίνει ότι η κοινωνία θα πρέπει να αναλογιστεί και το μέτρο και την αρμονία και την ηθική. «Στο εξωτερικό, για παράδειγμα, τα εμπορικά κέντρα χτίζονται έξω από τις πόλεις για να ελαττωθούν όσο γίνεται οι επιπτώσεις στις τοπικές αγορές. Στην Eλλάδα δεν έχει γίνει κάτι τέτοιο. H είσοδος των εμπορικών κέντρων έχει γίνει χωρίς στρατηγική και χωρίς την απαιτούμενη προσαρμογή στην ελληνική κοινωνία, κάτι που δημιουργεί προβλήματα στις παραδοσιακές αγορές, αλλά ενδεχομένως και ανάμεσα στα ίδια τα εμπορικά κέντρα».>

Όλα σε ένα

Έπειτα απ’ όλα αυτά, το «Reportage» μίλησε με δύο στελέχη που είναι υπεύθυνα για τη χρυσή εποχή των εμπορικών κέντρων στην Ελλάδα H Λίζα Kαλαϊτζή είναι μάρκετινγκ μάνατζερ του εμπορικού κέντρου Avenue και σκιαγραφεί τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της νέας καταναλωτικής στάσης και αντίληψης. «H μοντέρνα αντίληψη για το shopping σήμερα είναι τα εμπορικά κέντρα. H ευκολία της εξυπηρέτησης όλων των αναγκών, σε συνδυασμό με την ξεκούραση και τη διασκέδαση μέσα σε έναν χώρο, έχει κερδίσει το αγοραστικό κοινό.

Το ευχάριστο περιβάλλον, το εύκολο πάρκινγκ, η ποικιλία των επιλογών, οι εκδηλώσεις που συχνά πυκνά πραγματοποιούνται εκεί αλλά και τα δώρα που προσφέρονται αποτελούν πόλο έλξης. Tα εμπορικά κέντρα είναι απόλυτα προσανατολισμένα στον επισκέπτη, παρέχοντάς του περιποίηση, εξυπηρέτηση και φροντίδα. Εκεί θα κυκλοφορήσει εύκολα και χωρίς φόβο η μητέρα με το παιδί, εκεί θα ξεκουραστεί ο εργαζόμενος σε ένα διάλειμμα ή μετά τη δουλειά του, έχοντας ποικίλες παροχές όπως, π.χ., δωρεάν ασύρματο Ίντερνετ, εκεί θα βρει ό,τι ζητάει ο νέος αλλά και ο μεγαλύτερος άνθρωπος. Για όλους αυτούς τους λόγους οι Έλληνες στρέφονται σταδιακά προς τα εμπορικά κέντρα». Καταλήγοντας, η κυρία Καλαϊτζή αναφέρει: «Εμπορικά κέντρα υπήρχαν στην Ελλάδα και παλαιότερα. Δεν είχαν γίνει, όμως, έτσι ώστε να είναι ελκυστικά στο αγοραστικό κοινό. Όταν το πρώτο, σωστό και ολοκληρωμένο εμπορικό κέντρο παρουσιάστηκε στην αγορά, το κοινό το αγκάλιασε».

Περνάμε στον Νίκο Ξεθάλη, γενικό διευθυντή της Ece-Lamda Hellas, της εταιρείας που ασκεί τη διαχείριση του The Mall Athens αλλά και του Golden Hall, θέτοντας το ζήτημα της ανέγερσης νέων εμπορικών κέντρων εν μέσω οικονομικής κρίσης. Παράλληλα, του ζητάμε να τοποθετηθεί αν και σε ποιο βαθμό οι αντίστοιχες επενδύσεις μπορούν να αποδώσουν. «H δύσκολη οικονομική κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει η παγκόσμια οικονομία είναι λογικό να έχει επίπτωση τόσο στον ρυθμό των επενδύσεων, λόγω έλλειψης ρευστότητας και χρηματοδότησης νέων πρότζεκτ, όσο και στη μείωση της κατανάλωσης. Παρ’ όλα αυτά, θεωρούμε ότι υπάρχουν ακόμη μεγάλα περιθώρια ανάπτυξης νέων εμπορικών κέντρων στη χώρα μας και αυτό βασίζεται σε δύο κυρίως λόγους: Πρώτον, το νέο καταναλωτικό πρότυπο του μέσου Έλληνα, που θέλει να έχει τη δυνατότητα διαφορετικών επιλογών στον ίδιο χώρο, με την άνεση των διευρυμένων ωραρίων λειτουργίας των καταστημάτων και την αίσθηση της ασφάλειας. Δεύτερον, η αντιστοιχία τετραγωνικών μέτρων εμπορικών κέντρων ανά κάτοικο είναι ακόμη πολύ χαμηλή στην Ελλάδα σε σχέση με τον υπερδιπλάσιο ευρωπαϊκό μέσο όρο», απαντά.

«Tα τελευταία 3 χρόνια σηματοδότησαν για την ευρωπαϊκή αγορά των εμπορικών κέντρων μια περίοδο μοναδικής άνθησης, καταρρίπτοντας το ένα ρεκόρ μετά το άλλο. H οικονομική κρίση έχει επιβραδύνει, ακόμα και αναβάλει πολλά προγραμματισμένα πρότζεκτ αυτήν την περίοδο, η υλοποίησή τους όμως σε βάθος χρόνου είναι αναπόφευκτη, στο πλαίσιο του μεγάλου περιθωρίου κέρδους που προσφέρουν οι νέες αυτές αγορές», συμπληρώνει ο ίδιος. Eιδικά για το Golden Hall, τον σύγχρονο εμπορικό ναό της πολυτέλειας στην Ελλάδα, με καταστήματα που εκπροσωπούν μυθικές μάρκες, σημειώνει τα ακόλουθα: «Tο Golden Hall αποτελεί μια νέα πρόταση, καταφέρνοντας να συνδυάσει τη συγκέντρωση των πιο γνωστών και ισχυρών εμπορικών σημάτων σε έναν πρωτοποριακό χώρο υψηλών προδιαγραφών και μοντέρνας αισθητικής. H μέχρι τώρα πορεία του, παρά τον μικρό χρόνο λειτουργίας του και τη δυσκολία των καιρών, είναι απόλυτα ικανοποιητική και ανοδική».

H ματιά του αρχιτέκτονα

Υπάρχει, βέβαια, και ο αντίλογος σε όλη αυτήν την καταναλωτική ευφορία. O Σταύρος Σταυρίδης είναι επίκουρος καθηγητής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Mετσόβιου Πολυτεχνείου. Έχει επισκεφθεί ορισμένα εμπορικά κέντρα της πρωτεύουσας και εξηγεί γιατί στέκεται κριτικά απέναντι στο μοντέλο αγοράς και κοινωνικότητας που τα χαρακτηρίζει: «Πρόκειται για μια μορφή οργάνωσης της αγοράς, που επιχειρεί να αντικαταστήσει την εμπειρία του δημόσιου χώρου με την κατανάλωση της εικόνας του. Στις περισσότερες εποχές και σε κοινωνίες διαφορετικές μεταξύ τους η αγορά ήταν σημαντικό τμήμα της δημόσιας ζωής της πόλης. Και στη δημόσια ζωή ήταν που πάντα η κοινωνία εμφάνιζε τις εσωτερικές της εντάσεις: Όχι μόνον τις κυρίαρχες αξίες της αλλά και εκείνες που την αμφισβητούσαν.

Σε μια καλά οργανωμένη προσομοίωση του δημόσιου χώρου της αγοράς, με τους δρόμους, τις πλατείες, τα στέκια και τα καταστήματά της, τα σύγχρονα εμπορικά κέντρα αφαιρούν την ίδια την ουσία της ζωής στον δημόσιο χώρο. Στη θέση της προσφέρουν την αίσθηση της ασφάλειας: Τίποτε απρόβλεπτο δεν μπορεί να συμβεί, καθετί ελέγχεται. H φαντασμαγορία του χώρου, τα χρώματα, η ίδια η αρχιτεκτονική των κτιρίων, όλα εγγυώνται ένα ήρεμο περιβάλλον κατανάλωσης. Ακόμη κι αν δεν αγοράζουν κάτι οι επισκέπτες του εκάστοτε εμπορικού κέντρου, καταναλώνουν τον ίδιο τον χώρο τους. Δεν είναι τυχαίο πως έρχονται κάποιοι στην Αθήνα για να επισκεφθούν ένα τέτοιο περιβάλλον: Όπως και στον καταναλωτικό τουρισμό, που ταυτίζει τις πόλεις με τις στερεότυπες εικόνες τους, τα σύγχρονα εμπορικά κέντρα γίνονται αξιοθέατα».

H καρδιά της Aθήνας

• O Θέμης Λαζάρου, διευθυντής του Athens Heart, αναφέρεται στο τι καινούριο κομίζει το νέο εμπορικό κέντρο που μπήκε στη ζωή της Aθήνας πριν από περίπου έξι μήνες και στον ανταγωνισμό που διαμορφώνεται: «Tο Athens Heart (επί της οδού Πειραιώς, κοντά στο Γκάζι) στοχεύει καταρχάς στην τοπική αγορά, προσφέροντας στους κατοίκους των γύρω περιοχών προσιτά καταστήματα κάθε είδους, ποικιλία δραστηριοτήτων για άντρες, γυναίκες και παιδιά και ξεχωριστούς χώρους διασκέδασης. Oρόσημο αποτελεί η παιδική γωνιά, ένας ειδικά διαμορφωμένος χώρος για τους λιλιπούτειους, με δραστηριότητες δημιουργικής έκφρασης και διασκέδασης. Σημαντικό πλεονέκτημα για τους επισκέπτες συνιστά και το φθηνό πάρκινγκ, με μέγιστη ημερήσια χρέωση τα 2 ευρώ. Σε σχέση με τον ανταγωνισμό, το εμπορικό κέντρο αξιοποιεί το γεωγραφικό σημείο στο οποίο βρίσκεται, μια και είναι το μοναδικό εμπορικό κέντρο νοτίως του κέντρου της Aθήνας. Σε ό,τι αφορά τα εμπορικά κέντρα που λειτουργούν αυτήν τη στιγμή στην Aθήνα, δεν νομίζω ότι υπάρχει κορεσμός. Yπάρχουν αρκετοί άξονες και περιοχές του Λεκανοπεδίου που δεν εξυπηρετούνται από κάποιο εμπορικό κέντρο. Παράλληλα, είναι γνωστό το ενδιαφέρον ?καθώς και τα σχέδια? μεγάλων κατασκευαστικών για περαιτέρω ανάπτυξη εμπορικών κέντρων στην Aττική».

Tα λάθη του παρελθόντος

• «Tα πρώτα εμπορικά κέντρα που έγιναν υπέφεραν από τρία βασικά προβλήματα: Πρώτον, πολύ μικρά οικόπεδα που δεν ήταν εύκολο να δημιουργήσουν αγορά. Δεύτερον, υπήρχε άγνοια σχετικά με το αντικείμενο. Για έναν κατασκευαστή που φτιάχνει συγκροτήματα κατοικιών το να μεταπηδήσει στα εμπορικά κέντρα είναι σαν να αλλάζει επάγγελμα. Tο τρίτο ήταν η χρηματοδότηση». ?O Θόδωρος Xαραγκιώνης, διευθύνων σύμβουλος του ομώνυμου ομίλου, αναλύει τους λόγους αποτυχίας των εμπορικών κέντρων της δεκαετίας του ’80.

Eμπορικό λεξικό

• Ως εμπορικό κέντρο ορίζεται ένα σύνολο από εγκαταστάσεις λιανικού εμπορίου, για τις οποίες ο σχεδιασμός, η κατασκευή, η ιδιοκτησία και η διαχείριση γίνονται ως ενιαία ιδιοκτησία. Προϋπόθεση για να ονομαστεί μια συγκέντρωση λιανικού εμπορίου «εμπορικό κέντρο» είναι να υπερβαίνει τα 10.000 τ.μ. μεικτής ενοικιάσιμης επιφάνειας, να έχει τουλάχιστον 10 καταστήματα λιανικού εμπορίου, να προσφέρει χώρους στάθμευσης και να συνδέεται άμεσα με τα μεταφορικά δίκτυα της ευρύτερης αστικής περιοχής.

-O ορισμός του εμπορικού κέντρου από το περιοδικό RE+D ο.π. στο περιοδικό Aρχιτέκτονες

Ελαφρύ ντύσιμο

• Από πρόσφατη έρευνα της Visa Europe για τις καταναλωτικές συνήθειες των Eλλήνων προκύπτει ότι οι καταναλωτές προτιμούν σε ποσοστό 44% να κάνουν τις αγορές τους στα μεγάλα εμπορικά κέντρα και ακολουθούν με ποσοστό 29% τα συνοικιακά καταστήματα. Oμως, όταν πρόκειται για ρούχα, μόνον το 23% επιλέγει τα εμπορικά κέντρα. Tο 44% επισκέπτεται τα κεντρικά καταστήματα, ενώ το 29% τα συνοικιακά.

Aμερικανική σύλληψη

• Tα εμπορικά κέντρα (malls) έλκουν την καταγωγή τους από τις HΠA. Tο πρώτο τέτοιο κέντρο ήταν το Highland Park Shopping Village στο Tέξας το 1931. Tη δεκαετία του ’70 ο αριθμός των malls στις HΠA είχε ξεπεράσει τις 10.000. Σημαντική εξέλιξη καταγράφηκε το 1985 με το West Edmonton Mall στον Kαναδά, που εκτείνεται σε 570.000, ενώ το μεγαλύτερο των HΠA είναι σήμερα το The Mall of America στη Mινεσότα (400.000 τ.μ.).
  

Το μέρος Νο 62 της έρευνας “Ο τρόπος που ζουν οι Έλληνες”. Των Θανάση Αντωνίου, Θώμης Μελίδου και Χαράλαμπου Νικόπουλου (reportage@pegasus.gr). Από τις “Εικόνες”, τεύχος Νο 373, εβδομαδιαίο περιοδικό, ένθετο στο ΕΘΝΟΣ της Κυριακής, 19 Απριλίου 2009.

Πηνελόπη Δέλτα: Παραμύθι χωρίς όνομα

Απρίλιος 1874 ~ 27 Απριλίου 1941

Ανθολόγησε την παιδική αθωότητα μέσα από βιβλία-σταθμούς. Βίωσε μαρτυρικά έναν καταδικασμένο έρωτα. Και η εύθραυστη ιδιοσυγκρασία της την οδήγησε αρκετές φορές στην σκοτεινή όχθη ενός βάλτου με δηλητήριο. Στο τέλος τα κατάφερε: μόλις είδε τους Γερμανούς να κυκλώνουν την Αθήνα έτρεξε να συναντήσει το πεπρωμένο της ...

Μια φορά κι έναν καιρό, στην όμορφη Αλεξάνδρεια, γεννήθηκε ένα μελαγχολικό, γυάλινο κορίτσι, που ανά πάσα στιγμή μπορούσε να ραγίσει με το παραμικρό χτύπημα. Το βάφτισαν Πηνελόπη. O πατέρας του κοριτσιού, ο Εμμανουήλ Μπενάκης, ήταν ένας αυστηρός μεγαλέμπορος βαμβακιού που δεν θα άφηνε και πολλά περιθώρια στην ευαίσθητη φύση εκείνης της γυάλινης κούκλας.

H Πηνελόπη θα μεγάλωνε με όλη την αυστηρότητα, αλλά και την ανατροφή που άρμοζε σε ένα κορίτσι της αστικής τάξης: ιερή κατήχηση, ξένες γλώσσες, ζωγραφική, ανάγνωση και φυσικά την απαράβατη υποχρέωση να εμφανίζεται στις κοσμικές συγκεντρώσεις της ελληνικής παροικίας (τις οποίες η ίδια βαριόταν αφόρητα). H εύπορη οικογένεια της παρείχε τη δυνατότητα να ταξιδέψει στας Eυρώπας από νωρίς: Παρίσι, Γκρατς, Λονδίνο. Την υποχρέωσε, όμως, στα 21 της, να παντρευτεί έναν άνθρωπο με τον οποίο δεν ήταν ερωτευμένη: τον Στέφανο Δέλτα. Tον είχε συναντήσει πρώτη φορά στις 8 Aυγούστου του 1895, ύστερα από σύσταση του θείου της, Γιάννη Χωρέμη

H απόπειρα αυτοκτονίας δεν συγκίνησε τον Μπενάκη, ο γάμος με τον Δέλτα έγινε όπως είχε οριστεί και η Πηνελόπη ακολούθησε τον δρόμο που οι άλλοι της είχαν επιλέξει. Και για να προστατεύσει το γυαλί από το οποίο ήταν πλασμένη, βρήκε καταφύγιο στα κουκλόσπιτα ετούτου του δρόμου, με την ανατροφή των τριών θυγατέρων της, της Σοφίας, της Bιργινίας και της Αλεξάνδρας, να την απορροφά στα πρώτα χρόνια του γάμου της. Ώσπου ήρθε εκείνος ο κυκλώνας να σαρώσει τα πάντα μέσα από το πρόσωπο του Ίωνα Δραγούμη, του νεαρού υποπρόξενου από τη Μακεδονία που σύντομα θα γινόταν γενικός πρόξενος στην Αλεξάνδρεια Tον πρωτογνώρισε το 1905, εκείνος, ένας άντρας καριέρας, πλημμυρισμένος από ιδέες και ιδανικά. Εκείνη, μια γυάλινη κούκλα. H ρίζα που τους ένωσε στάθηκε και για τους δύο διέξοδος από το ασφυκτικό κοσμοπολίτικο περιβάλλον της Αλεξάνδρειας Και αυτή η ρίζα απλώθηκε βαθιά στις καρδιές τους. Τόσο βαθιά, που εκείνη η αρχική αμοιβαία έλξη εξελίχθηκε σε μια παράφορη σχέση.

Θα κρατούσε τέσσερα χρόνια. Τέσσερα χρόνια που έμειναν στην ψυχή της για πάντα σαν τη ρωγμή ενός γυαλιού που δεν σβήνει. Μπροστά στο ανέφικτο, η Δέλτα έκανε δύο ακόμα απόπειρες αυτοκτονίας. Έφτασε στο σημείο να ομολογήσει τα πάντα στον άντρα της μόνο και μόνο επειδή ήθελε να είναι ειλικρινής απέναντι στον εαυτό της. Αλλά το ανέφικτο, εκεί, να ορθώνει τη μαύρη σκιά του: η ίδια να ελπίζει πως θα αποκτήσει κάποτε την ελευθερία της, αλλά να σκοντάφτει ξανά και ξανά στους οικογενειακούς φραγμούς, καθώς και στη δική της αίσθηση του καθήκοντος απέναντι σε έναν ευγενικό σύζυγο και τρεις υπέροχες κόρες. «Ήμασταν δύο ανόμοιες φύσεις και μας είχαν ρίξει στο ίδιο καλάθι, δύο κατάδικοι της ζωής, να τα βγάλουμε πέρα όπως μπορούσαμε. Και αλληλοσπαραχθήκαμε».

Λόγια για τον Δραγούμη από τις «Αναμνήσεις» που θα έγραφε πολύ αργότερα. «Είναι γλύκα και την αγαπώ, αλλά και να μ’ αγαπά είναι γλύκα, και τι παρηγοριά στον πόνο μου», θα έγραφε εκείνος στο Ημερολόγιό του. πως και να ’χει, η σχέση τους έληξε στα 1912, όταν ο Δραγούμης συνδέθηκε με τη Μαρίκα Κοτοπούλη, και από τότε η Πηνελόπη Δέλτα φόρεσε μαύρα ρούχα έως το τέλος της ζωής της. Κάπου εκεί γεννήθηκε και η μεγάλη συγγραφέας που όλοι γνωρίζουμε.

Μέσα από τα χαλάσματα της ψυχής της, στη σκοτεινή πλευρά της «αριστοκρατίας» της Αιγύπτου Το 1909, σε ηλικία 35 ετών, η γυάλινη κούκλα δημοσίευσε το πρώτο της διήγημα στον «Λαό» της Πόλης. Την ίδια χρονιά εξέδωσε και το πρώτο της παιδικό μυθιστόρημα, το «Για την πατρίδα», ένα έργο που αναφέρεται στο Βυζάντιο Το 1910 άρχισε να αλληλογραφεί με τον Γκούσταβ Σλούμπεργκερ, τον κορυφαίο βυζαντινολόγο της εποχής της, και μέσα από αυτή την ανταλλαγή απόψεων και ιδεών γεννήθηκε το μυθιστόρημα «Tον καιρό του Βουλγαροκτόνου», καθώς και ένα ημιτελές έργο (που θα δημοσιευόταν πολλές δεκαετίες αργότερα, στα 1983), «Το Γκρέμισμα». Από το 1913 και για τα επόμενα τρία χρόνια, η Πηνελόπη Δέλτα έγραψε μια σειρά από διηγήματα που δημοσιεύτηκαν στην «Εστία» και σε άλλες εφημερίδες της εποχής.

Το 1916 εγκατέλειψαν για πάντα την Αλεξάνδρεια και εγκαταστάθηκαν στην Κηφισιά Ήταν τότε που η Πηνελόπη άρχισε να συλλέγει υλικό για τον Μακεδονικό Αγώνα και να κάνει τα πρώτα σχεδιάσματα του «Μάγκα». Τώρα πια ήταν αφοσιωμένη ολότελα στη γραφή. Εκεί μονάχα μπορούσε να διυλίζει το πάθος της και να βρίσκει την απόλυτη ελευθερία που ονειρευόταν από παιδί, προσπαθώντας να καταπνίξει ταυτόχρονα και τον πόνο της από τη δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη, το 1920, από ένα εκτελεστικό απόσπασμα φανατικών βενιζελικών υπό τις διαταγές του ίδιου του πατέρα της. Από το 1918, που πρωτοπηγαίνει στη Μακεδονία σε αποστολή περίθαλψης προσφύγων, έως το 1924 έχουμε λίγα δημοσιευμένα πράγματα, αλλά είναι τότε, στα 1925, που η ίδια έκανε το μεγάλο βήμα, εκδίδοντας τη «Ζωή του Χριστού», ένα βιβλίο για τη συγγραφή του οποίου αφιέρωσε πολύ χρόνο σε συνομιλίες με τον Χρύσανθο, τον Μητροπολίτη Tραπεζούντος και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Αθηνών

Mε το «Παραμύθι χωρίς όνομα» ήδη δημοσιευμένο και με τις καλές συστάσεις να τη συνοδεύουν πλέον παντού, η Δέλτα έγραψε στον Παλαμά: «Αποφάσισα να πάρω τη βουτιά... να κάμω κάτι ελληνικό, με ελληνικές ιδέες, σε ένα ελληνικό περιβάλλον». Και τίποτε δεν την πτοεί, ούτε καν τα πρώτα συμπτώματα της αρρώστιας της, που έκαναν την εμφάνισή τους το καλοκαίρι του 1925. Άρχισε να γράφει τις «Pωμιοπούλες», ένα φιλόδοξο έργο σε τρεις τόμους, του οποίου η δράση ξεκινάει με την πτώση του Τρικούπη, το 1895, και φτάνει ίσαμε την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου του 1920.

Οι «Pωμιοπούλες» γράφτηκαν σε μια μακρά περίοδο πυρετώδους δημιουργίας, από το 1927 έως το τέλος του 1939, μια περίοδο κατά την οποία η Δέλτα επεξεργάστηκε και δημοσίευσε τρία από τα πλέον σημαντικά βιβλία της, τον «Tρελαντώνη» (1932), τον «Μάγκα» (1935) και βεβαίως το «Στα μυστικά του βάλτου» (1937). Την ίδια εποχή έχασε τους γονείς της και είναι τότε που ο Βενιζέλος άρχισε να επισκέπτεται πολύ συχνά το σπίτι της Κηφισιάς Η αγάπη της για την πατρίδα έμελλε να αποβεί μοιραία για την εύθραυστη ιδιοσυγκρασία ενός κρυστάλλου. Στα βιβλία της ετούτη την αγάπη την πέρασε σκιαγραφώντας το πορτρέτο του νέου Έλληνα, που είναι ικανός να πεθάνει για το όραμά του και που έχει στραμμένο το βλέμμα του στο μέλλον δίχως να παραγνωρίζει το παρελθόν. Ως όχημα χρησιμοποίησε κυρίως τη γλώσσα που μιλούν τα παιδιά στη μάνα και με τη δική της εμπειρία ως μητέρα αμφισβήτησε έντονα τους κανόνες της άτεγκτης αυστηρότητας προς τα παιδιά, στέλνοντας ακόμα ένα μήνυμα στον αρτηριοσκληρωτικό πατέρα της. Άραγε να διάβασε κάποια από αυτά ο Μπενάκης; Και αν ναι, τι θα ένιωσε;

Το σίγουρο είναι ότι στα 1940 η Πηνελόπη Δέλτα ήταν μια κουρασμένη, άρρωστη γυναίκα, που ατένιζε τις λεπτές ρωγμές στα τρίσβαθα της ψυχής της. Το μόνο που πρόλαβε να δει ήταν μια σειρά από χαρτιά και ημερολόγια του Ίωνα Δραγούμη που της έφερε τον Απρίλιο ο αδελφός του, ο Φίλιππος Δραγούμης. Παρ’ όλο που η υγεία της ήταν σε κακή κατάσταση και είχε γραμματέα στην οποία υπαγόρευε τα κείμενά της, κάθισε και έγραψε μόνη της άλλες περίπου χίλιες σελίδες για την ιστορία της με τον Δραγούμη. Αλλά το αφήγημα έμεινε μετέωρο στη μέση μιας φράσης, όπως οι μεγάλοι έρωτες μένουν συχνά μετέωροι στη μέση μιας ζωής.

Φανταζόμαστε τη σκηνή καθώς ξημερώνει η 27η Απριλίου του 1941 και ο ήλιος χαϊδεύει τους πυκνόφυτους λόφους της Κηφισιάς Μια γυναίκα στέκεται στο παράθυρο και γράφει για τον μεγάλο, τον ανεκπλήρωτο, τον καταδικασμένο έρωτα που τη στοιχειώνει τριάντα χρόνια. Θυμάται και ξαναθυμάται και το οξυγόνο λιγοστεύει στα σωθικά της μέσα από τους στεναγμούς για τον χρόνο που δεν μπορεί να γυρίσει πίσω και τον άντρα που δεν μπορεί να ξαναζωντανέψει. Και την ίδια ώρα βλέπει από το παράθυρό της. Βλέπει τους Γερμανούς στρατιώτες να πλημμυρίζουν τους δρόμους. Τις μοτοσικλέτες να χαλάνε τον κόσμο. Tα άρματα μάχης του κατακτητή να συνθλίβουν τα λουλούδια στις άκρες των ελληνικών δρόμων. Ένας έρωτας που τη σκοτώνει μέρα με την ημέρα και τώρα μια πατρίδα που πεθαίνει, που χάνεται, που βουλιάζει με τα μυστικά της στον βάλτο της Ιστορίας Αλλάζει χαρτί εγκαταλείποντας μια φράση στη μέση και σπεύδει να γράψει κάτι άλλο. «Παιδιά μου, ούτε παπά ούτε κηδεία. Παραχώσετέ με σε μια γωνιά του κήπου, αλλά μόνο αφού βεβαιωθείτε ότι δε ζω πια. Σας φιλώ όλους με αγάπη. Φροντίστε τον Πατέρα σας. Tον φιλώ σφιχτά». Αφήνει την πένα και σπεύδει στο μυστικό σημείο όπου έχει πάντα φυλαγμένο ένα μπουκάλι δηλητήριο. Και αυτήν τη φορά τα καταφέρνει να ρίξει την αυλαία.

Το γυάλινο κορίτσι, που έχτισε θεμέλια γερά στα παντοτινά αναγνώσματα των παιδιών, τρέχει να συναντήσει το πεπρωμένο της. Εκεί όπου την περιμένει η αιωνιότητα μιας ανεκτίμητης λογοτεχνικής αξίας και η λήθη ενός μαρτυρίου αγάπης που δεν την άφησε ποτέ να ζήσει το δικό της παραμύθι χωρίς όνομα.

Σε χρόνους δίσεκτους

Το 1882 η οικογένεια Μπενάκη εγκατέλειψε την Αίγυπτο, υπό τον φόβο της εθνικοποίησης της τεράστιας περιουσίας της, και εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα O γάμος της Πηνελόπης με τον Δέλτα έγινε στην Αθήνα Μετά, όμως, την εθνική καταστροφή του 1897 και την επιστροφή του Δέλτα από τον πόλεμο, η οικογένεια επαναγκαταστάθηκε στην Αλεξάνδρεια, όπου τα πράγματα είχαν ηρεμήσει. Αργότερα, στην Ελλάδα πια, η Πηνελόπη Δέλτα θα βρισκόταν παγιδευμένη στη δίνη μιας θανάσιμης πολιτικής διαμάχης, εκείνης των οπαδών του Βενιζέλου με τους υποστηρικτές του Λαϊκού Κόμματος, που κατέληξε στην διαπόμπευση του Eμμανουήλ Mπενάκη από τους δεύτερους (1916), και την τραγική δολοφονία του Iωνα Δραγούμη στα 1920.

Η Ελλάδα που αλλάζει σε μια σελίδα

H Πηνελόπη Δέλτα δεν ήταν μόνο η αγαπημένη αδελφή του Aντώνη Mπενάκη, ούτε μόνο η πιστή φίλη του Eλευθέριου Bενιζέλου, αλλά μια απελευθερωμένη προσωπικότητα η οποία διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο κατά την ταραγμένη περίοδο από τους Bαλκανικούς Πολέμους έως τον B’ Παγκόσμιο Πόλεμο. O ρόλος αυτός προβάλλει ανάγλυφα μέσα από τον όγκο των γραπτών της, τα βιβλία της, την απέραντη αλληλογραφία της, τις σημειώσεις και τα ημερολόγιά της, εκείνο τον ανεκτίμητο θησαυρό μέσα από τον οποίο ξεφυλλίζεται η προσωπική της μοίρα.

Του Στέφανου Δανδόλου. Από τις “Εικόνες”, τεύχος Νο 328, εβδομαδιαίο περιοδικό, ένθετο στο ΕΘΝΟΣ της Κυριακής, 8 Ιουνίου 2008.

Ξενοφών Ζολώτας: Ο αρχιτέκτων της Ελληνικής οικονομίας

26 Απριλίου 1904 ~ 10 Ιουνίου 2004

Ήταν ο πρώτος που υποστήριξε ότι η ελληνική οικονομία έπρεπε να εγκαταλείψει τον αγροτικό της χαρακτήρα και να στραφεί στην εκβιομηχάνιση. Μετά τον Β! Παγκόσμιο Πόλεμο κατάφερε –ενάντια στις προβλέψεις- με πρωτοποριακά μέτρα να συμβάλλει αποφασιστικά, με τις προσωπικές του επιλογές, στην ανασυγκρότηση της χώρας

Oικονομολόγος με παγκόσμια φήμη, πανεπιστημιακός που αγαπούσε τη διδασκαλία, συγγραφέας μελετών διαχρονικής αξίας, αλλά και ακαδημαϊκός, υπουργός, μακροχρόνιος διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος και -βέβαια- πρωθυπουργός της Οικουμενικής Κυβέρνησης του 1989, ο Ξενοφών Ζολώτας υπήρξε μια πολυσχιδής προσωπικότητα και ένας εκ των επιφανέστερων Ελλήνων της εποχής του.

Δεν είναι υπερβολή να ισχυρισθεί κανείς ότι η μεταπολεμική ανάπτυξη της χώρας, που άνοιξε τον δρόμο για την ευρωπαϊκή πορεία της, φέρει -ώς έναν μεγάλο βαθμό- τη δική του σφραγίδα. Η συμβολή του στη ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας ήταν ιδιαίτερα σημαντική ?μέσα από αντίξοες κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες- με αποτέλεσμα η Ελλάδα να εξέλθει από το περιθώριο και την ανυποληψία και να μετεξελιχθεί σε μια υπολογίσιμη ευρωπαϊκή χώρα.

Ο Ξενοφών Ζολώτας γεννήθηκε στην Αθήνα το 1904 και ανατράφηκε μέσα σε ένα εύπορο και ζεστό οικογενειακό περιβάλλον.

Ο πατέρας του, Ευθύμιος, ήταν γνωστός έμπορος της πρωτεύουσας και η μητέρα του Κωνσταντίνα, το γένος Ζαφειρίου, διακρίθηκε για τη φιλανθρωπική της δραστηριότητα στα κρίσιμα χρόνια του Μεσοπολέμου. Από πολύ νεαρή ηλικία ο Ξενοφών έδειξε σημάδια μιας ξεχωριστής ευφυΐας και πριν ακόμη συμπληρώσει τα δεκαέξι του χρόνια γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Δεν θα αργήσει όμως να διαπιστώσει ότι μια σταδιοδρομία δικηγόρου δεν ανταποκρινόταν στα ενδιαφέροντά του και έτσι έπειτα από δύο χρόνια εγκαταλείπει τα νομικά για να σπουδάσει στην Ανωτάτη Εμπορική Σχολή Λειψίας, από όπου το 1924 έλαβε το πτυχίο με άριστα. Οι εξαιρετικές του επιδόσεις δεν πέρασαν απαρατήρητες από τους καθηγητές του οι οποίοι έκαναν δεκτή την αίτησή του για εκπόνηση διδακτορικής διατριβής και δυο χρόνια μετά αριστεύει και πάλι.

Είναι, πάντως, χαρακτηριστικό το γεγονός ότι με τη διδακτορική του διατριβή «Η Ελλάς εις το στάδιον της εκβιομηχανίσεως» έδειξε, από πολύ νωρίς, τον τρόπο με τον οποίο έπρεπε να αντιμετωπισθεί το αναπτυξιακό πρόβλημα. Η πρωτοποριακή αυτή μελέτη -για τα δεδομένα της εποχής εκείνης- ενώ εστιάζει στην ελληνική οικονομία, παρέχει τα ουσιώδη στοιχεία για την ταχύτερη προώθηση της βιομηχανικής ανάπτυξης όλων των καθυστερημένων οικονομικά χωρών.

Ενώ μέχρι τότε θεωρούσαν κύριο παράγοντα της βιομηχανικής και οικονομικής ανάπτυξης την εξεύρεση κεφαλαίων, σε αυτή την εργασία για πρώτη φορά γινόταν λόγος για την επιτακτική ανάγκη τεχνικής κατάρτισης τόσο των επιχειρηματιών όσο και των εργατών, με σκοπό τη δυνατότητα εκτενούς χρήσης της νεώτερης τεχνολογίας.

Η συνέχεια είναι εξίσου εντυπωσιακή και το 1928 γίνεται Υφηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών ενώ την ίδια χρονιά, σε ηλικία μόλις 24 ετών, Καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στο νεοϊδρυθέν τότε Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Η έναρξη της πανεπιστημιακής του σταδιοδρομίας συνέπεσε με την τετραετία (1928-1932) του Ελευθερίου Βενιζέλου. Ο Βενιζέλος διείδε τις δυνατότητες που είχε ο νεαρός επιστήμονας να βοηθήσει στον δημόσιο βίο και του πρότεινε να αναλάβει τη Γενική Γραμματεία του Ανωτάτου Οικονομικού Συμβουλίου, η οποία ιδρύθηκε για τον προγραμματισμό της ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας.

Αλλά ο Ζολώτας αρνήθηκε τη δελεαστική πρόταση, αφού δεν ήθελε να εγκαταλείψει το πανεπιστημιακό του έργο. Είναι η εποχή που δημοσιεύει διψήφιο αριθμό μονογραφιών και αναρίθμητα άρθρα σε ελληνικά και ξένα περιοδικά. Μάλιστα, το 1931 εκλέγεται Καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών- στο οποίο θα παρέμενε μέχρι την απομάκρυνσή του, το 1968, από τη δικτατορία.

Η δουλειά του είναι απόλυτα ταυτισμένη με τη ζωή του, τον συναρπάζει και της αφοσιώνεται, του θέτει ερωτήματα και εκείνος πάντα αναζητάει την ορθή λύση. Σταδιακά, εισάγει νέες κατευθύνσεις στον τρόπο διδασκαλίας των οικονομικών μαθημάτων προσδίδοντάς περισσότερο βάθος και έκταση στο περιεχόμενό τους και προσαρμόζοντας τις νέες αρχές και τάσεις των δυτικών κοινωνιών στις ελληνικές ιδιαιτερότητες.

Πρόκειται για ένα ανοιχτό πνεύμα που ανοίγεται συνεχώς σε νέες απόψεις, ερεθίσματα και αντιλήψεις. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής συμμετέχει στην Εταιρεία Σοσιαλιστικών Μελετών και εκεί γνωρίζεται με τον Γεώργιο Παπανδρέου. Η γνωριμία του αυτή θα τον οδηγήσει στην πρώτη του άμεση ανάμειξη με την οικονομική πολιτική του τόπου: αναλαμβάνει το 1944, για λίγους μήνες, τη συνδιοίκηση της Τράπεζας της Ελλάδος.

Κατά την περίοδο της αποκλειστικής πανεπιστημιακής του ενασχόλησης ο Ξενοφών Ζολώτας πείσθηκε οριστικά για την ορθότητα μιας επιστημονικής αρχής την οποία στο εξής θα χρησιμοποιούσε με θρησκευτική σχεδόν προσήλωση και αυτή δεν είναι άλλη από τον συνδυασμό της οικονομικής ανάπτυξης με τη σχετική νομισματική σταθερότητα.

Ο στόχος αυτός προσδιορίζει την περιοχή στην οποία συγκεντρώθηκαν οι επιστημονικές προσπάθειές του μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, οι οποίες οδήγησαν στη διαμόρφωση ερευνητικού έργου ευρύτατης απήχησης και επιρροής. Με την πάροδο του χρόνου η φήμη του εξαπλώνεται πέρα από τα ελληνικά σύνορα, με τις μονογραφίες του να μεταφράζονται σε πολλές ξένες γλώσσες.

Η Ακαδημία Αθηνών δεν θα παραβλέψει την τεράστια αξία του επιστημονικού του έργου και το 1952 ο καθηγητής Ζολώτας γίνεται τακτικό μέλος της. Άλλωστε, η πλούσια συγγραφική δράση του, καθώς και η ενεργός συμμετοχή του σε διεθνείς διασκέψεις και όργανα, έτυχαν από νωρίς παγκόσμιας αναγνώρισης και συνετέλεσαν στο να γίνει μέλος της Επιτροπής των «Τεσσάρων Σοφών», που ανέλαβε το 1960 την αναδιοργάνωση του Οργανισμού Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας.

Νωρίτερα, το 1955 γίνεται διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος- αξίωμα που διατήρησε μέχρι το 1981, με την εξαίρεση των ετών της δικτατορίας. Ήδη τον θεωρούσαν διεθνώς κορυφαίο ειδικό στη νομισματική θεωρία και πολιτική, με έντονα τα στοιχεία της διορατικότητας και της ευρηματικότητας. Αυτή εξάλλου η ευρηματικότητα τον χαρακτήριζε και στη δεινή ικανότητά του να κερδίζει την προσοχή, αλλά και να βρίσκει τρόπους να προκαλεί το γενικό ενδιαφέρον σε όποιο θέμα ήθελε να επισύρει την προσοχή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ιστορική, πια, ομιλία του στην ετήσια κοινή σύνοδο του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και της Διεθνούς Τράπεζας τον Σεπτέμβριο του 1957.

Ήταν τότε που μίλησε στην αγγλική γλώσσα χρησιμοποιώντας αποκλειστικά ελληνικές λέξεις που περιλαμβάνονται αυτούσιες στο αγγλικό λεξιλόγιο καταφέρνοντας να γίνει απόλυτα αντιληπτός από το πολυπληθές διεθνές ακροατήριο, στο οποίο περιλαμβάνονταν Υπουργοί Οικονομικών και Διοικητές κεντρικών τραπεζών των χωρών που συμμετείχαν. Μία απρόσμενη -από κάθε άποψη- ομιλία που εντυπωσίασε για την πρωτοτυπία της.

Σκοπός του ήταν να προβάλει τη συμβολή της ελληνικής γλώσσας και της κλασικής Ελλάδας στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Και το πέτυχε κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο: Η ομιλία του αυτή είχε διεθνή προβολή και απήχηση. Την επόμενη μέρα ήταν πρωτοσέλιδο στην «Washington Post» και στους «New York Times».

Ο Ξενοφών Ζολώτας είχε την τύχη να συνυπάρξει, από τα μέσα της δεκαετίας του 1950, με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, έναν πολιτικό ηγέτη ο οποίος αποδέχθηκε τις εισηγήσεις του τόσο για τη σταθεροποίηση της οικονομίας όσο και για τις κατευθύνσεις προς τις οποίες έπρεπε να στραφούν οι αναπτυξιακές προσπάθειες της εποχής- μια περίοδος στην οποία σημειώθηκε η μεγαλύτερη ίσως πρόοδος στη νεώτερη ελληνική οικονομική ιστορία.

Υπήρξαν όμως και περιπτώσεις κατά τις οποίες οι εισηγήσεις του δεν αξιοποιήθηκαν, όπως συνέβη στις αρχές του 1990, όταν δεν κατέστη δυνατό να εφαρμοσθεί η «Έκθεση για τη σταθεροποίηση και ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας», η οποία καταρτίσθηκε κατόπιν εντολής του υπό την ιδιότητα του πρωθυπουργού της τρίτης -στη νεώτερη ελληνική πολιτική ιστορία- οικουμενικής κυβέρνησης.

Από την προσωπική ζωή ενός ανθρώπου που ζούσε με πάθος την επιστήμη του, λίγα πράγματα είναι γνωστά. Ένα ένα σίγουρο: δεν παρέβλεπε τις καθημερινές, απλές απολαύσεις της ζωής. Με τη σύζυγό του, Λόλα Ζολώτα, με την οποία παντρεύτηκε το 1958, έζησε ευτυχισμένα μέχρι τέλους.

Τους άρεσαν οι κοινωνικές συναναστροφές, η μουσική και κυρίως η όπερα, ενώ ενδιαφέρονταν πολύ για το θέατρο παρακολουθώντας συχνά παραστάσεις. Επίσης, αγαπούσαν την ύπαιθρο και τη θάλασσα με τον ίδιο τον Ξενοφώντα Ζολώτα να είναι δεινός χειμερινός κολυμβητής ως τα βαθιά του γεράματα. Και όπως καταλήγει χαρακτηριστικά μια προσωπογραφία του στις «Εικόνες» του Μαρτίου 1967, «τα σοβαρά του καθήκοντα δεν τον έκαναν να παραμελήσει την κλίση του προς τη φύση και τη μουσική. Χρωστά ίσως αυτό στον πολύπλευρο χαρακτήρα του, αλλά ίσως είναι και η παρουσία της νέας και όμορφης γυναίκας του, που κράτησε ζωντανή μέσα του την αγάπη για κάθε ωραίο»

Αυτήν την αγάπη του για τη ζωή, την κράτησε μέχρι τέλους- άλλωστε, δεν έπαψε ποτέ να είναι δραστήριος και δημιουργικός. Ο Ξενοφών Ζολώτας πέθανε στις 11 Ιουνίου 2004 «πλήρης ημερών», καθώς λένε. Ήταν σίγουρα ένας άνθρωπος που είχε καταφέρει όσο ελάχιστοι να ζει αρμονικά -θαυμαστά, θα έλεγε κανείς- με τον κόσμο, τον χρόνο, τις κατά κανόνα απρόβλεπτες και συχνά τρομακτικές αλλαγές των καιρών...

Η ιδεολογία του

Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στη μονογραφία του με τίτλο «Δημιουργικός σοσιαλισμός» (1944), στην οποία προσέδωσε το ιδεολογικό στίγμα της οικονομικής θεωρίας που δίδασκε. Πρόκειται για την ανάγκη οικονομικής ελευθερίας, παράλληλης προς την πολιτική ελευθερία, προκειμένου να επιτευχθεί το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Και αυτό δεν είναι άλλο από την κοινωνική ευημερία, για την οποία όμως απαιτείται όχι μόνο η μέγιστη δυνατή παραγωγικότητα αλλά και μια δικαιότερη διανομή του εισοδήματος.

Φλεγματικό χιούμορ

Όταν το 1953 έγιναν οι καταστρεπτικοί σεισμοί στα Επτάνησα, ο ?Ξενοφών Ζολώτας είπε σε συνεργάτη του στην Τράπεζα Ελλάδος ο οποίος κλαυθμύριζε για τις οικονομικές συνέπειες: «Αυτός παιδί μου δεν είναι σεισμός, αλλά σωσμός για την οικονομία». Η σκωπτική αυτή διατύπωση δεν υποδεικνύει μόνο τη φλεγματική αίσθηση του χιούμορ που διέθετε ο καθηγητής Ζολώτας. Ηταν και ένα εξαιρετικό πρόσχημα που έδωσαν οι σεισμοί αυτοί για την επιβολή σωρείας φόρων και εισφορών με τις οποίες ωστόσο σώθηκε ο καταρρέων προϋπολογισμός, τα ελλείμματα του οποίου είχαν ξεφύγει από κάθε έλεγχο!

Του Γιώργου Βαϊλάκη. Από τις “Εικόνες”, τεύχος Νο 360, εβδομαδιαίο περιοδικό, ένθετο στο ΕΘΝΟΣ της Κυριακής, 18 Ιανουαρίου 2009.

Το όνειρο του Αϊνστάιν

Κάποια στιγμή η σύγχρονη επιστήμη θα πρέπει να κάνει πραγματικότητα το όνειρο του Αϊνστάιν για την ενοποίηση των δυνάμεων της φύσης, που θα σημαίνει συγχρόνως και την ενοποίηση των δύο μεγάλων θεωριών του 20ου αιώνα: της Γενικής Σχετικότητας και της Κβαντομηχανικής.

Τα τελευταία περίπου 100 χρόνια, η βαρυτική θεωρία του Αϊνστάιν που περιγράφεται στη θεωρία της Γενικής Σχετικότητας έχει γίνει αποδεκτή ως η πιο ικανοποιητική για την περιγραφή της φύσης απ’ ότι όλες οι άλλες. Επί πλέον η θεωρία αυτή περιλαμβάνει με τον καλύτερο τρόπο όλα όσα γνωρίζουν μέχρι σήμερα οι επιστήμονες για την βαρύτητα. Παρ’ όλα αυτά όμως ακόμη και αυτή άφηνε ορισμένα βασικά ερωτήματα αναπάντητα, όπως: η παραμόρφωση του χωροχρόνου συμβαίνει άραγε “αστραπιαία” μέσα σ’ αυτόν ή μήπως μεταδίδεται σαν κίνηση κυμάτων; Η αναζήτηση του Αϊνστάιν για μια απάντηση στην ερώτηση αυτή, τον οδήγησε σ’ ένα εκπληκτικό αποτέλεσμα. Ακριβώς όπως υπάρχουν κύματα φωτός που μεταφέρουν ενέργεια από μέρος σε μέρος, ο Αϊνστάιν συμπέρανε ότι θα πρέπει να υπάρχουν και βαρυτικά κύματα τα οποία θα μεταφέρουν ενέργεια από τόπο σε τόπο. Θεώρησε δηλαδή ότι οι αυξανόμενες και μειούμενες δυνάμεις βαρύτητας ακτινοβολούνται προς τα έξω σαν τα κύματα που δημιουργούνται από την πτώση μιας πέτρας στην επιφάνεια μιας λίμνης.

Από που όμως θα έρχονταν τέτοια κύματα βαρύτητας; Ο Αϊνστάιν υπέθεσε ότι τα κύματα αυτά θα εκπέμπονταν από διαστημικά σώματα με τεράστιες μάζες που θα υφίσταντο βίαιες μεταβολές. Καταστροφικά κοσμικά συμβάντα, όπως η τελική εκρηκτική κατάρρευση ενός ετοιμοθάνατου άστρου ή η σπειροειδής σύμπτυξη ενός ζεύγους άστρων, θα πρέπει να εκπέμπουν κύματα βαρύτητας στο Διάστημα με ταχύτητα ίση με την ταχύτητα του φωτός. Καθώς τα ταχυκίνητα αυτά κύματα έρχονται σε επαφή με διάφορα σωματίδια ύλης στο Διάστημα, η ταχύτητα των σωματιδίων αυτών θα πρέπει να μεταβάλλεται έτσι ώστε και τα σωματίδια αυτά να εκπέμπουν κύματα βαρύτητας. Ακόμη και με αυτή την αλυσιδωτή βαρυτική αντίδραση, ο Αϊνστάιν πίστευε ότι τα κύματα βαρύτητας ήταν τόσο αδύναμα ώστε να μην μπορέσουν να γίνουν ποτέ αντιληπτά.

Όσο ζούσε ο Αϊνστάιν, η θεωρία του για τα βαρυτικά κύματα παρέμενε χωρίς αποδείξεις, αλλά σήμερα οι ενδείξεις οδηγούν τους επιστήμονες να συμπεράνουν ότι ο Αϊνστάιν είχε για άλλη μια φορά δίκιο στους υπολογισμούς του για το Σύμπαν. Παρόλα αυτά ορισμένοι θεωρητικοί επιστήμονες ασχολούνται ακόμη εντατικά με τα ερωτήματα της Σχετικότητας που εκφράζουν μερικές υποθέσεις που πραγματικά θολώνουν το μυαλό. Για να γίνει, λοιπόν, κατανοητή η όλη διαδικασία της γέννησης και της εξέλιξης του Σύμπαντος είμαστε αναγκασμένοι να κοιτάξουμε με προσοχή το εσωτερικό του ατόμου, να περιγράψουμε με λεπτομέρεια τις τέσσερις θεμελιώδεις δυνάμεις της φύσης (που ίσως αποδειχθεί ότι μπορεί να είναι πέντε!), να αναγνωρίσουμε την αναγκαιότητα της ύπαρξης δέκα χωρικών διαστάσεων στο Σύμπαν (αντί των τριών που γνωρίζουμε σήμερα), ενώ για να εξαλείψουμε την ύπαρξη μιας “ανώμαλης ιδιομορφίας”, με άπειρη θερμότητα και πυκνότητα, στην πρώτη απειροελάχιστη εκείνη στιγμή της γένεσης, θα πρέπει να διερευνήσουμε επίσης και την εκτίμηση ότι το Σύμπαν δημιουργήθηκε από το “τίποτα” και μέσω δύσκολα κατανοήσιμων, ακόμη και για την σύγχρονη επιστήμη, κβαντικών διαδικασιών. Όλα αυτά σημαίνουν ότι κάποια στιγμή η σύγχρονη επιστήμη θα πρέπει να κάνει πραγματικότητα το όνειρο του Αϊνστάιν για την ενοποίηση των δυνάμεων της φύσης. Μια ενοποίηση που θα σημαίνει συγχρόνως και την ενοποίηση των δύο μεγάλων θεωριών του 20ου αιώνα: της Γενικής Σχετικότητας και της Κβαντομηχανικής.

Η έννοια της “ενοποίησης” δεν είναι κάτι καινούργιο, αφού είναι μια προσπάθεια που απασχολεί την επιστήμη τα τελευταία περίπου 350 χρόνια σε μια αναζήτηση που ελπίζουμε ότι θα μας οδηγήσει στη διαμόρφωση μιας θεωρίας η οποία θα περιγράφει τα πάντα στο Σύμπαν με μια ολοκληρωμένη εξίσωση ή ένα σετ εξισώσεων. Πρόκειται δηλαδή για μια «θεωρία των πάντων», η οποία θα επεξηγεί όλα τα φαινόμενα του Σύμπαντος με βάση μια απλή αρχή. Η προσπάθεια αυτή ξεκίνησε ουσιαστικά με τον Νεύτωνα, ο οποίος με την θεωρία του για την βαρύτητα ενοποίησε τη Γη με τον ουρανό αποδεικνύοντας ότι οι ίδιοι φυσικοί νόμοι που διέπουν τις κινήσεις των πλανητών, έχουν επίσης εφαρμογή και στα τεκταινόμενα πάνω στη Γη. Η θεωρία και οι εξισώσεις του Νεύτωνα, άλλωστε, έχουν την ίδια ισχύ που είχαν και στο παρελθόν, αφού ακόμη και σήμερα χρησιμοποιούμε τις εξισώσεις του Νεύτωνα για τον υπολογισμό των ταξιδιών που κάνουν τα διαστημόπλοιά μας στο διαπλανητικό χώρο.

Με τη εμφάνιση όμως του Αϊνστάιν και των ιδεών του περί ορίου της ταχύτητας του φωτός, στη θεωρία της Ειδικής Σχετικότητας, τα πράγματα διαφοροποιήθηκαν αρκετά. Κι αυτό γιατί η θεωρία του Νεύτωνα υποθέτει ότι η βαρύτητα είναι μια δύναμη που εφαρμόζεται ακαριαία σε οποιαδήποτε απόσταση, ενώ ο Αϊνστάιν υποστήριζε το αντίθετο, ότι δηλαδή τίποτα στο Σύμπαν δεν μπορεί να ταξιδέψει ταχύτερα από την ταχύτητα του φωτός, δηλαδή με ταχύτητα 300.000 χλμ. το δευτερόλεπτο. Ο Αϊνστάιν, δηλαδή, απέδειξε ότι τα βαρυτικά κύματα ταξιδεύουν με την ταχύτητα του φωτός και όχι ακαριαία και παρότι οι εξισώσεις του Νεύτωνα ισχύουν για τις συμβατικές ταχύτητες, δεν ισχύουν και για ταχύτητες που τείνουν να φτάσουν την ταχύτητα του φωτός, ή σε περιοχές με ισχυρά βαρυτικά πεδία, όπως οι μαύρες τρύπες. Το επίτευγμα αυτό όμως δεν αρκούσε στον Αϊνστάιν. Γι’ αυτό ξεκίνησε μια νέα αναζήτηση για την ενοποίηση της βαρύτητας με την ηλεκτρομαγνητική δύναμη, αφού οι άλλες δύο πυρηνικές δυνάμεις (ισχυρή και ασθενής) δεν ήταν τότε ακόμη γνωστές.

Η ηλεκτρομαγνητική δύναμη αποτελείται από την ενοποίηση του ηλεκτρισμού με τον μαγνητισμό, που την είχε κάνει μερικές δεκαετίες νωρίτερα ο Σκοτσέζος φυσικός Τζέιμς Κλερκ Μάξγουελ (1831~1879). Οι τέσσερις απλές μαθηματικά εξισώσεις του Μάξγουελ περιγράφουν μ’ ένα ιδιαίτερα “κομψό” τρόπο την σύνδεση του ηλεκτρισμού με τον μαγνητισμό σε μια ενοποιημένη δύναμη. Δύο διαφορετικά είδη φαινομένων που έτσι ενοποιήθηκαν στη δύναμη του “ηλεκτρομαγνητισμού”. Αφού, λοιπόν οι δύο αυτές δυνάμεις, η βαρύτητα και ο ηλεκτρομαγνητισμός, μεταφέρονται με τη ταχύτητα του φωτός, ο Αϊνστάιν σκέφτηκε ότι θα μπορούσε τώρα κι αυτός να ενοποιήσει τη δική του θεωρία με τη θεωρία του Μάξγουελ: την βαρύτητα και τον ηλεκτρομαγνητισμό.

Δεν υπολόγιζε όμως την τεράστια διαφορά ισχύος των δύο αυτών δυνάμεων, αφού ο ηλεκτρομαγνητισμός έχει δισεκατομμύρια δισεκατομμυρίων φορές, μεγαλύτερη ισχύ από τη βαρύτητα. Με αποτέλεσμα η προσπάθεια του Αϊνστάιν μα είναι εξαρχής καταδικασμένη σε αποτυχία.

Την ίδια περίοδο ο Αϊνστάιν δεν μπορούσε επίσης να αποδεχθεί, ούτε ίσως και να κατανοήσει καν, τις νέες ανακαλύψεις που έκανα άλλοι νεότεροι ερευνητές στο εσωτερικό του ατόμου. Με πρωτοπόρους σ’ αυτή την αναζήτηση τους φυσικούς Νιλς Μπορ (1885~1962), Πολ Ντιράκ (1902~1984), Βέρνερ Χαϊζενμπέργκ (1901~1976) και Έρβιν Στρόντιγκερ (1887~1961), οι νέες έρευνες εισχώρησαν βαθιά στο εσωτερικό του ατόμου και στα σωματίδια από τα οποία αποτελείται και ανακάλυψαν ότι οι θεωρίες του Μάξγουελ και του Αϊνστάιν δεν βοηθούσαν καθόλου στην επεξήγηση της παράξενης συμπεριφοράς των υποατομικών σωματιδίων. Προς τα τέλη της δεκαετίας του 1920 οι νεαροί αυτοί ερευνητές είχαν δημιουργήσει έναν καινούργιο κλάδο στην Φυσική που είναι σήμερα γνωστός με την ονομασία Κβαντική Μηχανική. Έναν κλάδο που, ακόμη και σήμερα, μοιάζει περισσότερο με επιστημονική φαντασία και αντιτίθεται στις αντιλήψεις της λεγόμενης κοινής λογικής.

Τα τελευταία 80 χρόνια η Κβαντομηχανική, σε όλα μας τα πειράματα, έχει αποδείξει με επιτυχία την πραγματικότητα των παράξενων συνθηκών που επικρατούν στο μικρόκοσμο των υποατομικών σωματιδίων. Παρ’ όλα αυτά κανείς, όσο ειδήμων κι αν είναι, δεν υποστηρίζει ότι βαθιά μέσα στο μυαλό του μπορεί να κατανοήσει πλήρως όσα συμβαίνουν εκεί, ούτε να προβλέψει το αποτέλεσμα ενός πειράματος, αλλά απλώς να υπολογίσει τις πιθανότητες κάποιου αποτελέσματος. Κι ενώ η θεωρία του Αϊνστάιν παρουσιάζει ένα Σύμπαν προβλέψιμο, στα βάθη του ατόμου η Κβαντομηχανική βασίζεται στην απροσδιοριστία και τις πιθανότητες, κάτι που οδήγησε τον διαφωνούντα Αϊνστάιν να δηλώσει ότι στο Σύμπαν “…ο Θεός δεν μπορεί να παίζει ζάρια.”

Κι όμως αυτή είναι η πραγματικότητα που επικρατεί στον κόσμο των υποατομικών σωματιδίων, κάτι που αποδεικνύεται καθημερινά, αφού χωρίς την ύπαρξη του θεωρητικού υπόβαθρου της Κβαντομηχανικής δεν θα υπήρχε καμιά από τις χιλιάδες των ηλεκτρονικών συσκευών που διαθέτουμε σήμερα: τα κινητά τηλέφωνα και οι υπολογιστές, τα λέιζερ στην ιατρική, την επικοινωνία και την ψυχαγωγία και οι χιλιάδες εφαρμογές τους. Χρησιμοποιούμε, δηλαδή, την Κβαντομηχανική καθημερινά, είτε το ξέρουμε είτε όχι, είτε την καταλαβαίνουμε είτε όχι. Κι εκεί μέσα, στα βάθη του ατόμου, οι ερευνητές εντόπισαν δύο νέες δυνάμεις, άσχετες με την βαρύτητα και τον ηλεκτρομαγνητισμό. Επρόκειτο για τις δύο πυρηνικές δυνάμεις, την ισχυρή και την ασθενή.

Η σύγχρονη αντίληψη που έχουμε για την Φυσική τα τελευταία περίπου 40 χρόνια βασίζεται σε ένα μοντέλο μιας σειράς εξισώσεων στις οποίες ο Νομπελίστας φυσικός Στίβεν Γουάινμπεργκ έδωσε την ονομασία “Καθιερωμένο Πρότυπο”. Το μοντέλο αυτό περιγράφει με αρκετή σαφήνεια τα θεμελιώδη συστατικά της ύλης και τις θεμελιώδεις αλληλεπιδράσεις (δυνάμεις) που καθορίζουν την συμπεριφορά τους. Σύμφωνα με αυτό το πρότυπο, οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των διαφορετικών σωματιδίων ύλης οφείλονται στην ανταλλαγή “σωματιδίων-φορέων” της κάθε δύναμης, τα οποία ονομάζονται “μποζόνια” και μεταφέρουν διακριτά ποσά ενέργειας από το ένα σωματίδιο ύλης στο άλλο. Κάθε δύναμη έχει και τα δικά της χαρακτηριστικά μποζόνια: τα φωτόνια για την ηλεκτρομαγνητική δύναμη, τα γλοιόνια για την ισχυρή και τα μποζόνια W και Ζ για την ασθενή.

Το Καθιερωμένο Πρότυπο, αποτέλεσμα των δυνατοτήτων που μας παρέχει σήμερα η Κβαντομηχανική, αναπτύχθηκε στις αρχές του 1970 και ενοποιεί την ηλεκτρασθενή θεωρία και την κβαντική χρωμοδυναμική σε μια κβαντική θεωρία πεδίου που είναι συνεπής με τις απαιτήσεις της Κβαντομηχανικής και της Γενικής Σχετικότητας. Μέχρι σήμερα οι διάφορες προβλέψεις της θεωρίας αυτής έχουν επιβεβαιωθεί πλήρως από τα διάφορα πειράματα που έχουν γίνει, δεν έχει όμως κατορθώσει να ενσωματώσει, μεταξύ άλλων και την τέταρτη θεμελιώδη αλληλεπίδραση της βαρύτητας. Ίσως τα πειράματα στο CERN, το Ευρωπαϊκό Εργαστήριο Σωματιδιακής Φυσικής στην Ελβετία, καθώς και η εξέλιξη της επονομαζόμενης και “θεωρίας-Μ” των υπερχορδών, να μας αποκαλύψουν σύντομα το δρόμο για την πλήρη ενοποίηση των θεμελιωδών δυνάμεων σε μία και μοναδική “Θεωρία των Πάντων”.

Του Διονύση Π. Σιμόπουλου, διευθυντή του Ευγενιδείου Πλανηταρίου. Από το "γεωτρόπιο" , τεύχος Νο 420, εβδομαδιαίο περιοδικό, ένθετο στην «Ελευθεροτυπία» του Σαββάτου, 3 Μαΐου 2008.

Η Θεωρία των Υπερχορδών

Τα τελευταία χρόνια η Θεωρία των Χορδών, και η σημερινή της μετεξέλιξη με την ονομασία “Θεωρία Μ”, φαίνεται, στους ένθερμους υποστηρικτές της τουλάχιστον, ότι μπορεί να κάνει επιτέλους πραγματικότητα το όνειρο του Αϊνστάιν για μια “Θεωρία των Πάντων”. Παρ’ όλα αυτά, όπως συνέβη και με την Σχετικότητα πριν από έναν αιώνα, η θεωρία αυτή δεν έχει γίνει ακόμη αποδεκτή απ’ όλους …

Στα μέσα του 20ου αιώνα και για ένα μακρό διάστημα ο κόσμος της Φυσικής φαινόταν σαν να έχει χωριστεί σε δύο διαφορετικά στρατόπεδα: σ’ αυτούς που μελετούσαν τον μεγάκοσμο των άστρων, των γαλαξιών και των κβάζαρ με την βοήθεια της Θεωρίας της Γενικής Σχετικότητας και σε αυτούς που μελετούσαν τον μικρόκοσμο των ατόμων και των υποατομικών τους σωματιδίων με την βοήθεια της Κβαντικής Μηχανικής. Κι όλα αυτά γιατί απλούστατα κανείς δεν μπορούσε, ούτε και προσπαθούσε άλλωστε, να ενοποιήσει τις δύο αυτές μεγάλες θεωρίες του 20ου αιώνα, τη Γενική Σχετικότητα και την Κβαντομηχανική, σε μια ενοποιημένη θεωρία. Κι όμως η ενοποίηση αυτή, όσο κι αν φαίνεται ότι δεν έχει σημασία, είναι απαραίτητη στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε το Σύμπαν στο σύνολό του και κυρίως σε περιοχές ιδιαίτερα μεγάλης πυκνότητας και βαρύτητας, όπως είναι οι Μαύρες Τρύπες και η πρώτη στιγμή της γέννησης του Σύμπαντος.

Η αρχή όμως μιας πρώτης προσπάθειας ενοποίησης της Γενικής Σχετικότητας με την Κβαντομηχανική άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και πολύ πιο συστηματικά στις αρχές της δεκαετίας του 1970, με την μορφή μιας θεωρίας πιο παράξενης κι από την Κβαντομηχανική ακόμη, που πήρε την ονομασία “Θεωρία των Χορδών”. Στις αρχές της προσπάθειας αυτής τα πράγματα δεν ήταν και πολλά υποσχόμενα.

Στα μέσα όμως της δεκαετίας του 1970 ο John Sczwartz, και λίγο αργότερα ο Michael Green, κατάλαβαν ότι οι εξισώσεις της Θεωρίας των Χορδών περιέγραφαν στην ουσία την βαρύτητα και τα βαρυτόνιά της, τα σωματίδια, δηλαδή, που αυτή μεταφέρεται σε κβαντικό επίπεδο. Και έτσι ξαφνικά η θεωρία αυτή φάνηκε να ήταν στην πραγματικότητα το κλειδί στην προσπάθεια της ενοποίησης των τεσσάρων θεμελιωδών δυνάμεων.

Αν και οι εξισώσεις τους φαίνονταν αρχικά ότι ήταν γεμάτες με διάφορες “ανωμαλίες” που δεν τους οδηγούσαν πουθενά, εντούτοις το 1984 τα προβλήματα αυτά εξαλείφθηκαν, κι έτσι σύντομα εκατοντάδες ερευνητές μπήκαν στον χορό. Τα τελευταία χρόνια η Θεωρία των Χορδών, και η σημερινή της μετεξέλιξη με την ονομασία “Θεωρία Μ”, φαίνεται, στους ένθερμους υποστηρικτές της τουλάχιστον, ότι μπορεί να κάνει επιτέλους πραγματικότητα το όνειρο του Αϊνστάιν για μια “Θεωρία των Πάντων”. Παρόλα αυτά, όπως συνέβη και με την Σχετικότητα πριν από έναν αιώνα, η θεωρία αυτή δεν έχει γίνει ακόμη αποδεκτή απ’ όλους, αν και οι περισσότεροι επιστήμονες θεωρούν ότι όλη αυτή η περιγραφή του Σύμπαντος των χορδών διαθέτει ομορφιά και κομψότητα που την κάνουν ιδιαίτερα ελκυστική.

Σύμφωνα με την Θεωρία των Χορδών, τα σωματίδια της ύλης (τα φερμιόνια) και των δυνάμεων (τα μποζόνια) δεν αντιμετωπίζονται απλώς ως απειροελάχιστα “σημεία”, όπως κάναμε ως τώρα, αλλά ως μονοδιάστατες “θηλιές” ή “χορδές” κάθε μια από τις οποίες έχει μήκος 10-33 εκατοστά (το μήκος του Πλανκ) αλλά μηδενικό πάχος και πάλλεται με διαφορετικό τρόπο. Σ’ αυτή την θεώρηση η ύλη και οι δυνάμεις ενοποιούνται σε μία και μοναδική φυσική ύπαρξη, αυτή των χορδών, και διαφοροποιούνται μόνο όσον αφορά τις “νότες” που παίζει η κάθε χορδή. Μ’ αυτό τον τρόπο η Θεωρία των Χορδών έχει την δυνατότητα να ενώσει την Κβαντική Μηχανική με την Σχετικότητα, κάτω όμως από μια κατάσταση «υπερσυμμετρίας»

Κι έτσι παρόλο που ο Αϊνστάιν δεν μπόρεσε να προχωρήσει πιο πολύ στην προσπάθειά του για την ενοποίηση της φύσης, ορισμένοι σύγχρονοι συνάδελφοί του πιστεύουν ότι μπορούν να το κάνουν αν ξεπεράσουν το “φράγμα” των τεσσάρων διαστάσεων. Η σκέψη που κάνουν είναι ότι και οι άλλες τρεις δυνάμεις της φύσης μπορεί να δημιουργούνται κι αυτές από χωροπαραμορφώσεις, όχι όμως στις τέσσερεις διαστάσεις του κανονικού χωροχρόνου.

Έτσι, για να εξηγηθεί η ύπαρξη των θεμελιωδών δυνάμεων, απαιτείται η ύπαρξη αρκετών πρόσθετων διαστάσεων. Αν η θεωρία αυτή αληθεύει, τότε ζούμε σ’ ένα Σύμπαν περισσοτέρων διαστάσεων απ’ όσες μέχρι τώρα αντιλαμβανόμαστε.

Σύμφωνα με την Θεωρία των Χορδών, την στιγμή της γέννησης του Σύμπαντος υπήρχαν ελεύθερες δέκα διαστάσεις, οι έξι από τις οποίες «διπλώθηκαν» στο εσωτερικό τους «καταπίνοντας» κατά κάποιο τρόπο τον ίδιο τους τον εαυτό. Που βρίσκονται άραγε αυτές οι μυστηριώδεις επιπλέον διαστάσεις; Μπορούμε, άραγε, να τις δούμε ή να ταξιδέψουμε μέσα σε αυτές; Η απάντηση είναι αρνητική, γιατί οι “αόρατες” πρόσθετες διαστάσεις βρίσκονται “διπλωμένες” σε κάθε γεωμετρικό σημείο του τετραδιάστατου χωροχρονικού συνεχούς που είναι πλήρως κατανοητό από τις αισθήσεις μας. Κάθε γεωμετρικό σημείο του χώρου είναι στην πραγματικότητα και μια υπερσφαίρα έξι διαστάσεων, είτε τόσο μικρή ώστε ακόμη και ένα πρωτόνιο να είναι συγκριτικά τεράστιο, είτε τόσο τεράστια όσο και ολάκερο το Σύμπαν.

Στο εσωτερικό της υπερσφαίρας αυτής, το Σύμπαν υπάρχει στην απόλυτη απλότητά του, με ένα μόνο είδος σωματιδίων και μία μόνο δύναμη. Ακριβώς όπως συνέβαινε την στιγμή της γέννησης του Σύμπαντος. Η διάσπαση όμως της υπερσφαίρας αυτής θα απαιτούσε τόση ενέργεια όση και αυτή που επικρατούσε τη στιγμή της γέννησης του Σύμπαντος!

Η χρήση περισσότερων διαστάσεων δεν είναι κάτι το καινούργιο στην Φυσική αφού έγινε για πρώτη φορά το 1919 από τον Πρώσσο καθηγητή Θίοντορ Καλούζα (1885~1954), όταν αποφάσισε να επιλύσει τις εξισώσεις της Γενικής Σχετικότητας με την προσθήκη πέντε διαστάσεων αντί των τεσσάρων που γνωρίζουμε σήμερα. Η λύση αυτή είχε αποτέλεσμα να βρεθούν οι ίδιες λύσεις που έβγαζε η επίλυση των εξισώσεων της τετραδιάστατης Σχετικότητας, με την διαφορά ότι στα αποτελέσματα αυτών των λύσεων παρουσιάζονταν επιπροσθέτως και οι εξισώσεις της θεωρίας του ηλεκτρομαγνητισμού. Ο ηλεκτρομαγνητισμός δηλαδή έμοιαζε να είναι το αποτέλεσμα της “αόρατης” πέμπτης διάστασης του χωροχρόνου.

Το 1926 μάλιστα ο Σουηδός μαθηματικός Όσκαρ Κλάιν (1894~1977) κατόρθωσε να αποδείξει τον τρόπο με τον οποίο η Πέμπτη αυτή διάσταση θα μπορούσε να είναι υπαρκτή και ταυτόχρονα αόρατη.

Το πρόβλημα όμως με την Θεωρία των Χορδών ήταν ότι πολύ σύντομα οι διάφοροι ερευνητές διαμόρφωναν όχι μία αλλά πέντε εκδοχές της θεωρίας. Και κάτι τέτοιο, φυσικά, δεν μπορεί να γίνει αποδεκτό, γιατί δεν μπορούμε να έχουμε πέντε διαφορετικές περιγραφές του Σύμπαντος, αφού έχουμε να κάνουμε με το ένα δεδομένο Σύμπαν στο οποίο κατοικούμε. Κι όμως. Αυτό που νομίζαμε ότι ήταν πέντε διαφορετικές θεωρίες αποδείχθηκε ότι ήταν πέντε διαφορετικές όψεις μιας και μοναδικής θεωρίας. Της “Θεωρίας Μ”. Η άποψη αυτή παρουσιάστηκε για πρώτη φορά σε ένα συνέδριο το 1995 από τον Έντουαρντ Γουίτεν, τον οποίο πολλοί θεωρούν διάδοχο του Αϊνστάιν.

Αν αναρωτιέστε τι σημαίνει “Μ”, δεν είστε οι μόνοι. Ορισμένοι θέλουν να πιστεύουν ότι το Μ σημαίνει “Μαγεία”, άλλοι “Μυστήριο” και άλλοι “Μητέρα” όλων των θεωριών. Κανείς δεν γνωρίζει τι σημαίνει το γράμμα αυτό, εκτός από τον δημιουργό και νονό αυτής της θεωρίας, τον Έντουαρντ Γουίτεν, ο οποίος αποφεύγει συστηματικά να το ξεκαθαρίσει. Πριν όμως από την δική του παρουσίαση η Θεωρία των Χορδών λειτουργούσε σ’ ένα κόσμο δέκα διαστάσεων:

• στη μία διάσταση του χρόνου,

• τις τρεις χωρικές διαστάσεις που γνωρίζουμε και

• τις έξι επιπρόσθετες διαστάσεις που βρίσκονται «διπλωμένες» σε κάθε γεωμετρικό σημείο του τετραδιάστατου χωροχρονικού συνεχούς.

Η “Θεωρία Μ”, όμως, απαιτεί συνολικά 11 διαστάσεις.

Η επιπλέον αυτή χωρική διάσταση επιτρέπει στις χορδές να απλωθούν σχηματίζοντας μια “μεμβράνη” ή πιο απλά μια “βράνη”. Μια μεμβράνη όμως τόσο διαφορετική απ’ ότι μπορούμε να φανταστούμε, ώστε όλη αυτή η περιγραφή να μοιάζει με επιστημονική φαντασία, που όμως δεν είναι. Γιατί αυτό που εμείς θεωρούμε ότι είναι το Σύμπαν μας, ίσως να είναι ένα μικρό μόνο τμήμα ενός πολύ μεγαλύτερου Σύμπαντος. Σύμφωνα με αυτή την θεώρηση, δηλαδή, μπορεί να υπάρχει ένα τεράστιο πλήθος άλλων, παράλληλων στο δικό μας, Συμπάντων, ενώ εμείς είμαστε “φυλακισμένοι” κι αποκομμένοι στο δικό μας Σύμπαν πάνω σε μια από τις μεμβράνες ενός Υπερσύμπαντος 11 διαστάσεων.

Η νέα αυτή θεώρηση των μεμβρανών και των επτά πρόσθετων χωρικών διαστάσεων μπορεί να εξηγήσει εύκολα ορισμένα φαινόμενα, όπως είναι η ένταση της βαρύτητας. Πολλοί νομίζουν ότι η βαρύτητα είναι μια ισχυρότατη δύναμη, αυτό όμως δεν αληθεύει στον δικό μας κόσμο. Η ηλεκτρομαγνητική δύναμη, για παράδειγμα, είναι 1039, δηλαδή, 1000 τρισεκατομμύρια τρισεκατομμυρίων τρισεκατομμύρια(!), φορές ισχυρότερη από την βαρύτητα. Σύμφωνα λοιπόν με αυτή την Θεωρία των Υπερχορδών, η βαρύτητα απλώς φαίνεται ότι είναι τόσο αδύναμη γιατί τα βαρυτόνια που μεταφέρουν την βσρύτητα έχουν την ικανότητα να δραπετεύσουν από την δική μας μεμβράνη και να μεταφερθούν και στις άλλες διαστάσεις, εξασθενίζοντας έτσι την ισχύ της και κάνοντάς την να φαίνεται ότι είναι η πιο αδύναμη από τις άλλες δυνάμεις.

Όλα αυτά, όμως, μας οδηγούν και σε μια νέα αντίληψη για την γέννηση του δικού μας Σύμπαντος, από την σύγκρουση δύο παράλληλων μεμβρανών με αποτέλεσμα την τεράστια γενεσιουργό έκρηξη που ονομάζουμε “Μεγάλη Έκρηξη” (“Big Bang”). Και αν αυτό συνέβη πράγματι στο παρελθόν, τίποτε δεν μας εγγυάται ότι δεν θα ξανασυμβεί και στο μέλλον. Γιατί αν πράγματι το Σύμπαν στο οποίο ζούμε βρίσκεται πάνω σε μια μεμβράνη, τότε θα μπορούσε άνετα να βρισκόμαστε σε τροχιά σύγκρουσης με μια άλλη, παράλληλη σ’ εμάς, μεμβράνη ενός άλλου, παράλληλου σ’ εμάς, Σύμπαντος! Η σύγκρουση που θα επακολουθούσε θα μπορούσε άνετα να δημιουργήσει μια νέα “Μεγάλη Έκρηξη” και την δημιουργία ενός νέου Σύμπαντος με παρόμοια ή εντελώς άλλα χαρακτηριστικά.

Αλλά, ούτε κι αυτή η θεωρία μπορεί να λύσει όλα τα προβλήματα που σχετίζονται με την “Ώρα Μηδέν” της γέννησης του Σύμπαντος, οπότε για να μπορέσει να ενώσει την Κβαντική Μηχανική με την Σχετικότητα, η “Θεωρία των Χορδών” έχει μετατραπεί σε “Θεωρία των Υπερχορδών”, κάτω όμως από μια κατάσταση “υπερσυμμετρίας” η οποία προβλέπει την ύπαρξη κι άλλων σωματιδίων που μέχρι τώρα δεν έχουν ακόμη ανακαλυφθεί. Είτε έτσι όμως είτε αλλιώς, οσοδήποτε κομψή και όμορφη κι αν είναι μια μαθηματική θεωρία πρέπει να υποστεί αναγκαστικά το βάσανο της αποδεικτικής διαδικασίας, είτε με το πείραμα, είτε με την παρατήρηση, είτε και με τα δύο. Και αυτό αναμένεται ακόμη να πραγματοποιηθεί.

Διαβάστε και αυτά τα αφιερώματα του http://www.physics4u.gr/ για:

• Τις Χορδές και τις Υπερχορδές: Μια ανάπτυξη των θεωριών μαζί με μια ιστορική αναδρομή.
http://www.physics4u.gr/strings/string.html

• Την Θεωρία των Μ-χορδών: Άρθρο (μεταφρασμένο) από σελίδα του Πανεπιστημίου του Cambridge.
http://www.physics4u.gr/articles/mtheory.html

• Το σημερινό τοπίο στην Θεωρία των χορδών: Ένα άρθρο-αφιέρωμα με αφορμή την έναρξη λειτουργίας του Επιταχυντή CERN στην Ελβετία.
http://www.physics4u.gr/articles/2008/stringscape1.html

καθώς επίσης και ένα άρθρο για την σημασία τους ή την …ουτοπία τους

• Όλη η σύγχρονη Φυσική κρέμεται από μία... χορδή:
http://ypeppas.blogspot.com/2008/12/blog-post_06.html

Του Διονύση Π. Σιμόπουλου, διευθυντή του Ευγενιδείου Πλανηταρίου. Από το περιοδικό “γεωτρόπιο”, τεύχος Νο 426 που συνόδευε την “Σαββατιάτικη Ελευθεροτυπία” της 14ης Ιουνίου 2008.