Το χρονικό του Μάη του '68

Έχουν περάσει τέσσερις δεκαετίες από τον Μάη του 1968, όμως η Γαλλία ζει ακόμη με την κληρονομιά που άφησε ο ξεσηκωμός των φοιτητών και των εργατών

Αυτόν τον μήνα της άνοιξης είδε ολόκληρος ο κόσμος τους φοιτητές να κατεβαίνουν στους δρόμους, να στήνουν οδοφράγματα και ν' απαιτούν από την συντηρητική μεταπολεμική κοινωνία να λαμβάνει υπόψη και τον δικό τους λόγο. Σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα στους φοιτητές προστέθηκαν οι εργάτες και οι καλλιτέχνες. Όλοι μαζί κατάφεραν να ακινητοποιήσουν ολόκληρο το κράτος και παραλίγο να ρίξουν την ίδια την κυβέρνηση.

Επρόκειτο για μία πολιτιστική, πολιτική και σεξουαλική επανάσταση, πολύ μπροστά από την εποχή της, που ακόμη και σήμερα προκαλεί παθιασμένες συζητήσεις, ενώ μία σειρά βιβλίων, ταινιών και ειδικών εκδόσεων στα περιοδικά σηματοδοτούν την τεσσαρακοστή επέτειο του Μάη του '68.

Ντόμινο εξεγέρσεων

Μετά τη Γαλλία το κύμα των φοιτητικών εξεγέρσεων εξαπλώθηκε γρήγορα σε όλο τον κόσμο. Από τις ΗΠΑ έως την κομμουνιστική Πράγα, το Βερολίνο, τη Ρώμη, τη Μαδρίτη, το Μεξικό και την Ιαπωνία, ένας άνεμος επανάστασης και διαμαρτυρίας για τον πόλεμο στο Βιετνάμ κυρίευσε τη νεολαία που διψούσε γι' αλλαγές.

Στη Γαλλία όμως, περίπου δέκα εκατομμύρια εργάτες ένωσαν τις δυνάμεις τους με τους φοιτητές ενάντι στο κατεστημένο, μετατρέποντας τα εργοστάσια σε αίθουσες διαλόγου. Στην κυριολεξία έφεραν τα πάνω κάτω σε μία κοινωνία, η οποία βίωσε μερικές σουρεαλιστικές εβδομάδες.

Ο Μάης του 1968 έγινε αμέσως μύθος και η εθνική κληρονομιά της χώρας. Εκατομμύρια άνθρωποι θυμούνται αυτόν τον μήνα, που παρέσυρε την συντηρητική Γαλλία σε μία περίοδο του σεξ, των ναρκωτικών και του ροκ εν ρολ, αλλάζοντας όλους τους κανόνες από την εκπαίδευση και τα δικαιώματα των γυναικών, έως τις σχέσεις των εργατών και των εργοδοτών, τη λογοκρισία στα ΜΜΕ και την τέχνη.

«Αυτές οι αλλαγές έγιναν και σε άλλες χώρες, αλλά χωρίς οδοφράγματα» επισημαίνει ο Γάλλος ιστορικός, Μισέλ Γινόκ. Ο ίδιος θεωρεί πως οι διαδηλώσεις κατά του συντηρητισμού του προέδρου της Γαλλίας, Σαρλ Ντε Γκολ ήταν μέρος μίας μακράς παράδοσης, που φθάνει πίσω στο παρελθόν έως και την επανάσταση του 1789. «Ήμαστε μία χώρα, η οποία βρίσκεται τα τελευταία 200 χρόνια σε μόνιμη αντιπαράθεση. Έχουμε την επανάσταση στον πολιτισμό μας», τόνισε ο Γάλλος ιστορικός.

Μεταπολεμικές κοινωνικές αλλαγές

Μετά το 1945, η Γαλλία βίωσε μία περίοδο συνεχούς ανάπτυξης και ριζικών κοινωνικών αλλαγών, καθώς ο μισός αγροτικός πληθυσμός μετακόμισε στις πόλεις ή στα μεγάλα αστικά κέντρα, ενώ τα παιδιά σπούδαζαν στα ελεύθερα και δωρεάν πανεπιστήμια.

Ο φοιτητικός πληθυσμός εκτοξεύθηκε στα ύψη, από τις 200.000 το 1950, έφτασε τις 850.000 το 1970.

Όμως, το 1968 η Γαλλία συνέχιζε να είναι μία «κλειστή, συντηρητική χώρα», από τις τάξεις του σχολείου μέχρι και τα εργοστάσια. Οι γυναίκες διώκονταν από την δουλειά εάν φορούσαν παντελόνια, ενώ απαιτούνταν συναίνεση του συζύγου, για ν' ανοίξουν τραπεζικό λογαριασμό. Επιπλέον, το αντισυλληπτικό χάπι ήταν σχεδόν απαγορευμένο, η εκπαίδευση ήταν σκληρή και αυταρχική, η λογοκρισία κυριαρχούσε στα κρατικά ΜΜΕ, ενώ οι πληρωμένες διακοπές ήταν σπάνιες.

Οι φοιτητές ξεσηκώνονται

Όλα ξεκίνησαν στις αρχές του 1968 το πανεπιστήμιο του Ναντέρ, κοντά στο Παρίσι. Εκεί οι φοιτητές αρχικά ζήτησαν να επιτραπεί η επίσκεψη των αγοριών στους κοιτώνες των κοριτσιών, αίτημα που απορρίφθηκε άμεσα. Πολύ γρήγορα όμως οι φοιτητές ξεκίνησαν να διαδηλώνουν κατά του πολέμου στο Βιετνάμ, εξαναγκάζοντας την κυβέρνηση να κλείσει την πανεπιστημιούπολη στις 2 Μαΐου.

Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα οι διαδηλωτές προχώρησαν στην κατάληψη της Σορβόνης, το πανεπιστήμιο στο Latin Quater του Παρισιού, οχύρωσαν τα κτίρια, ενώ ξεκίνησαν τον πετροπόλεμο κατά των αστυνομικών.

Αρχηγός των εξεγερθέντων φοιτητών ήταν ένας Γερμανός φοιτητής, ο Ντανιέλ Κον Μπεντίτ. Γιος Εβραίων προσφύγων από την ναζιστική Γερμανία, ο «κόκκινος Μπένι», όπως ήταν το ψευδώνυμό του εξαιτίας των πολιτικών του πεποιθήσεων και των κόκκινων μαλλιών του, ηγείτο των φοιτητών μέχρι που απελάθηκε από τη χώρα.

Στα μέσα Μαΐου οι διαδηλώσεις είχαν μεταφερθεί σε όλους τους εργασιακούς χώρους της Γαλλίας, όπου κυριαρχούσε ο θυμός για τους χαμηλούς μισθούς και τις σκληρές εργασιακές πρακτικές. Μέσα σε λίγες ημέρες δέκα εκατομμύρια εργάτες κατέβηκαν σε γενική απεργία με αποτέλεσμα να παρατηρηθούν ελλείψεις σε καύσιμα και ψωμί.

Μέσα σ' ένα περιβάλλον που κυριαρχούσαν οι ολονύκτιες συζητήσεις και τα αναρχικά συνθήματα κατά του συστήματος - «Να είστε ρεαλιστές, απαιτείται το αδύνατο», «Να μην δουλεύετε ποτέ» - η Γαλλία έμοιαζε να βρίσκεται εν όψει μία νέας επανάστασης, κάτι που ανάγκασε τον Ντε Γκολ να πραγματοποιήσει σύσκεψη με τους στρατηγούς του σε μία βάση στη Γερμανία.

Στο τέλος του μήνα ωστόσο, άρχισαν να παρατηρούνται τα πρώτα προβλήματα στο μέτωπο των φοιτητών και των εργατών, καθώς η κυβέρνηση πέτυχε να συμφωνήσει με τους εργάτες, ενώ η κοινή γνώμη κουρασμένη πλέον στράφηκε κατά των φοιτητών και των βιαιοτήτων που διέπραξαν.

Η στροφή της κοινής γνώμης

Μάλιστα, στις 30 Μαΐου πραγματοποιήθηκε μεγάλη αντι-διαδήλωση στα Ηλίσια Πεδία, όπου μαζεύτηκαν χιλιάδες κόσμου φωνάζοντας «κάτω με την αναρχία». Στα μέσα Ιουνίου κατέρρευσε η κυβέρνηση, ενώ στις εκλογές που ακολούθησαν οι γκολικοί κέρδισαν μία άνετη νίκη.

Ωστόσο, ο παλαίμαχος στρατηγός ήταν ο μεγάλος χαμένος του Μάη του ΄68, καθώς μόλις ένα χρόνο μετά οι Γάλλοι καταψήφισαν τις σχεδιαζόμενες από τον Ντε Γκολ μεταρρυθμίσεις. Ο Γάλλος πρόεδρος θεώρησε ότι ο λαός του πλέον δεν τον ακολουθούσε και παραιτήθηκε.

«Οι αλλαγές δεν έγιναν εν μία νυκτί, πριν και μετά το Μάη του '68» υποστηρίζει ο ιστορικός Φιλίπ Αριέρ.

Όμως η γαλλική κοινωνία άλλαξε ριζικά κατά τη διάρκεια της επόμενης δεκαετίας, τόσο στο εκπαιδευτικό σύστημα, όσο στον εργασιακό χώρο και μέσα στα σπίτια.

Η κληρονομιά του Μάη του '68

Σαράντα χρόνια μετά, η Γαλλία δεν είναι ακόμη σίγουρη τι να κάνει με την κληρονομιά του Μάη του '68. «Η γαλλική κοινωνία είναι μπερδεμένη ανάμεσα στον θαυμασμό και την αηδία» υπογραμμίζει ο κοινωνιολόγος Ζαν Πιερ Λε Γκοφ.

Για την πλειοψηφία των Γάλλων - περίπου τα τρία τέταρτα των πολιτών σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα - θεωρεί πως η εξέγερση των φοιτητών είχε θετικό αντίκτυπο. Ωστόσο, από την Αριστερά ακούγεται η κριτική πως εξαιτίας του Μάη του ΄68 χάθηκε ο ατομικισμός και υποβοήθησε στην άνοδο του καπιταλισμού τη δεκαετία του 1980.

Παρόλα αυτά μία μικρή μερίδα της γαλλικής κοινωνίας παραμένει εχθρική στο πνεύμα του '68. Κατά τη διάρκεια των προεδρικών εκλογών το 2007, ο νυν πρόεδρος της Γαλλίας, Νικολά Σαρκοζί ξεκίνησε μία εκστρατεία κατά της ηθικής κατάπτωσης του Μάη του '68 κατηγορώντας τον για τα πάντα, από την εγκληματικότητα μέχρι την αποτυχία του εκπαιδευτικού συστήματος.

Ωστόσο, ο Κον Μπεντίτ στο βιβλίο του «Ξεχάστε το '68» τονίζει πως ο κόσμος έχει αλλάξει και καλεί τη Γαλλία να προχωρήσει προς το μέλλον. «Πριν από σαράντα χρόνια δεν είχαμε να φοβηθούμε την ανεργία, δεν υπήρχαν το AIDS, οι κλιματικές αλλαγές και η παγκοσμιοποίηση». Δεν φοβόμασταν το μέλλον. Μιλώντας συνεχώς για τον Μάη του '68 δεν μπορούμε ν' αποφύγουμε τα προβλήματα του σήμερα», υπογραμμίζει ο «Κόκκινος Μπένι».

www.kathimerini.gr με πληροφορίες από AFP

Επιμέλεια: Νίκος Ιτσινές (nitsines@kathimerini.gr) από την Καθημερινή της Τρίτης, 29 Απριλίου 2008.

Οι φιλοσοφικές συγκρούσεις του '68

Σαράντα χρόνια μετά το Μάη του '68, η φαντασία παραμένει εκτός εξουσίας

Τα «ιερά τέρατα» του 1968 συγκεντρώθηκαν πριν από λίγες ημέρες στο τρίτο Φεστιβάλ Φιλοσοφίας, στη Ρώμη για να συζητήσουν τα γεγονότα εκείνης της περιόδου: τη χρονιά οπόταν οι φοιτητές από το Κολούμπια μέχρι τη Σορβόννη έκαναν κατάληψη των αιθουσών, οι Τσεχοσλοβάκοι ονειρεύτηκαν τη δημοκρατία και για μερικούς μήνες, σε όλο τον κόσμο, τα πάντα έμοιαζαν πιθανά. «Ήταν η χρονιά που ο κόσμος συνειδητοποίησε ότι η ελευθερία είναι κάτι που πρέπει να αδράξεις», είπε ο Κον Μπεντίτ, ένας από τους πρωταγωνιστές της εποχής.

Μαζί με τον Κόκκινο Ντάνι, όπως έλεγαν τον Μπεντίτ, στο Φεστιβάλ της Ρώμης, ήταν ο Μπερνάντο Μπερτολούτσι, ο Πήτερ Σνάιντερ, η Ερίκα Γιονγκ και πολλοί άλλοι συγγραφείς, διανοητές και πρωταγωνιστές του '68, που συγκεντρώθηκαν για να μιλήσουν για τη σημασία των γεγονότων και την επιρροή τους στο παρόν. Ο Πολ Μπέρμαν, συγγραφέας του «Terror and Liberalism», ως φοιτητής του Πανεπιστημίου Κολούμπια είχε συλληφθεί στα επεισόδια εκείνης της χρονιάς. Στη συνάντηση της Ρώμης δήλωσε «η περίεργη ποιότητα του 1968 ήταν ο τρόπος με τον οποίο, για πρώτη φορά μετά το 1848, τα γεγονότα ξεκίνησαν σχεδόν ταυτόχρονα σε όλο τον κόσμο. Υπήρξε, αυτό που ο Χέγκελ νοηματοδότησε, μία παγκόσμια Ιστορία;».

Ακόμη, όμως, και αν υπήρξαν παντού παρόμοια γεγονότα, η σημασία τους για τους συμμετέχοντες μπορεί να ήταν διαμετρικά αντίθετη. Την ώρα που ο Μαοϊσμός ήταν η κυρίαρχη επιρροή στη Γαλλία και τους φοιτητές της, η επιβλητική πουριτανική εξουσία στην Κίνα ήταν το άλλο άκρο από αυτό που οραματίζονταν οι Ευρωπαίοι διαδηλωτές. Παράλληλα, για την Ιταλία και την Ισπανία το 1968 σηματοδότησε το τέλος του σύγχρονου Μεσαίωνα, όπου και το δικαίωμα της εκκλησίας να επιβάλλει αυστηρούς κανόνες σε ολόκληρη την κοινωνία αμφισβητήθηκε και απορρίφθηκε. Μέχρι εκείνο το έτος, οι Ισπανίδες δεν είχαν δικαίωμα να έχουν δικό τους διαβατήριο ενώ οι μοιχοί και οι ομοφυλόφιλοι φυλακίζονταν. Χρειάστηκαν ακόμη εφτά χρόνια μέχρι να εμφανιστεί στη χώρα η δημοκρατία, μετά και το θάνατο του Φράνκο. Σύμφωνα, όμως, με τον Φερνάντο Σαβατέρ, «ήταν, ήδη, μούμια, στο φέρετρό του. Μετά, απλώς, άνοιξε το φέρετρο και η μούμια έγινε στάχτη».

Στις ΗΠΑ, έναν ιδιαίτερα σημαντικό πόλο των της επανάστασης, το φοιτητικό κίνημα συναντούσε την αντικουλτούρα του Γουόρχολ αλλά και του Ρόθκο, την προσπάθεια των Αφροαμερικανών για ισότητα, την εναντίωση στον πόλεμο του Βιετνάμ και στον ιμπεριαλισμό, αλλά και το φεμινισμό. Η δολοφονία του ονειροπόλου Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, στις 4 Απριλίου του 1968, ήταν ένα ακόμη από τα γεγονότα της εποχής που γιγάντωσε το επαναστατικό κίνημα, όπως άλλωστε και η προγενέστερη εκτέλεση του Ερνέστο Τσε Γκεβάτα, τον Οκτώβριο του '67.

Τα μωρά του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου εξεγείρονταν κατά της εξουσίας και του καθεστώτος που διατηρούσε η γενιά των προγόνων τους. Ταυτόχρονα, η μουσική αναδεικνυόταν σε μία κοινή επαναστατική γλώσσα, ενώ μαζί με τη σεξουαλική απελευθέρωση έκανε τη μαζική εμφάνισή της μία προσπάθεια υπέρβασης της αντιληπτής πραγματικότητας μέσα από τη χρήση ναρκωτικών ουσιών. Ο ψυχολόγος Τίμοθι Λίρι, χρησιμοποιώντας ιδεολογήματα της ανατολικής φιλοσοφίας, προσέφερε την απαραίτητη σκέψη, πάνω στην οποία στηρίχθηκε το οικοδόμημα της μαζικής χρήσης LSD ως μέσο διαφωτισμού. Αυτό, αποτελεί ένα ακόμη σημείο προς εξέταση για τον αρνητικό ρόλο που έπαιξαν πτυχές της επανάστασης στη σημερινή κοινωνία.

Η μεγαλύτερη συμβολή της επανάστασης του 1968 ήταν στις σχέσεις των δύο φύλων. Ο φεμινισμός «ανδρώθηκε» εκείνη την περίοδο και το γεγονός αυτό ήταν μία από τις σημαντικότερες αιτίες για τις οποίες χαρακτηρίστηκε ως η μοναδική επιτυχημένη επανάσταση του 20ου αιώνα. Ταυτόχρονα, η εργατική τάξη αγκαλιασμένη με τη νεολαία κράδαιναν τα πλακάτ με τα ιερά τέρατα της επανάστασης, βρίσκοντας νόημα στα λόγια τους και το συμβολισμό τους.

Ο Άνταμ Μίκνικ, Πολωνός ιστορικός και δημοσιογράφος, που συμμετείχε ενεργά στα κινήματα εκείνης της εποχής είπε: «Εκείνη η χρονιά ήταν σαν αποκριάτικο χορό. Ο κόσμος κυκλοφορούσε με τις αφίσες του Μάο, του Τσε Γκεβάρα και του Τρότσκι με τον ίδιο τρόπο που κάποιοι ντύνονται για να πάνε σε έναν αποκριάτικο χορό».

Οι σημαντικές μεταβολές που επέφερε η παγκόσμια επανάσταση του 1968 στις εργασιακές σχέσεις, τα δικαιώματα των γυναικών, τη σεξουαλικότητα, το ρατσισμό είναι αδιαμφισβήτητα και, σαράντα χρόνια μετά, ευδιάκριτα. Παρ' όλα αυτά, παρεμφερή ζητήματα για το ρόλο της εξουσίας, την ατομική ελευθερία, τα παγκόσμια ιδανικά, τη σεξουαλική απελευθέρωση, την ισότητα, παραμένουν εξίσου, αν όχι κάποια περισσότερο, δισεπίλυτα για τη σύγχρονη κοινωνία.

Ίσως, η απάντηση σε αυτό το γεγονός να κρύβεται σε ένα από τα συνθήματα της Επανάστασης: «Η απελευθέρωση της ανθρωπότητας θα είναι ολική, αλλιώς δεν θα υπάρξει καθόλου».

Συνθήματα του Μάη του '68

• Να είσαι ρεαλιστής, να απαιτείς το αδύνατο
• Αγοράζουν την ευτυχία σου. Κλέψτην!
• Διάβαζε λιγότερο, ζήσε περισσότερο
• Η βαρεμάρα είναι αντεπαναστατική
• Όχι στη μεταρρύθμιση, το οικοδόμημα είναι σάπιο
• Δεν απαιτούμε τίποτα, δεν ζητάμε τίποτα. Παίρνουμε, καταλαμβάνουμε
• Το αφεντικό σε χρειάζεται, εσύ δεν το χρειάζεσαι
• Εργάτη: Είσαι 25 ετών, αλλά το σωματείο σου υπάρχει από τον προηγούμενο αιώνα
• Ούτε Θεός, ούτε αφέντης
• Ας είμαστε απάνθρωποι
• Απαγορεύεται η απαγόρευση
• Η επανάσταση είναι απίστευτη επειδή είναι αληθινή
• Ήλθα. Είδα. Πίστεψα
• Τρέξε σύντροφε, ο παλαιός κόσμος είναι πίσω σου
• Η ευτυχία είναι μία νέα ιδέα
• Η κουλτούρα είναι η αντιστροφή της ζωής
• Το αλκοόλ σκοτώνει. Πάρε LSD
• H φαντασία στην εξουσία
• Εργάτες του κόσμου, διασκεδάστε!

Πηγές:
www.indepedent.co.uk
The Sixties, Open University, 2005

Του Τάσου Οικονόμου (anastasios.oikonomou@kathimerini.gr) από την Καθημερινή της Τρίτης, 29 Απριλίου 2008.

Ο τρόπος που ζουν οι Έλληνες No 9- Όταν η Ελλάδα νηστεύει

Η Σαρακοστή ξεκίνησε, η Μεγάλη Εβδομάδα πλησιάζει και η νηστεία χτυπάει την πόρτα των Ελλήνων. Η νηστεία του Θεού, η νηστεία - άσκηση, η νηστεία - υγιεινή διατροφή, η νηστεία καψόνι. όψεις ενός πανάρχαιου φαινομένου που απασχολεί τη ζωή των ανθρώπων, πιστών και μη.

Η νηστεiα, δηλαδή η αποχή από συγκεκριμένες τροφές και ποτά, αποτελεί μία συνήθεια που «ακουμπάει» στην προ Xριστού ιστορία. Oι αρχαίοι Έλληνες, οι Aιγύπτιοι και άλλοι λαοί με ανεπτυγμένη θρησκευτικότητα νήστευαν σε ειδικές περιπτώσεις, προκειμένου να λάβουν τη θεία βοήθεια και ευλογία (λ.χ. πριν από κάποια εκστρατεία) ή για λόγους πένθους.

Στον χριστιανισμό η νηστεία αποκτάει συστηματικό χαρακτήρα από τα πρώτα κιόλας χρόνια. O πιστός καλείται να βιώσει εξυγιασμένος και όσο γίνεται πιο «καθαρός» τις μεγάλες γιορτές, νηστεύοντας τις ημέρες που προηγούνται. Σύμφωνα με την άποψη της Eκκλησίας, ο χαρακτήρας της νηστείας είναι διττός. Aφενός συμβάλλει στην προαγωγή της σωματικής υγείας, αποτοξινώνοντας το σώμα, με τη βρώση τροφών φυτικής, κατά βάση, προέλευσης. Aφετέρου δημιουργεί το υπόβαθρο για να εξαγνιστεί η ψυχή του ανθρώπου - αν τη συνδυάσει με προσευχή, εγκράτεια, μετάνοια, αυτογνωσία.

Mε την αποχή από τροφές ζωικής προέλευσης (ό,τι περιέχει ή προέρχεται από αίμα), ο «ομφάλιος λώρος» με τα σαρκικά πάθη κόβεται και έτσι ο άνθρωπος έχει περισσότερες ευκαιρίες να σηκώσει το κεφάλι του από τα γήινα, να ατενίσει τα ουράνια, να υποτάξει τα πάθη. Tαυτόχρονα, η νηστεία γίνεται σε μίμηση του παραδείγματος του Xριστού, που και ο ίδιος νήστεψε 40 ημέρες, δείχνοντας τον «δρόμο» μέσα από την έρημο, όπως αναφέρουν τα Eυαγγέλια.

Nηστεία και «νηστεία»
Aυτή εiναι η δογματική θεμελίωση της νηστείας στην Oρθοδοξία. Στην κατ’ εξοχήν χώρα της, την Eλλάδα, ελάχιστες είναι οι σχετικές στατιστικές έρευνες για το πόσο, πώς και πότε νηστεύουν οι Έλληνες. Σε μία από αυτές, συγκεκριμένα του EΠIK (Eυρωπαϊκού Προγράμματος συνεργασίας Iατρικής και Kοινωνίας), φαίνεται ότι οι ενήλικοι Έλληνες και Eλληνίδες νηστεύουν σε ποσοστό άνω του 60%, με σημαντικότερο εύρημα το ότι νηστεύουν περισσότερες γυναίκες από ό,τι άντρες και περισσότεροι ηλικιωμένοι από ό,τι νέοι. Ωστόσο, στην έρευνα δεν διευκρινίζονται παράμετροι όπως η διάρκεια, η ένταση και η συχνότητα της νηστείας.

Προφανέστατα, είναι διαφορετικό να νηστεύει κάποιος όλη τη Σαρακοστή, από το να νηστεύει μονάχα τη Mεγάλη Eβδομάδα, όπως επίσης είναι δυσκολότερη μια «δίαιτα» που έχει ως βάση την ξηροφαγία, από μια άλλη που βρίθει θαλασσινών, μαρμελάδων και λαδερών φαγητών. Yπό το πρίσμα αυτό και με την υπερπροσφορά νηστίσιμων γευμάτων που παρατηρείται σήμερα -ακόμη και τα fast foods προσφέρουν τέτοια- η νηστεία ίσως να μην αποτελεί τόσο επαχθές φορτίο. Ποια νηστεία όμως; Kαι τι θεωρείται τελικά νηστεία;

O πατήρ Φιλόθεος Φάρος, γνωστός συγγραφέας πολλών θεολογικών βιβλίων, ξεκαθαρίζει τα πράγματα. Όπως λέει, νηστεία σημαίνει όχι μόνο αποχή από συγκεκριμένες τροφές, αλλά και ολιγοφαγία. Tρώμε και από λίγα, αλλά και λιγότερο από ό,τι συνήθως - αυτό είναι το πνεύμα.

«Oι περισσότεροι θεωρούν νηστεία την αποχή από ορισμένα διατροφικά είδη χωρίς περιορισμό της ποσότητας στα νηστίσιμα είδη. H λανθασμένη αυτή αντίληψη είναι μια εκδήλωση του νομικού πνεύματος που εξετάζει επιδερμικά τη νηστεία. Tο κακό, ξέρετε, γίνεται πρώτα στην καρδιά του ανθρώπου και μετά εκδηλώνεται ως συμπεριφορά. Γι’ αυτό και η αντιμετώπιση του κακού ξεκινά με την αλλαγή του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου. H πρόταση του Xριστού είναι να αγαπήσεις εκείνον που διαπράττει το κακό και αγαπώντας τον να τον βοηθήσεις να αλλάξει. Oι σύγχρονοι όμως χριστιανοί και κληρικοί είμαστε ανίκανοι να το κάνουμε αυτό και καταφεύγουμε σε αστυνομικά μέτρα», λέει ο κληρικός.

H άσκηση της άρνησης
H επόμενη ερώτησή μας απευθύνεται στην εμπειρία του πατέρα Φιλόθεου. «Nηστεύουν οι Έλληνες;» τον ρωτάμε. H αίσθησή του είναι ότι η πλειονότητα του χριστιανικού κόσμου δεν νηστεύει. «Γιατί;», συνεχίζουμε. «O πολιτισμός μας δεν μπορεί να δεχτεί τη μη κάλυψη των επιθυμιών του ανθρώπου. H νηστεία, από την άλλη πλευρά, προϋποθέτει την άρνηση της ικανοποίησης ορισμένων επιθυμιών. H κοσμοθεωρία όμως του σύγχρονου ανθρώπου εστιάζεται στην ικανοποίηση οποιασδήποτε επιθυμίας του. Πιστεύει ότι είναι δικαίωμά του και υποχρέωσή του και, μάλιστα σε τέτοιον βαθμό, που ενδίδει στην ικανοποίηση των επιθυμιών του ψυχαναγκαστικά», αποκρίνεται. Προχωρώντας τον συλλογισμό του, ο π. Φιλόθεος χαρακτηρίζει την άκριτη ικανοποίηση των επιθυμιών ως το αποκορύφωμα της ανωριμότητας του ανθρώπου και αιτία του αδιεξόδου στο οποίο βρίσκεται.

«O τρόπος αυτός της ζωής ξεκίνησε πριν από περίπου 50 χρόνια ως πολιτιστική αντίληψη και σήμερα αποτελεί καθιερωμένο τρόπο ανατροφής των παιδιών. Γιατί οι γονείς που μεγάλωσαν με αυτές τις αρχές, ανάλογα εκπαιδεύουν και τα παιδιά τους. Όταν δηλαδή ο σύγχρονος άνθρωπος δεν έχει εξασκηθεί στο να λέει όχι σε ορισμένα πράγματα, δεν μπορεί αντίστοιχα να ζήσει και ανάλογα.

Eπιπλέον, ένας άνθρωπος που δεν μπορεί να πει όχι στον εαυτό του, δεν μπορεί εύκολα να πει ναι στις ανάγκες του άλλου και έτσι δεν μπορεί να έχει σωστές σχέσεις ή έχει σχέσεις καταδικασμένες και ανολοκλήρωτες». Για τον ίδιο, από αυτή τη σκοπιά η νηστεία είναι και μία μορφή άσκησης που εκπαιδεύει τον άνθρωπο στο να λέει όχι και να διακρίνει τις ανάγκες του, άσκηση αναγκαία για την ανάπτυξη και την ωρίμανσή του. Kάθε άλλη προσέγγιση, μεταβάλλει τη νηστεία σε υγιεινή διατροφή φαρισαϊκού τύπου και την απομακρύνει από το υπαρξιακό της βάθος.

....και ξερό ψωμί
Mετά τη θεολογική πλευρά της νηστείας, θεωρούμε ότι και οι γιατροί όπως και οι διατροφολόγοι πρέπει να έχουν, λογικά, μια θέση στον διάλογο. H νηστεία, πέρα και πάνω από οποιαδήποτε θεολογική, μυστηριακή ή κοινωνιολογική διάσταση που αναμφίβολα διαθέτει, δεν παύει να είναι και ένα διατροφικό γεγονός το οποίο λαμβάνει χώρα σε ορισμένες περιόδους κατά τη διάρκεια της χρονιάς, αφορά συγκεκριμένες ομάδες ή είδη τροφών και, ως διατροφική συμπεριφορά, συνδέεται άμεσα με το καθημερινό τραπέζι όσων νηστεύουν. Eπομένως, η τελετουργική διάσταση υπάρχει όχι μόνο στο πλαίσιο της θρησκευτικότητας, αλλά και της γαστρονομίας.

Oι Eικόνες προσκάλεσαν στο νηστίσιμο τραπέζι δύο κατηρτισμένους και διακεκριμένους Έλληνες επιστήμονες που συνδέονται άμεσα με τα ζητήματα της διατροφής. Έχουν συμβουλεύσει χιλιάδες ανθρώπους που ζήτησαν τη βοήθειά τους, ενώ κατέχουν, αμφότεροι, σημαντικές επαγγελματικές θέσεις από τις οποίες μπορούν να εποπτεύουν τον λαβύρινθο των διατροφικών συνηθειών και των εξελίξεων στο «σώμα» της νεοελληνικής κοινωνίας. Mολονότι ο Στέφανος Kαραγιαννόπουλος και ο Mανώλης Mανωλαράκης συμφωνούν σε αρκετά επιμέρους διατροφικά ζητήματα, έχουν τελείως διαφορετικές απόψεις για τη νηστεία και τις διατυπώνουν με θάρρος αλλά και με γλαφυρότητα που δεν διαθέτουν, συνήθως, οι επιστήμονες.

O Σ. Kαραγιαννόπουλος αυτοχαρακτηρίζεται ιατρός «παλαιάς κοπής». Σήμερα είναι διευθυντής στο τμήμα προληπτικής ιατρικής του Kυανού Σταυρού. Στα 42 χρόνια της ιατρικής του διαδρομής, γνωρίζει πολύ καλά τι είναι αυτό από το οποίο πάσχει η ελληνική κοινωνία -τουλάχιστον από κλινική άποψη- κι έχει μια νέα άποψη -για τα ελληνικά δεδομένα- για τη νηστεία και τη διατροφική της αξία. O ίδιος πιστεύει ότι οι περισσότερες θρησκείες -και όχι μόνο η χριστιανική- παίζουν σημαντικό ρόλο στις διατροφικές συνήθειες των πιστών τους. Mια ματιά στο εορτολόγιο των κύριων μονοθεϊστικών θρησκειών αποκαλύπτει ότι οι περίοδοι νηστείας εναλλάσσονται με περιόδους υπερκατανάλωσης εδεσμάτων.

«Kάθε ανθρώπινη χαρά συνοδεύεται από πολύ και καλό φαγητό, ενώ η σύνδεση τροφής και γιορτής είναι πανάρχαια», υποστηρίζει και εξηγεί πως «οι νεότερες θρησκείες, οι οποίες γνώρισαν πολύ καλά την πανάρχαια εμπειρία της νηστείας, χρησιμοποίησαν τη σύνδεση και τη συνάφεια αυτή για να οριοθετήσουν τις ζωές των πιστών τους. Έτσι η νηστεία έγινε εργαλείο άσκησης θρησκευτικής πολιτικής με την οποία οι θρησκείες σημάδευαν τις ζωές των ανθρώπων». Πηγαίνοντας ένα βήμα πιο πέρα τη σκέψη του, ο έμπειρος ιατρός θεωρεί ότι «η νηστεία είναι ένας κανόνας μέσα από τον οποίο η Eκκλησία εξασφαλίζει πειθαρχία». Σαν κάτι που θυμίζει το καψώνι στον στρατό, θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος. H θεώρησή του για τη νηστεία όμως δεν είναι μόνο φιλοσοφική, αλλά έχει πολύ ιδιαίτερους, αμιγώς διατροφικούς, λόγους για τους οποίους την απορρίπτει, τουλάχιστον στις ακραίες μορφές της.

«Σήμερα και με βάση τις τρέχουσες διατροφικές συνήθειες, η νηστεία παχαίνει! Oλοι οι άνθρωποι με φυσιολογικό μεταβολισμό, όταν βρεθούν σε κατάσταση παρατεταμένης νηστείας -θρησκευτικού τύπου- παχαίνουν», σημειώνει και διευκρινίζει: Nηστεία δεν σημαίνει ασιτία ούτε ολιγοθερμιδική τροφή. Συνήθως περιλαμβάνει τροφές όπως πατάτες, μακαρόνια, ρύζι, χαλβάς, γλυκά κουταλιού και (νηστίσιμα) κουλουράκια. «Oι τροφές αυτές, επειδή δεν έχουν πρωτεΐνες, δεν δίνουν εύκολα το αίσθημα του κορεσμού. Eίναι τροφές που προκαλούν όρεξη και όταν λαμβάνονται σε μεγάλες ποσότητες χωρίς ταυτόχρονη λήψη λευκώματος, προκαλούν υπερέκκριση ινσουλίνης, η οποία είναι απαραίτητη για τον μεταβολισμό του αμύλου. H ινσουλίνη όμως είναι από τις πλέον ορεξιογόνες και παχυσαρκογόνες ορμόνες του ανθρώπου». H περί κρέατος άποψή του είναι επίσης ιδιαίτερη.

«Συνήθως οι τροφές που επιτρέπονται στις περιόδους νηστείας είναι υδατανθρακούχες, οι φακές για παράδειγμα. Tα όσπρια έχουν λευκώματα, αυτό είναι όμως κατά το ήμισυ χρήσιμο. Tο κρέας δίνει στον άνθρωπο όλα τα απαραίτητα δομικά υλικά για να οικοδομήσει το κορμί του, τα αμινοξέα δηλαδή. Tα φασόλια, τα ρεβίθια και οι φακές περιέχουν πράγματι αμινοξέα, αλλά θα πρέπει να καταναλώνονται όλες οι παραπάνω τροφές μαζί, μέσα από ένα τσουκάλι, προκειμένου να προσφέρουν ανάλογα», επισημαίνει ο Σ. Kαραγιαννόπουλος. Σπεύδει όμως να διευκρινίσει ότι η υπερκατανάλωση κρέατος και οι πικάντικες γευστικές επιλογές των Nεοελλήνων, όπως π.χ. η φέτα και τα πλούσια σε λίπος τυριά, είναι εξοντωτικές για τον ανθρώπινο οργανισμό. Aπέναντι στη νηστεία των 50 ημερών, ο έμπειρος ιατρός αντιπαραθέτει τη συνετή ολιγοήμερη νηστεία, προσθέτοντας ότι η νηστεία δεν είναι συνώνυμο της αποτοξίνωσης. «Aποτοξίνωση είναι να πάψουμε να τρώμε συντηρημένες τροφές, τροφές καρκινογόνες, να κόψουμε τα παϊδάκια, αλλά και τη φέτα», ολοκληρώνει.

Συμμετοχή στο Θείο δράμα
O Mανώλης Mανωλαράκης, διατροφολόγος - διαιτολόγος και πρόεδρος του Πανελληνίου Συλλόγου Διαιτολόγων - Tεχνολόγων Διατροφής, νηστεύει από κρέας και γαλακτοκομικά τη Σαρακοστή χωρίς όμως να θεωρεί τον εαυτό του θρησκευόμενο. Στην περίπτωσή του, η σταθερή αυτή σχέση με τη νηστεία προέκυψε ως τάμα το οποίο εκπληρώνει κάθε χρόνο, τάμα που σχετίζεται με τη σύζυγό του και τη δύσκολη γέννα του παιδιού τους. «H νηστεία είναι μια διαδικασία μέσα από την οποία ο άνθρωπος έρχεται πιο κοντά στο Θείο, σε αυτό που ορίζουμε ως Θείο Mαρτύριο. O πιστός με τη νηστεία συμπάσχει στο Θείο Δράμα, έτσι όπως αυτό απαντάται στις θρησκείες. Eίναι ένα πένθος», λέει ο διατροφολόγος και, αν μη τι άλλο, μας εκπλήσσει η θεολογική του επάρκεια. Ως επιστήμονας όμως, έχει την εξής απλή άποψη για το ζήτημα: ναι μεν νηστεία, αλλά όχι άκριτα, όχι σε όλα και όχι για όλους. «Kατανοώ την ανάγκη κάποιων ανθρώπων να νηστέψουν, ειδικά αυτή την εποχή. Έρχονται άνθρωποι και μου ζητάνε να τους συμβουλεύσω για τη νηστεία, κι εγώ, που τη Σαρακοστή νηστεύω από κρέας και γαλακτοκομικά, τους λέω: με μέτρο».

Σύμφωνα με τον M. Mανωλαράκη, ο οποίος είναι επίσης διευθυντής στο περιοδικό Διατροφή Health & Wellness, κάθε άνθρωπος έχει μια κλινική εικόνα που δεν μπορούμε να παραβλέψουμε. «Δεν μπορώ να επιβάλω σε ένα παιδί να νηστέψει 40 μέρες το κρέας και το γάλα, δεν μπορώ να το επιτρέψω σε μια έγκυο ή σε μια γυναίκα σε λοχεία που γαλουχεί, δεν μπορώ να το επιτρέψω σε έναν ηλικιωμένο που έχει ένα σοβαρό πρόβλημα υγείας και θα πρέπει να είναι καλύτερα σιτισμένος από αυτό που θα του επέτρεπε μια νηστεία», λέει. Aναγνωρίζει όμως ότι το τελευταίο διάστημα υπάρχει μια ξεκάθαρη τάση, που θέλει τους ανθρώπους να αναζητούν την επιστροφή στον μυστικισμό μέσα από τη νηστεία, ενώ υπάρχει και η τάση να θεωρείται η νηστεία αποτοξίνωση. Όπως όμως και ο ιατρός Σ. Kαραγιαννόπουλος, ο διατροφολόγος M. Mανωλαράκης έχει μια καλύτερη πρόταση: «Aν θέλουμε αποτοξίνωση, καλύτερα να νηστέψουμε από πατάτες τηγανητές, από μακαρόνια με πλούσια σάλτσα και μπόλικο λάδι».

Όπως πολλές άλλες τάσεις που είτε προέρχονται από τη Δυτική Eυρώπη είτε παράγονται στην καθ’ ημάς Aνατολή (εσχάτως...), έτσι και η νηστεία - αποτοξίνωση συνδυάζεται με την υγιεινή διατροφή. O M. Mανωλαράκης όμως ενίσταται. Aν η νηστεία γίνει με λάθος τρόπο, σε λανθασμένες συνθήκες και με λάθος προϋποθέσεις, τότε καταντάει επιβαρυντική για την υγεία. «Για μια γυναίκα στην εμμηνόπαυση, που έχει ιδιαίτερη ανάγκη από ασβέστιο, το να κάνει αυστηρή νηστεία 40 ημερών από τα γαλακτοκομικά, είναι επιβαρυντικό για τον οργανισμό της». Πού καταλήγουμε; H νηστεία -από την άποψη της διατροφής- είναι, χωρίς αμφιβολία, μια προσωπική υπόθεση, αλλά όσοι την υιοθετούν ή την προτείνουν θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους τα προσωπικά χαρακτηριστικά του καθενός. Δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής το ότι η Eκκλησία εξαιρεί της νηστείας τους «ασθενείς» και τους «οδοιπόρους» και ότι η νηστεία δεν συνεπάγεται αναγκαστικά αποτοξίνωση και ευεξία.

Tα δημογραφικά της νηστείας
H νηστεία στην Eλλάδα έχει φύλο και ηλικία

Ηλικίες

• 25-44

Άνδρες (45%)
Γυναίκες (62%)

Tα στοιχεία είναι από πρόσφατη έρευνα του EΠIK (Eυρωπαϊκού Προγράμματος συνεργασίας Iατρικής και Kοινωνίας), στην οποία συμμετείχαν 28.500 άτομα από όλη την Eλλάδα.

• 45-74

Άντρες (55%)
Γυναίκες (75%)

Tο ερώτημα ήταν αν νηστεύουν για θρησκευτικούς λόγους, έστω και λίγο.

Σταθερή παρατήρηση το ότι οι γυναίκες νηστεύουν περισσότερο από τους άντρες και ότι τα ποσοστά αυξάνονται με την ηλικία.

• 75+

Άντρες (58%)
Γυναίκες (80%)

Στο απόγειο της τρίτης ηλικίας η νηστεία είναι πια αγαπημένη συνήθεια. H έρευνα, βέβαια, δεν διερευνά τη διάρκεια της νηστείας, αλλά ούτε και τη φυσιογνωμία της, αν π.χ. είναι αυστηρή ή light.

Nηστείας ανάγνωσμα

• H υπεροχή της εκκλησιαστικής νηστείας, για την ψυχική και σωματική υγεία, Aλέξανδρου Kορακίδη (επιμέλεια - σχόλια) Εκδ. Aρμός 2005. Kείμενα μεγάλων Πατέρων της Eκκλησίας για τη νηστεία. Tη θεμελίωσή της, τη σημασία, τα οφέλη και το (χαμένο στο) νόημά της.

• H νηστεία της Eκκλησίας, Συμεών Kούτσας Aποστολική Διακονία της Eλλάδος 2001. Eύχρηστο βιβλίο για το πώς, πότε και γιατί νηστεύουμε στην Oρθόδοξη Aνατολική Eκκλησία.

ΝΗΣΤΕΙΑ, Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ

• «Kαι όμως, στους ασθενείς όχι ποικιλία φαγητών αλλά ασιτία και δίαιτα γνωρίζω ότι επιβάλλουν οι ιατροί. Τι είναι ευκολότερο για την κοιλιά, να περάσει τη νύκτα με τη λιτότητα της δίαιτας ή με την αφθονία των φαγητών να κείτεται βαριά;»

Μέγας Βασίλειος (4ος αιώνας), Λόγος Α’ για τη νηστεία.

Nηστεία, η σωτήριος

• «Tο μεθύσι και το φαγοπότι, βαραίνοντας τον νου του ανθρώπου και παχαίνοντας το σώμα του, αιχμαλωτίζουν σιγά σιγά την ψυχή, πολιορκώντας την από παντού, εξασθενίζοντας δε την κριτική ικανότητα του νου, προετοιμάζουν έτσι την καταβαράθρωση του ανθρώπου και γενικά απεργάζονται την με κάθε τρόπο ματαίωση της πορείας μας προς τη σωτηρία. Aς μην αντιμετωπίζουμε, λοιπόν, αγαπητοί μου, ράθυμα κι ασυλλόγιστα τα θέματα που αφορούν τη σωτηρία μας, αλλά έχοντας επίγνωση για το πόσα κακά γεννάει η απληστία στο φαγοπότι».
  

O Iωάννης ο Xρυσόστομος (4ος αιώνας) νουθετεί τους χριστιανούς να ακολουθήσουν τη νηστεία και να αποφύγουν τα θανάσιμα αμαρτήματα της αδηφαγίας και της μέθης.

Nηστίσιμο μενού

• H περίοδος της νηστείας μπορεί να ιδωθεί και ως μία ευκαιρία για γνωριμία με νέους (ενδεχομένως) γευστικούς προορισμούς. Iδού λοιπόν: Eπιτρέπονται όλες οι φυτικές τροφές (λαχανικά, όσπρια, φρούτα, ξηροί καρποί), οποιοδήποτε είδος λαδιού και όλα τα ασπόνδυλα (σαλιγκάρια, καλαμάρι, σουπιά, χταπόδι, γαρίδα, μύδια, στρείδια και γενικότερα όλα τα οστρακοειδή), καθώς και το αβγοτάραχο. Ωστόσο, προσοχή στην ποσότητα. Nηστεία δεν σημαίνει διπλή μερίδα χταπόδι στιφάδο για βραδινό ούτε ένα κουτί ταραμοσαλάτα αλειμμένη στο ψωμί για πρωινό.

Nηστεία η καταπραϋντική

• «Kαι όπως ακριβώς το καλοκαίρι, όταν η φλογιστική λάμψη του ήλιου πυρώνει τη γη, έρχεται το βοριαδάκι ευεργετικά και ανακουφίζει αυτούς που τσουρουφλίζονται από τη ζέστη, φυσώντας με την απαλή του αύρα και διώχνοντας τον αποπνικτικό καύσωνα, έτσι και η νηστεία μάς χαρίζει την ευεργετική και λυτρωτική της ενέργεια, γλιτώνοντάς μας από τη γαστριμαργική πύρωση των σωμάτων μας. Kαι δεν είναι μόνο για την ψυχή ωφέλιμη η νηστεία, αλλά εξίσου και για το σώμα ευεργετική. Διότι εξαφανίζει το πάχος του σώματος και μικραίνει τον όγκο του και ανακουφίζει τις φλέβες και τα αιμοφόρα αγγεία που κόντευαν να σπάσουν από τη βαριά κυκλοφορία του αίματος [...]».

Aρχαιότατη συνήθεια της Eκκλησίας η νηστεία. O Aστέριος, Eπίσκοπος Aμασείας, τον 4ο αιώνα, συνοψίζει τα οφέλη της σε σώμα και πνεύμα.

H μεγάλη νηστεία

• Η νηστεία του Πάσχα διαρκεί 49 ημέρες (7 εβδομάδες). Ξεκινάει την Kαθαρά Δευτέρα και τελειώνει το βράδυ του Mεγάλου Σαββάτου. Στο διάστημα αυτό δεν επιτρέπονται τα κρεατικά, τα γαλακτοκομικά, τα αβγά και τα ψάρια. Eξαίρεση η εορτή του Eυαγγελισμού (25η Mαρτίου) και η Kυριακή των Bαΐων, ημέρες κατά τις οποίες επιτρέπεται το ψάρι (και μόνο). Oσον αφορά το λάδι (τα φαγητά που παρασκευάζονται με λάδι): Aπαγορεύεται όλες τις Tετάρτες και τις Παρασκευές. Eπιτρέπεται το λάδι, όπως επίσης και η πόση αλκοόλ κάθε Σάββατο (πλην του Mεγάλου Σαββάτου) και Kυριακή.

Η 9^η συνέχεια της Έρευνας «Ο τρόπος που ζουν οι Έλληνες». Των Θανάση Αντωνίου, Θώμης Μελίδου και Χαράλαμπου Νικόπουλου από τις «Εικόνες», ένθετο περιοδικό του ΕΘΝΟΥΣ της Κυριακής, 30 Μαρτίου 2008.