Ξαναγράφοντας την Ιστορία

Η ιστορία έχει γίνει το αγαπημένο μας άθλημα, καταναλώνουμε περισσότερη απ’ ότι παράγουμε. Ίσως γι’ αυτό δεν χρειάζονται κραυγές όταν ακούγονται απόψεις στον αντίποδα της «επίσημης» εκδοχής της. Μερικές από τις απόψεις αυτές:

§ Το Κρυφό σχολειό δεν υπήρξε ποτέ.

§ Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός δεν ευλόγησε ποτέ το υποτιθέμενο λάβαρο της επανάστασης.

§ Οι Τρεις Ιεράρχες είναι επινόηση της ελληνορθόδοξης ιδεολογίας.

Οι σύγχρονοι ιστορικοί προτείνουν «προκλητικές» αναγνώσεις. Αλλά πόσο προκλητική μπορεί να είναι η αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας;

Η απόσυρση του βιβλίου Ιστορίας της ΣΤ! Δημοτικού είναι ένα μόνο επεισόδιο στη σοβούσα, επί δεκαετίες, «σύρραξη» των ιστορικών στα πανεπιστήμια με την «επίσημη ιστορία», το περιπετειώδες αφήγημα της οποίας, διδάσκεται ως θέσφατο και απόλυτη αλήθεια στις βασικές βαθμίδες της εκπαίδευσης. Μόνο τα τελευταία χρόνια, πολλές είναι οι επαναναγνώσεις βασικών πτυχών του ιστορικού παρελθόντος –των «μυθολογικών όψεων της Ιστορίας», κατά τους επιστήμονες που τόλμησαν τις επαναναγνώσεις αυτές. Αναθεωρητισμός; Για να είμαστε δίκαιοι, αναψηλάφηση των ιστορικών πηγών. Από ιστορικούς οι οποίοι πρώτα δίνουν λογαριασμό στις μεθόδους προσέγγισης της ιστορικής μνήμης και λιγότερο σε δήθεν εθνικές σκοπιμότητες. Από επιστήμονες που προτάσσουν την έρευνα και τον ορθό λόγο σε οποιαδήποτε εκδοχή προπαγάνδας. Από «αιρετικές» φωνές που ρισκάρουν μια καινούργια ανάγνωση, η οποία δεν βρίσκει απέναντί της, πάντα, μόνο την εξουσία της «κυρίαρχης ιδεολογίας», αλλά συχνά και τις έντονες αντιρρήσεις πολλών συναδέλφων τους.

Σε αυτή τη σχολή ανήκουν και οι πέντε (5) νεότεροι ιστορικοί στους οποίους προσφύγαμε για να συζητήσουμε κάποιες από τις πιο ενδιαφέρουσες «αναθεωρήσεις» του καιρού μας. Από την ιδεολογία των Τριών Ιεραρχών και την ταυτότητα του σύγχρονου ελληνικού κράτους έως το σβήσιμο των εβραϊκών κοινοτήτων της Θεσσαλονίκης και τα χαρακτηριστικά της αντίστασης στη γερμανική κατοχή, υπάρχει πολύ υλικό για συζήτηση.

Εμείς την συζήτηση αυτή δεν την κάνουμε με κραυγές.

Έφη Γαζή

Οι Τρεις Ιεράρχες ήταν πέντ’-έξι …

Η Έφη Γαζή είναι επίκουρη καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Στο βιβλίο της «Ο δεύτερος βίος των τριών Ιεραρχών» (Νεφέλη, 2004) προσεγγίζει τη σχέση ελληνισμού και ορθοδοξίας.

• Πόσοι ήταν τελικά οι Τρεις Ιεράρχες;

o «Ο Βασίλειος ο Μέγας, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος και ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός. Ωστόσο, η συγκρότηση του συγκεκριμένου αγιολογικού σχήματος αποτελεί προϊόν μιας μακράς διαδικασίας που ολοκληρώθηκε στον 11^ο αιώνα. Αυτή η διαδικασία αφορά κατ’ αρχάς στη μετεξέλιξη του προγενεστέρου σχήματος των Καππαδοκών πατέρων, στο οποίο περιλαμβανόταν ο Γρηγόριος Νύσσης αντί του Ιωάννη του Χρυσοστόμου. Κατά την μετεξέλιξη, ο Γρηγόριος Νύσσης εξαιρέθηκε, κυρίως εξαιτίας των θεολογικών διχογνωμιών για το περιεχόμενο και τον χαρακτήρα του έργου του. Στην εικονογραφία εμφανίζεται επίσης το πρόσωπο του Αγίου Νικολάου Μύρων, ιδιαίτερα κατά τον 11^ο αιώνα. Τέλος, μελετητές της χριστιανικής θεολογίας αναγνωρίζουν την Μακρίνα την Νεότερη, αδελφή του Μεγάλου Βασιλείου και του Γρηγορίου Νύσσης, ως την τέταρτη Καππαδόκισσα λόγω της σημαντικής πνευματικής της επιρροής και του κοινωνικού της έργου. Το συγκεκριμένο αγιολογικό σχήμα πέρασε από διάφορες διακυμάνσεις πριν την οριστική αποκρυστάλλωσή του στο σχήμα των συγκεκριμένων αγίων».

Τι διδάσκεται στα σχολεία για αυτούς;

o «Η εκκλησιαστική γιορτή των Τριών Ιεραρχών μεταφέρθηκε στα σχολεία των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων της οθωμανικής αυτοκρατορίας κατά την προεπαναστατική περίοδο. Σταδιακά, αυτονομήθηκε και απέκτησε χαρακτήρα «εορτής των γραμμάτων», με έμφαση την επιθυμητή σύζευξη της ελληνικής και της χριστιανικής παιδείας. Καθιερώθηκε στο ελληνικό κράτος κατά το α! μισό του 19^ου αιώνα. Διατηρεί έκτοτε αυτόν τον χαρακτήρα».

Γιατί τους οικειοποιήθηκε η ιδεολογία του ελληνοχριστιανισμού;

o «Το αγιολογικό σχήμα και η εκκλησιαστική εορτή των Τριών Ιεραρχών αποτελούσαν εξαρχής προϊόν μιας σύνθετης διαδικασίας συνδυασμού στοιχείων της αρχαίας ελληνικής παιδείας με τη χριστιανική. Ωστόσο ο «ελληνοχριστιανικός πολιτισμός», στη πλήρη έκφρασή του, είναι ιδεολογικό και πολιτισμικό μόρφωμα του 19^ου και των αρχών του 20^ου αιώνα. Εκείνη την περίοδο, η εορτή των Τριών Ιεραρχών συνδέθηκε εντονότερα με τον χαρακτήρα και τις χρήσεις του «ελληνοχριστιανισμού». Στο συγκεκριμένο πλαίσιο, οι χρήσεις αυτές ανταποκρίνονταν στις αναζητήσεις της ελληνικής ταυτότητας, στη διαδικασία σύζευξης του ελληνισμού και του χριστιανισμού αλλά, αργότερα, και στον αντικομουνισμό».

Αν γράφατε ένα από τα σχετικά συγγράμματα για σχολική χρήση, τι θα αναφέρατε;

o «Η ιστορική έρευνα και η ακαδημαϊκή διδασκαλία έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά και κριτήρια από την διδακτική της Ιστορίας στο σχολείο. Ανάλογα με την ηλικία, τις γνωστικές δεκτικότητες και το υπόβαθρο των μαθητών, νομίζω ότι αξίζει να διδαχθεί η διαδικασία συγκρότησης του αγιολογικού σχήματος και ο χαρακτήρας της εορτής στο πλαίσιο της διαμόρφωσης της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας».

Ελπίδα Βόγλη

Η δυσκολία να είσαι έλληνας …

Η Ελπίδα Βόγλη είναι λέκτορας Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Το βιβλίο της «Έλληνες το γένος» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2007) αναμετριέται με την ιθαγένεια και την ταυτότητα στο εθνικό κράτος των Ελλήνων.

• Τι πιστεύετε για την ταυτότητα των Νεοελλήνων και πως επικράτησε η «εθνική θέση» περί της τρισχιλιετούς συνέχειας των Ελλήνων;

o «Η ένταξη του ελληνικού έθνους στα ‘παλιά’ έθνη της Ευρώπης υπήρξε ένα από τα ευφυέστερα επιχειρήματα της επαναστατικής διπλωματίας. Ο προσφορότερος και απλούστερος ίσως τρόπος για να αποδείξουν οι Έλληνες επαναστάτες ότι δεν ήταν ανατροπείς της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων, ήταν να αποδείξουν πως ήταν Έλληνες: να αποδείξουν δηλ. ότι συνδέονταν μεταξύ τους, όσο και με τους αρχαίους προγόνους τους, δια της κοινής καταγωγής και της συμμετοχής τους στον ελληνικό πολιτισμό και την ελληνική ιστορία. Με τον τρόπο αυτό θα αποδείκνυαν ότι ο Αγώνας ήταν ένα εθνικό κίνημα που αποσκοπούσε στην πολιτική ανεξαρτησία ενός ‘δοριάλωτου’ ιστορικού έθνους, ενώ οι συμβολικές αξίες της ‘ελληνικότητας’ ήταν δυνατόν να επεκταθούν σε ποικίλα επίπεδα για να εξυπηρετήσουν διάφορες σκοπιμότητες (άλλοτε για να ενισχύσουν τον ‘πατριωτισμό’ ή το ‘εθνικό φιλότιμο’ των αγωνιστών και άλλοτε για να προσελκύσουν το ενδιαφέρον και την συμπάθεια των ρομαντικών φιλελλήνων της εποχής). Τις επόμενες δεκαετίες του 19^ου αιώνα το ‘χρέος’ της αποκατάστασης και τεκμηρίωσης της ιστορικής συνέχειας του έθνους μεταβιβάστηκε στους συγγραφείς της εθνικής ιστορίας με παρόμοιους επίσης στόχους, στο βαθμό τουλάχιστον που οι στόχοι αυτοί ορίζονταν με βάση τις εκάστοτε διπλωματικές επιδιώξεις του μεγαλοϊδεατισμού.».

• Πως διαμορφώθηκε στην πράξη η ταυτότητα του Νεοέλληνα μετά την ίδρυση του ‘νεοελληνικού εθνικού κράτους’;

o «Πολύ συχνά γίνεται λόγος για ‘’εοελληνικό’ εθνικό κράτος. Είναι γνωστό όμως, ότι δεν υπήρξε ‘παλαιότερο’ ελληνικό κράτος. Ακόμη και η ευρύτατη αποδοχή του όρου, στερεί απ’ την καθ’ όλα καινοφανή διαδικασία της συγκρότησης κράτους, μερικές απ’ τις δομικές επιμέρους διεργασίες της. Ανάμεσα σ’ αυτές αξίζει να τονιστεί η αναζήτηση, για πρώτη φορά μετά το 1821, κριτηρίων για τον ορισμό της πολιτικής ταυτότητας του Έλληνα. Με άλλα λόγια, αν ο ορισμός της ταυτότητας ενός έθνους χωρίς κράτος αποδειχθεί εφικτός με την επίκληση ποικίλων κριτηρίων, η απάντηση στο ερώτημα ποιοι είναι οι Έλληνες πολίτες, και όχι γενικά οι Έλληνες το γένος, θα παρουσιαζόταν ασύγκριτα περιπλοκότερη. Ο λόγος είναι προφανής. Τα κριτήρια της ελληνικότητας που θα επιλέγονταν, όταν δεν προσδιορίζονταν με βάση τις δεδομένες και επιτακτικές ανάγκες του πολέμου και της διπλωματίας, αναμενόταν να εξυπηρετήσουν μια απώτερη εθνική επιδίωξη: να συνενώσουν, με σημείο αναφοράς το υπό σύσταση ακόμη κράτος, τους ελληνικούς κόσμους που είχαν αναπτυχθεί μετά την οθωμανική κατάκτηση εκτός των περιορισμένων ορίων της επαναστατικής επικράτειας –στις επαρχίες του οθωμανικού κράτους αλλά και στην Ευρώπη. Η αξιοσημείωτα μεγάλη ποικιλία κριτηρίων ελληνικότητας που εμφανίστηκε στη διάρκεια της επαναστατικής δεκαετίας (εντοπιότητα ή μόνιμη κατοικία στην ελληνική επικράτεια, χριστιανική πίστη, ελληνοφωνία, εθνική καταγωγή, ελληνικό φρόνημα ή συνείδηση) φανερώνει την σύγχυση αρχών, αναγκών και επιδιώξεων. Απόηχοι αυτής της σύγχυσης παρατηρούνται στη διάρκεια της μεταβατικής περιόδου που καταλήγει, το 1956, στην επικράτηση της αρχής της εξ αίματος καταγωγής αντί της εντοπιότητας στο δίκαιο της ελληνικής ιθαγένειας».

Αν συμμετείχατε στη συγγραφή εγχειριδίου για τους σημερινούς μαθητές, τι θα εκθέσετε;

o «Οι ατέρμονες συζητήσεις τον τελευταίο καιρό σχετικά με την ποιότητα της ιστορικής ανάλυσης στα σχολικά εγχειρίδια, μάλλον τονίζουν –ή και αναθερμαίνουν- υποβόσκουσες πολιτικές αντιπαραθέσεις, με την επίκληση των απώτερων στόχων της ιστορικής παιδείας των νεαρών Ελλήνων. Δεν θα ήταν περιττό, η συζήτηση να επικεντρωθεί στους εκπαιδευτικούς και επιστημονικούς στόχους της εποχής (παρά σε αθέμιτες συγκρούσεις). Ο προφανής πάντως στόχος, είναι η ανασύνθεση του ιστορικού παρελθόντος με βάση τους κανόνες και τη μεθοδολογία της ιστορικής επιστήμης –και με γνώμονα το ειδικότερο ‘περιβάλλον’ του εν λόγω εκπαιδευτικού συστήματος (ηλικία και ιστορική εξοικείωση των μαθητών στους οποίους απευθύνεται ένα εγχειρίδιο, δυνατότητες του διδακτικού προσωπικού κ.λ.π.)».

Ρένα Μόλχο

Εβραίοι: Μετά την γενοκτονία, η μνημοκτονία …

Η Ρένα Μόλχο, λέκτορας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, ασχολείται συστηματικά με τον εβραϊσμό της Ελλάδας. Το βιβλίο της «Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης 1856-1919. μια ιδιαίτερη κοινότητα» (Θεμέλιο, 2001) είχε προκαλέσει πολλές συζητήσεις. Εξίσου πολλές προκάλεσαν και οι απόψεις της, σε πρόσφατο συνέδριο, για τον τρόπο με τον οποίο, η περί μονοεθνοτικής Ελλάδας κυρίαρχη άποψη, συνέβαλε στο σβήσιμο των ιχνών της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης.

· Θυμάται η Θεσσαλονίκη και η Ελλάδα τους Εβραίους της;

o «Με θέμα τις ‘Δημόσιες χρήσεις της Ιστορίας’, έγινε τον Σεπτέμβριο του 2007 διεθνές συνέδριο στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Στον ίδιο χώρο, επί πολλούς αιώνες, υπήρχε ένα από τα μεγαλύτερα εβραϊκά νεκροταφεία της Ευρώπης, με παραπάνω από 300.000 τάφους Ελλήνων Εβραίων. Στις 6 Δεκεμβρίου 1942, το νεκροταφείο αυτό καταστράφηκε σκόπιμα και επεκτάθηκε εκεί το σημερινό πανεπιστήμιο, χωρίς σήμερα να μνημονεύετε πουθενά το ιστορικό του χώρου. Είναι όμως οξύμωρο πως ουδείς από τους δέκα Έλληνες ιστορικούς που συμμετείχαν στο συγκεκριμένο συνέδριο, πάνω από το νεκροταφείο που καταστράφηκε, δεν αναφέρθηκε στο αντιπροσωπευτικό αυτό παράδειγμα καταστροφής και παραποίησης της τοπικής ιστορίας,εάν όχι μνημοκτονίας».

· Είναι, πιστεύετε, συνειδητή πράξη αυτό που ονομάζετε ‘μνημοκτονία’;

o «Οι περισσότερες αναφορές στην ιστορία των Ελλήνων Εβραίων, παραπέμπουν συνήθως στο Ολοκαύτωμα και στη βοήθεια που δέχτηκαν από τους χριστιανούς συμπολίτες τους. Χωρίς αμφιβολία, η τραγική αυτή γενοκτονία λειτούργησε καθοριστικά στην ιστορική τους υπόσταση. Όμως ο επιλεκτικός συσχετισμός που τους περιορίζει στην περίοδο του Ολοκαυτώματος με προβληματίζει, επειδή οι κατά τα άλλα άγνωστοι και στοιχειωμένοι στην ελληνική ιστορία Εβραίοι εμφανίζονται σαν να υπήρξαν μόνο τότε και κατόπιν να εξαφανίστηκαν. Αυτό, μεταξύ άλλων, οφείλεται και στη μέχρι πρότινος ύποπτη αποσιώπηση περί της ιδιαιτερότητας που χαρακτηρίζει την δυναμική εβραϊκή παρουσία στον τόπο μας. Σκόπιμα θυμίζω τη γνωστή σε όλους Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία ή Φεντερασιόν της Θεσσαλονίκης που ιδρύθηκε το 1908 από ντόπιους Εβραίους. Υπάρχουν, ωστόσο, πάμπολλα παραδείγματα που θα μπορούσαν να αναδείξουν την πολυδιάστατη συμβολή των Εβραίων στην ελληνική κοινωνία και ιστορία, η γνώση των οποίων είναι απαραίτητη για να προσδιοριστεί η σημασία της γενοκτονίας.

Το Πάντειο πανεπιστήμιο είναι το μοναδικό εκπαιδευτικό ίδρυμα στη χώρα όπου η ιστορία του ελληνικού εβραϊσμού διδάχτηκε τα τελευταία οκτώ χρόνια σε εκατοντάδες φοιτητές που επέλεξαν το μάθημα. Το πρόγραμμα διδασκαλίας περιλάμβανε εισηγήσεις για πολλές από τις 31 παλαιές εβραϊκές κοινότητες που υπήρχαν στην Ελλάδα από την αρχαιότητα έως το 1943-44. Έχουν απομείνει μετά βίας 8 κοινότητες και 5.000 από τις 79.950 ψυχές που ζούσαν στη χώρα μας προπολεμικά. Μέχρι σήμερα, 64 χρόνια από το τέλος της Κατοχής και την απελευθέρωση, η εθνική επέτειος εορτάζεται την 28^η Οκτωβρίου με σημείο αναφοράς το ‘ιστορικό’ ΟΧΙ του Ι. Μεταξά. Ωστόσο, η συγκεκριμένη ημερομηνία σηματοδοτεί την αρχή και όχι το τέλος του πολέμου και την απελευθέρωση, δηλ. την 12^η Οκτωβρίου 1944. άρα η επέτειος του ΟΧΙ δεν παραπέμπει στους Έλληνες–θύματα του Β! Παγκοσμίου Πολέμου ή στους ήρωες της αντίστασης, μεταξύ των οποίων υπήρξαν και αρκετοί μάχιμοι Εβραίοι».

· Έχει θεσπιστεί, πάντως, η 27^η Ιανουαρίου ημέρα μνήμης των Εβραίων …

«Το 2005, με προεδρικό διάταγμα (ΦΕΚ 51, 28 Φεβρουαρίου 2005) καθιερώθηκε και στην Ελλάδα η 27^η Ιανουαρίου ως διεθνής ημέρα μνήμης των θυμάτων του Ολοκαυτώματος. Τον Μάϊο της ίδιας χρονιάς, πάλι το Πάντειο πανεπιστήμιο, υπήρξε ο μοναδικός δημόσιος φορέας που οργάνωσε μια επιστημονική αλλά και ουσιαστική ημερίδα μνήμης για το Ολοκαύτωμα και δημοσίευσε τα πρακτικά. Πως εξηγείται όμως, η 60χρονη καθυστέρηση ή αν θέλετε, η ολιγωρία της ελληνικής πολιτείας (και κοινωνίας) να αναγνωρίσει, ότι η άδικη εξόντωση 62.500 –ή του 87%- ντόπιων Εβραίων, την αφορά, όσο τουλάχιστον την αφορά και η επέτειος της γενοκτονίας των Αρμενίων που προηγήθηκε; Προκύπτουν αναγκαστικά παλαιά, αλλά κυρίως και σύγχρονα ζητήματα ευθύνης για την άσκηση της επιλεκτικής εθνικής μνήμης. Και αναγκαστικά δημιουργούνται πολλά λογικά ερωτήματα που συμπυκνώνονται στη σχέση της Ελλάδας με τους Εβραίους της».

Νίκος Μαραντζίδης & Στάθης Καλύβας

Η αντίσταση δεν ήταν άμεση, ούτε καθολική …

Ο Νίκος Μαραντζίδης, επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, και ο Στάθης Καλύβας, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Yale, αναμοχλεύουν, όχι χωρίς αμφισβητήσεις, την περίοδο της Κατοχής και του Εμφυλίου.

«Ποτέ το ενδιαφέρον για την δεκαετία του 1940 δεν υπήρξε τόσο υψηλό. Η έξαρση, όμως, αυτή τείνει να συνοδεύεται από την αναπαραγωγή στερεότυπων σχημάτων, όπως ότι:

Η αντίσταση υπήρξε άμεση, καθολική και ενωμένη.

§ Η συνεργασία με τους κατακτητές περιορίστηκε σε μια δράκα προδότες. Το έθνος σύσσωμο αρνήθηκε κάθε επαφή με τους κατακτητές.

Την αντίσταση (1941-1944) ακολούθησε ο εμφύλιος (1946-1949). Η κύρια ευθύνη γι’ αυτόν βαρύνει τους Βρετανούς, που τα συμφέροντά τους ήταν αντίθετα με τους πατριωτικούς στόχους του αντιστασιακού κινήματος.

Πρόκειται για ‘εθνολαϊστική’ μυθογραφία, ένα μοντέλο ιστορίας που διατρέχει την ανάγνωση ολόκληρης της ελληνικής ιστορίας. Για πολλές ιστορικές περιόδους (π.χ. 1821, Μακεδονικό), η προσέγγιση αυτή ταυτίστηκε με τον συντηρητικό πολιτικό χώρο. Στο θέμα της δεκαετίας του 1940, όμως, κυρίαρχος θεματοφύλακας της εθνολαϊστικής ορθοδοξίας είναι η Αριστερά, που χρησιμοποιεί αντίστοιχα επιχειρήματα και πρακτικές».

· Ποια στοιχεία αναιρούν αυτή τη ‘μυθογραφία’ όπως τη λέτε;

Η διάκριση ανάμεσα σε δύο περιόδους, της Κατοχής (1941-44) και του Εμφυλίου (1946-49), είναι βαθύτατα προβληματική. Η πρώτη περίοδος δεν χαρακτηρίζεται μόνο από την αντίσταση στους κατακτητές, αλλά και από ένα βαθύτατο εμφύλιο σπαραγμό. Οι πλέον πολύνεκρες μάχες έγιναν αποκλειστικά μεταξύ Ελλήνων. Από το 1943 είναι αδύνατο να κατανοήσει κανείς την αντίσταση ανεξάρτητα από τον Εμφύλιο

2. Η ένοπλη Αντίσταση δεν ήταν άμεση ούτε υπήρξε καθοριστική για την εξέλιξη του Β! Παγκοσμίου Πολέμου και την αποχώρηση των Γερμανών από την χώρα. Αντίθετα από την Γιουγκοσλαβία, όπου το αντάρτικο ξεκίνησε από το 1941 κιόλας, το ελληνικό αντάρτικο στα βουνά πήρε μπρος μόλις στα τέλη του 1942 και αναπτύχθηκε το 1943, μετά την συνθηκολόγηση των Ιταλών. Η μαζική ένοπλη αντίσταση εμφανίζεται μόνο στο τέλος, όταν η έκβαση του πολέμου έχει πια κριθεί.

3. Η αντίσταση δεν υπήρξε καθολική. Ευρύτατα στρώματα του πληθυσμού, παραδομένα στον αγώνα της επιβίωσης, ανέχτηκαν τους κατακτητές και επιχείρησαν, άλλοτε με επιτυχία και άλλοτε όχι, να συμβιώσουν μαζί τους. Μειονοτικές ομάδες, όπως οι σλαβόφωνοι ή οι Τσάμηδες, συνεργάστηκαν ενεργά… Χιλιάδες Έλληνες πολίτες στην Ανατολική Μακεδονία ‘βουλγαροποιήθηκαν’ για να επιτύχουν υλικά οφέλη. Πολλοί εργάστηκαν στα δημόσια έργα και τις επιχειρήσεις των Γερμανών, ενώ χιλιάδες έφυγαν εθελοντικά για να εργαστούν στη Γερμανία. Ο κρατικός μηχανισμός δεν διέκοψε ποτέ την λειτουργία του. Η μαύρη αγορά για πολύ καιρό ήταν η μοναδική αγορά που λειτουργούσε. Έτσι συγκέντρωσε τη συμμετοχή της πλειονότητας των παραγωγών.

4. Η ένοπλη συνεργασία υπήρξε περιθωριακό φαινόμενο μόνο στην αρχή της Κατοχής. Όσο όμως πλησίαζε το τέλος, αυτή αυξανόταν αριθμητικά. Στο τέλος της Κατοχής δεκάδες χιλιάδες άτομα εξοπλίστηκαν από τους Γερμανούς. Η έκταση, η φύση και η χρονική εξέλιξη του ένοπλου δωσιλογισμού δεν μπορούν να κατανοηθούν ξέχωρα από τις συγκρούσεις ανάμεσα στις αντιστασιακές οργανώσεις. Η ανάπτυξη του ένοπλου δωσιλογισμού συναρθρώνεται με τον κατοχικό εμφύλιο πόλεμο και απαιτεί μελέτη παράλληλη με αυτή της εμφύλιας διαμάχης».

· Τι θα έπρεπε, κατά τη γνώμη σας, να γράφει για εκείνη την περίοδο ένα εγχειρίδιο Ιστορίας;

«Η Ελλάδα βίωσε ταυτόχρονα με τη ναζιστική βαρβαρότητα και την εμφύλια τραγωδία. Χωρίς να υποβαθμιστεί η ηρωική συμβολή όσων ενεργά αντιστάθηκαν στους κατακτητές, πρέπει εντούτοις να επισημανθεί, πως η προσπάθεια επιβίωσης της πλειονότητας των ανθρώπων, μέσα σε συνθήκες εξαιρετικής αγωνίας και αβεβαιότητας, υπήρξε και αυτή ηρωική. Δεν πρέπει να παραβλέπεται πως η Κατοχή δίχασε βαθιά και βίαια τους Έλληνες, με αποτέλεσμα η σύγκρουση για την εξουσία και το πολιτικό μέλλον της χώρας να αποτελέσει το βασικό χαρακτηριστικό εκείνης της περιόδου».

Οι εθνικοί μύθοι στο στόχαστρο

Είναι πολλές οι ολοκληρωμένες ιστορικές μελέτες που επαναδιατυπώνουν δοξασίες οι οποίες κινούνταν στα όρια του εθνικού ή του εθνολαϊκού μύθου. Παραθέτουμε ορισμένες από τις πιο πολυσυζυτημένες.

Τόνια Κιουσοπούλου

Παλαιολόγοι εναντίον Πατριαρχείου.

Πριν από λίγους μήνες , κυκλοφόρησε το βιβλίο της Τόνιας Κιουσοπούλου «Βασιλεύς ή Οικονόμος» (Πόλις, 2007). Εδώ υποστηρίζεται ότι το Βυζάντιο του 15^ου αιώνα ‘…ήταν μια εκ των υστέρων κατασκευή αυτών που εξήλθαν νικητές από τις πολιτικές συγκρούσεις της εποχής, δηλ. όσων βρίσκονταν γύρω από το Πατριαρχείο και συμμερίζονταν τις απόψεις του’. Έτσι, υποστηρίζει η συγγραφέας, αποκρύφτηκε ότι οι άρχοντες, μαζί και οι Παλαιολόγοι, προσπάθησαν για την απομάκρυνση του αυτοκράτορα από την Εκκλησία και για τη συγκρότηση ενός ‘εθνικά’ ομοιογενούς κράτους χωρίς τη συμμετοχή της Εκκλησίας.

Άλκης Αγγέλου

Κρυφό σχολειό δεν υπήρξε

Το 1997, ο Άλκης Αγγέλου, από τις εκδόσεις της Εστίας, κυκλοφόρησε το βιβλίο «Το κρυφό σχολειό. Χρονικό ενός μύθου» -μια εργασία που είχε ολοκληρώσει πολύ καιρό πριν. Σ’ αυτό, ο άνθρωπος που εργάστηκε συστηματικά με αντικείμενο την λειτουργία της εκπαίδευσης στην Τουρκοκρατία, ισχυρίστηκε (και απέδειξε) ότι, παρά το γνωστό πίνακα του Γύζη και το τραγουδάκι ‘Φεγγαράκι μου λαμπρό …’, κρυφό σχολειό δεν υπήρξε. Το βιβλίο αναλύει τη διαδικασία κατά την οποία, μόλις τον 19^ο αιώνα κατασκευάστηκε ένας από τους ισχυρότερους εθνικούς μύθους. Τις απόψεις αυτές, που όταν διατυπώθηκαν προκάλεσαν τον συνήθη σάλο, υπερασπίστηκαν με μαχητική αρθρογραφία, μεταξύ άλλων, ο καθηγητής Αλέξης Πολίτης, ο ιστορικός Παναγιώτης Στάθης κ.α.

Λίνα Λούβη

Κι αν η σάτιρα στηρίζει τη μισαλλοδοξία;

Η Λίνα Λούβη στο «Περιγέλωτος Βασίλειον. Οι σατιρικές εφημερίδες και το Εθνικό Ζήτημα (1875-1886)» (Εστία, 2002), περιγράφει το ρόλο του σατιρικού Τύπου στην εξωτερική πολιτική της εποχής. Στο περιρρέον κλίμα, ο Τύπος εμφορούνταν από υπερπατριωτική δημοσιογραφική ανευθυνότητα. Όσο για την πάντα δημοφιλή (και στο απυρόβλητο) σάτιρα, η συγγραφέας την θεωρεί συχνά παραληρηματική, δημαγωγικά υστερική, ανορθολογική, μισαλλόδοξη. Η σάτιρα ήθελε πόλεμο, η διπλωματία ήταν περίπλοκη για τα στερεότυπά της. Σας θυμίζουν κάτι σημερινό όλα αυτά;

Γιάννης Γιαννουλόπουλος

Ένας εντελώς αποτυχημένος πόλεμος

«Η ευγενής μας τύφλωσις» του Γιάννη Γιαννουλόπουλου (Βιβλιόραμα, 1999) αναφέρεται στα άτυχα συμβάντα του 1897 και στη δράση της ‘Εθνικής Εταιρείας’ που προκάλεσε έναν γελοίο πόλεμο, κατά την διάρκεια του οποίου οι Τούρκοι γύρισαν την Ελλάδα στα σύνορα της Μελούνας. Ο πόλεμος εκείνος άρχισε με μια οχλοκρατική εκδήλωση. Τον Αύγουστο του 1894, η εφημερίδα ‘Ακρόπολις’ του Βλάση Γαβριηλίδη καταστράφηκε από αξιωματικούς της Φρουράς Αθηνών λόγω των ‘αντεθνικών’ της θέσεων. Οι αξιωματικοί που θεωρήθηκαν πρωταίτιοι και παραπέμφθηκαν, αθωώθηκαν. Για ένα σύμπλεγμα υπερπατριωτών, η πραγματικότητα δεν υπήρχε … Η γεμάτη εποποιίες εθνική μας ιστορία, ακόμη και σήμερα, εκείνο το οικτρό επεισόδιο (σχεδόν) το κρύβει …

Γιώργος Γιαννουλόπουλος

Έλλην ‘απελέκητος’

Στο βιβλίο «Διαβάζοντας τον Μακρυγιάννη» (Πόλις, 2003), ο Γιώργος Γιαννουλόπουλος αναμετριέται με ένα ‘ιερό τέρας’ της εθνικής ιδεολογίας: τον Ρουμελιώτη αγωνιστή με τον λαϊκό, κρυπτικό, ‘απελέκητο’ λόγο που θεωρήθηκε (όχι μόνο από το βαθύ κράτος αλλά και από τη Αριστερά) ότι εκφράζει τα βασικά εθνικά χαρακτηριστικά των Ελλήνων. Ο συγγραφέας ισχυρίζεται ότι πρόκειται για μύθο κατασκευασμένο από σημαντικούς διανοητές στη διάρκεια του χρόνου: από τον Βλαχογιάννη, τον Θεοτοκά, τον Σεφέρη και τον Λορεντζάτο. Γιατί ενδιαφέρει τον σύγχρονο αναγνώστη η επανανάγνωση του Μακρυγιάννη; Επειδή οδηγεί κατευθείαν στον αυτισμό του ‘ανάδελφου έθνους’ απαντά ο συγγραφέας.

Άκης Γαβριηλίδης

Οι Έλληνες υπερήρωες είναι θύματα

Η κλάψα δεν ανήκει μόνο στον Καζαντζίδη. Σε πολλά ποιήματα και τραγούδια του μεταπολέμου, ο λαός ταυτίζεται με το θύμα. Η ηδονή του υπερήφανου λαού κρύβεται στις ήττες του! Γιατί τέτοια αίσθηση του ηρωισμού; Επειδή αυτός ο ηττημένος ηρωισμός εμπεριέχει και ένα ‘σάλπισμα αντίστασης’, περιγράφει ο Άκης Γαβριηλίδης, συγγραφέας του βιβλίου «Αθεράπευτη νεκροφιλία του ριζοσπαστικού πατριωτισμού» (Futura, 2006). Αντίστασης σε τι; Για πολλά χρόνια, στον ιμπεριαλισμό, μετά το 1989 στη ‘Νέα Τάξη Πραγμάτων’ –‘ένα πλαίσιο [όρων] με μυστικιστικές και συνωμοσιολογικές συνδηλώσεις’, είτε δεξιάς είτε και αριστερής ταυτότητας.

Του Ηλία Κανέλη από το ένθετο περιοδικό "Ταχυδρόμος" στα "ΝΕΑ" του Σαββάτου, 13 Οκτωβρίου 2007

Τι κάνει ο Θρύλος κι η Λεωφόρος …

Ο Αργύρης Σαλιαρέλης είχε μιλήσει κάποτε για τους «επιστήμονες» των γηπέδων. Τα γήπεδα όμως δεν έχουν μόνο επιστήμονες –έχουν και ποιητές. Κάποιους μάλιστα πολύ εμπνευσμένους, αν κρίνουμε από τα συνθήματα που ακούγονται.

Ακόμα και από τους ίδιους τους προέδρους μερικές φορές …

Έκανε κρύο εκείνο το βράδυ στη Πράγα. Στο γήπεδο οι οπαδοί του ΠΑΟΚ είχαν προφυλαχτεί όσο μπορούσαν ενδυματολογικά, ζητώντας λίγη θαλπωρή, αλλά αυτή δεν ερχόταν καθώς το θερμόμετρο φλέρταρε με το αρνητικό πρόσημο. Βρίσκονταν όμως σ’ ένα γήπεδο, εκεί που νόμος είναι το δίκιο του φιλάθλου. Και η προσωρινή λύση δόθηκε με ένα σύνθημα με αναπάντεχη σημειολογία:

• «Κρύο, γαμιέται η μάνα σου»!

Το φώναζαν επί 10 λεπτά, μπροστά στα απορημένα βλέμματα των Τσέχων, που έβλεπαν ξεκαρδισμένους τύπους να ξελαρυγγιάζονται με κάτι ακατάληπτο. Λίγα χρόνια νωρίτερα, πάντως, οι διαμαρτυρόμενοι αγρότες, που είχαν κλείσει την εθνική οδό, καταλάβαιναν. Και έστω για λίγο ξέχασαν τα προβλήματα της απούλητης παραγωγής τους, γελώντας και αυτοί με τους ευφάνταστους εκδρομείς του ΠΑΟΚ, που προκειμένου να περάσουν από τα μπλόκα στα Μάλγαρα εκλήθησαν να συμπαρασταθούν στην εξεγερμένη αγροτιά. Και συμπαραστάθηκαν. Τραγουδώντας με πάθος το σουρεαλιστικό:

• «Αγρότη πεινάς, γαμιέται ο θρύλος κι ο Πειραιάς»!

Στον Πειραιά όμως εκείνη την εποχή είχαν άλλα προβλήματα. Ο πρόεδρος Αργύρης Σαλιαρέλης δεν ενέπνεε ακριβώς εμπιστοσύνη στους οπαδούς του Ολυμπιακού για το οικονομικό του status. Σ’ ένα παιχνίδι, λοιπόν, με τον Αθηναϊκό από τα μεγάφωνα του παλιού «Καραϊσκάκη» ακούστηκε μια τυπική ανακοίνωση: «Χάθηκε πορτοφόλι στη Θύρα 10» Η αντίδραση της εξέδρας ήλθε άμεση, με ιδιοφυή κυνισμό σαν γροθιά:

• «Αργύρη, καργιόλη, δώσε το πορτοφόλι»!

Το πορτοφόλι δεν βρέθηκε, αλλά τουλάχιστον γέλασαν. Λίγα χρόνια αργότερα, ο διαιτητής Ποντίκης είχε επιστρέψει στον τόπο του εγκλήματός του. Ο διαιτητής που έγραψε ιστορία ως ένας από τους πιο υποκειμενικούς άρχοντες αγώνων σε ένα ντέρμπυ της ΑΕΚ με τον Ολυμπιακό, έπειτα από λίγους μήνες είχε κληρωθεί σ’ ένα παιχνίδι της Ένωσης με την Ξάνθη στη Νέα Φιλαδέλφεια. Οι ευρηματικοί οπαδοί της Original δεν τον έβρισαν. Απλώς επιστράτευσαν το χιούμορ τους: επί 90 λεπτά νιαούριζαν απειλητικά προς τον κο Ποντίκη…

Έχει και το ποδόσφαιρο την (υπο)κουλτούρα του, την λαϊκή σοφία του. Ανάμεσα σε τσιμεντένιες εξέδρες, ηλιόσπορους και κραυγές, η μυθολογία των συνθημάτων ξετυλίγεται, άλλοτε ευρηματική, άλλοτε απρόσμενη, τις περισσότερες φορές ακατάλληλη για ανήλικα αυτιά, αλλά κατά βάση αυθεντική. Τόσο που όταν ο ιδιοκτήτης της ΠΑΕ Παναθηναϊκός , Γιάννης Βαρδινογιάννης, λίγες μέρες πριν από ντέρμπυ με τον Ολυμπιακό, ξέχασε την αστική του ευγένεια και ζήτησε από τους παίκτες να « …σοδομίσουν τον κίναιδο τον Ολυμπιακό» (για να το θέσουμε κομψά) τα φρύδια ανασηκώθηκαν με αισθήματα ανάμεσα στη φρίκη και την έκπληξη. Η είδηση δεν είναι όταν σκύλος δαγκώνει άνθρωπο αλλά όταν άνθρωπος δαγκώνει σκύλο. Και στην προκειμένη περίπτωση η διοίκηση του Παναθηναϊκού υιοθετούσε την ρητορική της εξέδρας και τα συνθήματα έμπαιναν στα σαλόνια. Δεν είναι άλλωστε και η πρώτη φορά. Πριν μερικά χρόνια ο ιδιοκτήτης της ΠΑΕ Ολυμπιακός, Σωκράτης Κόκκαλης, μιλούσε για «κότες» και για «πελάτες», ενώ σαν δημοσιογραφικό ανέκδοτο έχει καταγραφεί μια ιστορία με τον ίδιο πρωθυπουργό της χώρας, Κωνσταντίνο Καραμανλή, να σιγοτραγουδάει υβριστικά συνθήματα για τον «αιώνιο αντίπαλο» του Παναθηναϊκού κατά την διάρκεια γεύματος της ΔΕΘ.

Από πού ξεκίνησαν όμως αυτά τα συνθήματα ώσπου να φτάσουν να μπουν και στα σαλόνια;

Η ερώτηση είναι παρόμοια με την ενστικτώδη απορία για το ποια είναι η διαδικασία κατασκευής ενός ξεκαρδιστικού ανέκδοτου. Και η απάντηση βρίσκεται στις ποδοσφαιρικές παρέες. Στις άπειρες ώρες εκδρομών προς ένα εκτός έδρας γήπεδο, «εκεί όπου είσαι και λίγο λιώμα» θα παραδεχθεί ένας εκ των ηγετών της πάντα ευρηματικής εξέδρας της ΑΕΚ. Στις ατελείωτες καθημερινές μαζώξεις, στις οποίες τα μέλη των συνδέσμων βρίσκονται για να συζητήσουν οπαδικά. Στις ιστοσελίδες του YouTube, όπου γίνεται αντικατασκοπεία στις εξέδρες του εξωτερικού.

Παλαιότερα τα πράγματα ήταν πιο απλά. Προτού δημιουργηθούν οι σύνδεσμοι φιλάθλων, οι οπαδοί του Ολυμπιακού ήταν οι «μαουνιέρηδες γαύροι», οι του Παναθηναϊκού οι «βάζελοι φλώροι» της υπόθεσης, οι ΑΕΚτζήδες «Τούρκοι», οι ΠΑΟΚτζήδες «μανάβηδες», οι Αρειανοί «σκουλήκια» και οι Ηρακλειδείς «γριές». Τα συνθήματα ήταν αθώα, σχεδόν παιδικά. «Έμπαινε Γιούτσο» φώναζαν οι μεν, «ΑΕΚ – θρησκεία» απαντούσαν οι δε, «Τριφυλλάρα σ’ αγαπώ» έκλειναν ρομαντικά τη χορωδία οι Πράσινοι.

Κι ύστερα ήλθαν τα 80’s. Οι σύνδεσμοι των οργανωμένων. Τα μπουλούκια με τα μηχανάκια στα γήπεδα. Τα πανό. Τα σεξουαλικά απωθημένα. Τα μυαλά στα κάγκελα. Και οι ανώνυμοι στιχουργοί στην υπηρεσία της φανέλας.

Ο «ποιητής» και οι παρέες

Η διαδικασία της δημιουργίας διαφέρει από περίσταση σε περίσταση. Στον Ολυμπιακό παλαιότερα υπήρχε ο θρυλικός «Ποιητής», που σκαρφιζόταν στίχους ακόμη και την ώρα του αγώνα. «Τώρα πια είναι στα 50 του, έχει αποσυρθεί, αλλά τότε εκείνος τα έβγαζε» θα μας πει ένας εκ των βετεράνων της ερυθρόλευκης εξέδρας. Στην ΑΕΚ και στον Παναθηναϊκό η διαδικασία είναι πιο συλλογική, με τους πρωταγωνιστές-στιχουργούς να κρύβονται στη μάζα. Και στον ΠΑΟΚ, όπως θυμάται ο Τάσος –ο «μασκοφόρος- Τερζίδης, ο οργανωτής της εξέδρας της Θύρας 4 για 15 χρόνια, «τα πράγματα έχουν μια συντροφικότητα. Πρωταγωνιστές είναι οι καθημερινές μορφές της εξέδρας. Πρώτα κάναμε πλάκα με τους στίχους, βρίσκαμε τον ρυθμό από τραγούδια της εποχής και μετά τα τραγουδούσαμε. Πρόσφατα είπαμε και τα κάλαντα του ΠΑΟΚ, με τον γνωστό ρυθμό. Την παραμονή των Χριστουγέννων αρκετά σπίτια γύρω από την Τούμπα ζητούσαν από τα παιδιά να τους πουν τα δικά μας κάλαντα»

Η πληθώρα των λεκτικών ανακαλύψεων και παρηχήσεων είναι αφάνταστη και καλύπτει μια ποικιλία θεμάτων.

Πολιτιστικά:

• «Μύρτσο γερά, το βράδυ στον Καρρά»

Παραισθησιογόνα:

• «Επαλέ – Επαλέ, να’ χαμε έναν ναργιλέ, να σε βλέπαμε Πελέ»

Στυλιστικά:

• «ΑΕΚ, χαίτη και αλητεία σκέτη»

Αριθμητικά:

• «Εσείς του Ηρακλή, δεν γεμίζετε ταξί, ούτε με τον ταξιτζή»

Εκδρομικά:

• «Ήλθες στην Ελλάδα για πικ-νικ, Ντομινίκ, Ντομινίκ»

Κατά της υπογεννητικότητας (από γυναίκες κατά την περίοδο του Euro 2004):

• «Κάνε μου σου λέω ένα παιδάκι, Ζαγοράκη, Ζαγοράκη»

Οικονομικά:

• «Ότο Ρεχάγκελ, με έκανες μάγκα, μάνα στείλε κι άλλα φράγκα»

Περί χλωρίδας:

• «Τα φυτά στη Καλαμάτα ειν’ ωραία, Γεωργέα, Γεωργέα»

Περί κομμωτικής:

• «Είναι παρθένα του Ελληνιάδη η χτένα»

Κτηνοτροφικά (προς Λαρισαίους):

• «Κάντε σιωπή, για να πήξει το τυρί»

Τρομοκρατικά:

• «Ρε Μπιν Λάντεν, τι να κάνω, που δεν ξέρω να οδηγώ αεροπλάνο, στον Περαία να το ρίξω …»

Γαστρονομικά, κριτικάροντας την αιώνια κόντρα Βορρά και Νότου για την ετυμολογία της σούβλας:

• «Οεο, Οεο, το καλαμάκι δεν τρώγεται σας λέω»

Και φυσικά (και πάνω απ’ όλα) σεξουαλικά, με κάθε δυνατό συνδυασμό στάσης, διάθεσης και διαστροφής.

Οι καιροί όμως αλλάζουν. Και η τεχνολογία τίθεται και αυτή στην υπηρεσία της μπάλας. Τα λαγωνικά των εξεδρών έχουν ξεχυθεί στο Internet και πρόσφατα μια ανακάλυψή τους έκανε αίσθηση. Το σύνθημα «Oh Campeones» πρωτοακούστηκε στα γήπεδα της Αργεντινής κατά την διάρκεια του Παγκοσμίου Κυπέλλου του 1978. Τα λόγια του ήταν απλά, αλλά ο μονότονος και στιβαρός ρυθμός του το έκαναν hit φτιαγμένο για να κολλάει σαν τσίχλα στο μυαλό. Οι οπαδοί του ΠΑΟΚ το βρήκαν. Το υιοθέτησαν, προσάρμοσαν ελληνικούς στίχους και περίμεναν την κατάλληλη στιγμή. Αυτή ήλθε στην τελετή γενεθλίων των 80 ετών του μεγάλου συλλόγου της Θεσσαλονίκης. Σε μια κατάμεστη αίθουσα του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος, παρουσία του Οικουμενικού Πατριάρχη κκ. Βαρθολομαίου, ξεκίνησε ένα σύνθημα που σύντομα απλώθηκε σ’ όλη την αίθουσα:

• «Οοοο, ΠΑΟΚάρα, έχω τρέλα μες το μυαλό …»

έλεγε, και το βίντεο που ανέβηκε στο YouTube έφτασε μέχρι το Λίβερπουλ. Κάπου εκεί, κάποιος οπαδός των Κόκκινων το είδε, το μετέφερε με τον ίδιο τρόπο και το αποτέλεσμα δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 2007 στους «Times» του Λονδίνου. Σε ένα κείμενο του Τόνι Έβανς, μια μέρα πριν τον ημιτελικό του Τσάμπιονς Λιγκ ανάμεσα σε Λίβερπουλ και Τσέλσι, καταγράφεται η διαδρομή του συνθήματος, η υιοθέτησή του από την εξέδρα της Λίβερπουλ και αποθεώνεται η θέρμη της εξέδρας του ΠΑΟΚ. Πρόκειται για την μεγαλύτερη -μέχρι σήμερα- ευρωπαϊκή διάκριση του ΠΑΟΚ από την εποχή που απέκλεισε την Άρσεναλ μέσα στο Λονδίνο.

Συγκλονιστικό ...! Δείτε το.

Τα συνθήματα δημιουργούν νέους εθνικούς ύμνους. Όπως το 2004, όταν το:

• «Σήκωσέ το, το γαμημένο, δεν μπορώ, δεν μπορώ να περιμένω»

Το βροντοφώναζαν από τον Έβρο μέχρι την Κρήτη. Και αυτό άρχισε την καριέρα του από την Θεσσαλονίκη, και συγκεκριμένα στον τελικό του Κυπέλλου Ελλάδος του 2003, ανάμεσα στον ΠΑΟΚ και τον Άρη. Το έλεγαν οι οπαδοί του ΠΑΟΚ και η αρθρογραφία ορισμένων εφημερίδων την επομένη τους κατέκρινε που «…δεν σεβάστηκαν τον θεσμό και έβριζαν μέσα στο γήπεδο». Κάποιες απ’ αυτές όμως, ξεχνώντας τον καθωσπρεπισμό, στον βωμό της εθνικής ευφορίας των ημερών του Euro 2004, το υιοθετούσαν αργότερα πρωτοσέλιδα. Πνευματικά δικαιώματα σε συνθήματα κανείς δεν κατοχύρωσε ποτέ. Και το σύνθημα έγινε ως και ringtone προς πώληση για κινητά τηλέφωνα.

Πριν από λίγες μέρες, σε έναν άλλο ποδοσφαιρικό κόσμο, μακριά από την σουρεαλιστική και φωνακλάδικη ελληνική ποδοσφαιρική πραγματικότητα, ο προπονητής της Μάντσεστερ Γιουνάϊτεντ, σερ Άλεξ Φέργκιουσον, ξέσπασε:

«Το παρακάναμε με την πολυτέλεια. Μπαίνοντας μέσα στο γήπεδο ακούω τους φιλάθλους να τρώνε τσιπς και να κοιτάζουν απαθείς τον αγώνα, σαν να είναι στην όπερα. Κάτι πρέπει να γίνει».

Ότι και να είναι αυτό που πρέπει να γίνει, είναι δουλειά της εξέδρας. Να δημιουργήσει θόρυβο είτε με ποίηση, είτε με οχετό. Πάντα όμως με ρυθμό.

Τι φωνάζουν οι ξένοι

Μάϊος 2007. Ο τελικός του Τσάμπιονς Λιγκ έχει μόλις τελειώσει, όταν η πόρτα των αποδυτηρίων της Μίλαν, θριαμβεύτριας επί της Αγγλικής Λίβερπουλ, στο ΟΑΚΑ, ανοίγει. Με επικεφαλής τον Ρονάλντο δέκα δισεκατομμυριούχοι πρωταθλητές Ευρώπης, ανάμεσα σε φλας φωτογράφων και σαμπάνιες, χοροπηδάνε σαν παιδιά δημοτικού, τραγουδώντας έναν χαρούμενο σκοπό στα ιταλικά.

• «όποιος δεν πηδάει είναι Ίντερ»

είναι το νόημα του συνθήματος, απευθείας αντεγραμμένο από την Curva Nord, τη θύρα όπου συχνάζουν οι ultras της Μίλαν. Δεν είναι τυχαίο ότι το σύνθημα έχει προσαρμοστεί και στην ελληνική πραγματικότητα:

• «Όποιος δεν πηδάει, γαύρος είναι ρε …»

ενώ, σύμφωνα με τα ιταλικά ρεπορτάζ, ήταν τρόπον τινά και η αιτία που ο ίδιος ο Ρονάλντο είχε φύγει το 2002 από την Ίντερ για να πάει στην Ρεάλ Μαδρίτης: οι οπαδοί της Μίλαν του φώναζαν ότι η γυναίκα του ικανοποιούνταν σεξουαλικά μόνο από τον δικό τους Ζέεντορφ. Η κοινή μεσογειακή ταυτότητα των οπαδών Ελλάδας και Ιταλίας ταυτοποιείται με το κοινό γούστο για επιθετικά και φαλλοκρατικά συνθήματα. Το ίδιο συμβαίνει και με την Ισπανία, όπου βεβαίως μεταφέρθηκε από τις ταυρομαχίες και το κλασικό «όλε», που έχει υιοθετηθεί και στην Ελλάδα. Οι πιο συνειδητοποιημένοι οπαδοί στην Ευρώπη ανήκουν μάλλον στην Ισπανική Κάντιθ, που δεν εντυπωσιάζει πάντως με τα αποτελέσματά της:

• «Αλκοόλ, αλκοόλ, αλκοόλ. Ήρθαμε να πιούμε και δεν μας νοιάζει το αποτέλεσμα»

τραγουδούν τρεκλίζοντας οι ζεν οπαδοί της.

Αντίθετα, στην Αγγλία, τα πράγματα είναι διαφορετικά. Τα στιχάκια είναι περισσότερο αθλητικοκεντρικά, αφορούν ήρωες και όχι εχθρούς και η αναφορά στους αντιπάλους γίνεται με φλεγματική ειρωνεία και όχι με κρυμμένη (ή καταπιεσμένη) σεξουαλικότητα. Στο εξωτερικό υιοθετούνται περισσότερο ρυθμοί τραγουδιών (π.χ. οι οπαδοί της Ρόμα έχουν το Senen Nation Army, οι της Μάιντζ το τραγούδι από τα στρουμφάκια!, οι της Γουϊμπλεντον το Smells Like Teen Spirit) που γίνονται ύμνοι των οπαδών.

Το πιο αγαπησιάρικο σύνθημα όλων των εποχών προέρχεται από το μουντό Λίβερπουλ. Το «You ‘ll never walk alone» -τραγούδι γραμμένο το 1945 για το μιούζικαλ Carousel- ερμηνεύτηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’60 από τους γλυκανάλατους Gerry & the Pacemakers, ενός γκρουπ αρχικά ανταγωνιστικού των Beatles –καθώς ήταν και αυτοί από το Λίβερπουλ. Έτσι έγινε ο εμβληματικός ύμνος της Λίβερπουλ και παράλληλα η βάση των περισσότερων αγγλικών συνθημάτων: ρυθμός, πάθος, αγάπη, λυρισμός. Και για τους αντιπάλους, απλή ειρωνεία. Όπως όταν ένας παίκτης χάσει μια μεγάλη ευκαιρία. Τότε, από την εξέδρα των γηπέδων της Πρέμιερ Λιγκ ακούγεται το έμπλεο σαρκαστικών νοημάτων:

• «Δεν μπορείς να σκοράρεις ούτε σε μπορντέλο …»!

«Ο δημιουργός βγάζει τα απωθημένα του»

Με μεγαλύτερο προβληματισμό αντιμετωπίζει το ζήτημα της γηπεδικής συνθηματολογίας η κοινότητα των ψυχολόγων. «Δεν θα έλεγα ότι αυτά πρέπει να χαρακτηρίζονται ή να προβάλλονται ως χαριτωμένα. Και τούτο ανεξάρτητα απ’ το αν περιλαμβάνουν βωμολοχίες ή όχι, αλλά επειδή πηγάζουν απ’ τον φανατισμό και διότι κίνητρο για την ‘δημιουργία’ τους είναι η ένταση της στιγμής» λέει η Κα Ίλια Θεοτοκά, κλινική ψυχολόγος και εξηγεί: «Μέσα απ’ αυτά ο εμπνευστής, που είναι ένας κάθε φορά και ίσως να βρίσκεται υπό την επήρεια ουσιών, εκφράζει παρορμητικά τη δική του, εξατομικευμένη ψυχολογία, τυχόν επιθετικότητα που έχει ανάγκη να εκτονώσει, συγκρουσιακές οικογενειακές σχέσεις, προσωπικά βιώματα και απωθημένα. Ο γηπεδικός όχλος υιοθετεί το σύνθημα, χωρίς απαραιτήτως να ταυτίζεται με την ψυχολογία του ‘δημιουργού’ μέσα στο πλαίσιο του φαινομένου της κοινωνικής επιρροής, όπως αποκαλείται». Η ψυχολόγος απορρίπτει και τον ισχυρισμό περί ταλέντου του στιχουργού. «Ούτε ο συνδυασμός των στίχων, ούτε ο εγγενής ρυθμός θεωρώ ότι αποκαλύπτουν κάποιο ιδιαίτερο ταλέντο. Όλοι, από την βρεφική μας ηλικία, διαθέτουμε αίσθηση του ρυθμού. Αν πρόκειται όντως για κάποια κλίση, θα μετουσιωνόταν σε καλλιτεχνική δραστηριότητα και δεν θα περιοριζόταν στην ευκαιριακή έκφραση. Επιπλέον και ο αυθορμητισμός του πράγματος αμφισβητείται, καθώς πλέον τα συνθήματα παράγονται από οργανωμένες ομάδες οπαδών, οι οποίες ‘εξάγουν’ επίσης τα πιο επιτυχημένα συνθήματα τους στα γήπεδα του εξωτερικού»

Του Δημήτρη Θεοδωρόπουλου, από το «ΒΗΜagazino», ένθετο περιοδικό στο «ΒΗΜΑ» της Κυριακής, 20 Ιανουαρίου 2008.

Δεν φταίει μόνο το κράτος, αλλά και ο κάθε... «μαλακάσας»!

Σκέψου να κουβαλάς άρρωστο παιδί μέσα στο δικό σου αυτοκίνητο, που φοράει κανονικά τις αλυσίδες του και να προσπαθείς να φτάσεις στο Παίδων Πεντέλης -που με υπερπροσπάθεια κρατήθηκε προσβάσιμο- μέσω της εθνικής οδού.

Και στη Μαλακάσα ένας... «Μαλακάσας» (όπως είπε εύστοχα χθες στη ΝΕΤ ο μέγας Ιαβέρης) να σου κλείνει το δρόμο επειδή, έπειτα από ΤΡΙΑ εικοσιτετράωρα αυστηρότατων και πολύ συγκεκριμένων αυτήν τη φορά προειδοποιήσεων από τις Αρχές, αποφάσισε τη συγκεκριμένη μέρα να πάει ΧΩΡΙΣ αλυσίδες την γκόμενα (στολισμένη όπως είναι, με ό,τι μαϊμού designer ρούχο κυκλοφορεί) στο Αμπελοχώρι για παϊδάκια και γυρίζοντας μένει στη μέση του δρόμου!

Κατεβαίνεις, κυρία μου, που λέει και ο «Λαζό», και το λιγότερο του σπας με το γρύλο όλα τα τζάμια της «κούρσας» ή όχι; Εγώ λέω ότι κατεβαίνεις. Και του τα σπας. Και μετά, στη χώρα που ζούμε, πας... φυλακή. Εσύ. Και όχι ο... μαλακάσας που δεν αποκλείεται να έχει υποθηκεύσει έως και το σκατό του, προκειμένου να αποκτήσει «γερμανική κούρσα» (για να τυχαίνει καλύτερης αντιμετώπισης από τους παρκαδόρους στα μπουζούκια και όταν η αρραβωνιάρα δεν ευκαιρεί, να εξασφαλίζει νεότερα ρωσιδάκια από τον νταβατζή που ξέρει ένας φίλος ενός φίλου - υπάρχει ένας σε κάθε παρέα πια, όπως κάποτε υπήρχε μια ΕΒΓΑ σε κάθε γειτονιά...).

Η εικόνα των ως άνω περιγραφέντων ανόητων που χωρίς αλυσίδες έβγαιναν την Κυριακή εκδρομή και ξέμεναν στην εθνική οδό (εμποδίζοντας έτσι και όσους είχαν αλυσίδες, αλλά και τα οχήματα που προσπαθούσαν να ανοίξουν το δρόμο), είναι η εικόνα που περιγράφει πλήρως τον τυπικό, φωνακλά νεοέλληνα του 2008: είναι ένας ανεύθυνος, ημιμαθής, ανενημέρωτος και απαίδευτος φιλοτομαριστής που, ζώντας υπό καθεστώς ατιμωρησίας σ' ένα κράτος ίδιο με τα μούτρα του, έχει γίνει επιπλέον και... απεχθώς αλέγρος: χαριτόβρυτος, θαρρεί, μέσα στην απωθητική -από κάθε άποψη- βλακεία του.

Σε μέρες δύσκολες όπως αυτές που προηγήθηκαν -αλλά και σε πλείστες όσες άλλες ευκαιρίες, καθημερινά- αυτό που δοκιμάζεται δεν είναι μόνο η αποτελεσματικότητα του κράτους, αλλά και το μέτρο της ΑΤΟΜΙΚΗΣ υπευθυνότητας του καθενός μας. Ναι, η «κρατική μηχανή» οφείλει να είναι οργανωμένη και συνεπής. Πλην όμως, ΚΑΜΙΑ «κρατική μηχανή» στον κόσμο δεν μπορεί να διαθέτει και από έναν υπάλληλο σε κάθε... μαλακάσα για να του βάζει και να του βγάζει τις αλυσίδες όποτε χρειάζεται. Ούτε βέβαια μπορεί μέσω... υποσυνείδητων μηνυμάτων π.χ. να του εντυπώνει στο μυαλό ακόμη και στοιχειώδεις συνεπαγωγές της κοινής λογικής, όπως ότι... ο πάγος γλιστράει, ας πούμε.

Αλλες φορές το κράτος κατελήφθη εξ απήνης. Το Σαββατοκύριακο που προηγήθηκε δεν συνέβη κάτι τέτοιο. Καθαρά, ξάστερα και με σαφήνεια δόθηκαν οι προειδοποιήσεις για το χαμό που ερχόταν. Δεν το πιστέψαμε; Μπορεί. Εχουμε λόγους, άλλωστε, να μην το πιστέψουμε. Πλην όμως τι σχέση έχει αυτό με το επίπεδο υπευθυνότητας του καθενός μας απέναντι στους ίδιους μας τους εαυτούς, αλλά και τους υπόλοιπους πολίτες; Και τι σχέση έχει το αν πίστεψες το κράτος πριν από δυό μέρες με το αν πιστεύεις ακόμη και αυτό που ήδη βλέπουν τα μάτια σου μέσα από το... «παρμπρί της Μερσεντέ» (sic) - και άσχετα με το αν είχε ή δεν είχε προαναγγελθεί;

Στην Ελλάδα το πιο εύκολο πράγμα έχει γίνει η ισοπεδωτική γενίκευση, του τύπου «όλοι είναι μπήξοι». Είναι ένα «όλοι» που... ενενηνταεννιά στις εκατό φορές δεν περιλαμβάνει, ωστόσο, όποιον ξεστομίζει τον αφορισμό και συνεπώς τον καθιστά, εν τέλει, κενό νοήματος: η συλλογική ευθύνη ισχύει από εξαιρετικά σπάνια έως ποτέ. Η προσωπική όμως είναι δεδομένη, ισχύει πάντοτε και δεν είναι εύκολο να την αποσείσει κανείς από πάνω του, οτιδήποτε κι αν ισχυριστεί. (Πολύ δε περισσότερο όταν η... χοντρομαλακασία του μεταδίδεται live από τα κανάλια για να την απολαύσει το κοινό σε πανελλήνια μετάδοση!)

Του Στέλιου Μαρκάκη από την "GoalNews" της Τρίτης, 19 Φεβρουαρίου 2008

Ο επαναστάτης Φιντέλ και ο κυβερνήτης Κάστρο...

«Μην ανησυχείτε, απλώς έκανα πρόβα τον... θάνατό μου!». Αυτή την ατάκα είχε εκστομίσει ο -πάντα ετοιμόλογος- Φιντέλ Κάστρο τότε που παραπάτησε και έπεσε μετά το τέλος μιας ομιλίας του. Πολλοί πίστευαν ότι θα πεθάνει στην εξουσία. Χθες την εγκατέλειψε έπειτα από 49 χρόνια. Η αντίδρασή του τότε που σωριάστηκε καταγής ίσως ήταν αντιπροσωπευτική της ίδιας της ζωής του: αναρίθμητες φορές έως τώρα εχθροί και φίλοι θεώρησαν δεδομένη είτε την ανατροπή του είτε ακόμα και το βιολογικό του τέλος -και μόνο τις απόπειρες δολοφονίας που έγιναν εναντίον του να καταμετρήσει κανείς, αρκεί... Εκείνος όμως πάντοτε στεκόταν όρθιος. Ακόμα και όταν τραυματιζόταν πολιτικά, διέθετε την προσωπικότητα και την ικανότητα να προτάσσει το μεγάλο όπλο του: το «σύμβολο Φιντέλ». Ενίοτε αρκούσε μια χιουμοριστική ατάκα, ένα χαμόγελο, μια ακόμα «πυρακτωμένη» πολύωρη ομιλία...

Ο Φιντέλ ως ηγέτης μιας αυθεντικής, θρυλικής, νικηφόρας επανάστασης, ανέκαθεν κατατρόπωνε τον Κάστρο-κυβερνήτη μιας χώρας. Γι' αυτόν τον λόγο, την ίδια καλή μεταχείριση θα του επιφυλάξει η συλλογική μνήμη (η Ιστορία είναι άλλη υπόθεση -καθένας τη γράφει όπως νομίζει).

Τον Φιντέλ-survivor αλλά και τη «λύσσα» των ΗΠΑ εναντίον του σάρκασε κάποτε ένας εξαιρετικός συγγραφέας, φίλος, υποστηρικτής αλλά και επικριτής -ναι, ταυτοχρόνως- του Κουβανού ηγέτη. Ο Ουρουγουανός Εντουάρντο Γκαλεάνο. Στο βιβλίο του «Τα Χίλια Πρόσωπα του Ποδοσφαίρου» ο Γκαλεάνο κάνει μνεία σε όλα τα Παγκόσμια Κύπελλα. Στον πρόλογο καθενός εξ αυτών των κεφαλαίων παραθέτει πολιτικά, κοινωνικά και καλλιτεχνικά γεγονότα που χαρακτήριζαν την αντίστοιχη εποχή. Η αναφορά σε κάθε Μουντιάλ από το 1962 εμπεριέχει τη φράση «Το Στέιτ Ντιπάρτμεντ ανακοινώνει ότι είναι θέμα χρόνου η πτώση του Φιντέλ Κάστρο». Εν έτει 2008, λοιπόν, ο Κάστρο αποχωρεί, δεν ανατρέπεται.

Ο σαρκασμός του Γκαλεάνο

Κατά τον Γκαλεάνο, το ποδόσφαιρο έχει χίλια πρόσωπα. Ο Φιντέλ πόσα είχε; Υπάρχει άραγε «μέσος όρος» ανάμεσα στον φλογερό επαναστάτη και συμμαχητή του Τσε και τον άνθρωπο που φυλάκιζε αντιφρονούντες; «Μέσος όρος» ασφαλώς δεν υπάρχει. Υφίσταται όμως -εκτός όλων των άλλων- και ο παράγων ιστορική τύχη. Διότι εάν τελικά ο Φιντέλ θα μνημονεύεται -στο διηνεκές- ως σύμβολο αντίστασης και όχι ανελευθερίας, αυτό δεν το χρωστά μόνο στα δικά του πεπραγμένα. Ούτε (μόνο) στην αίγλη της επανάστασης του 1959. Ούτε (μόνο) στην ιδιότητά του ως φίλου του ανυπότακτου, «αμόλυντου» και άφθαρτου από την τριβή με την εξουσία (δεν πρόλαβε, άλλωστε...) Τσε. Ο Φιντέλ χρωστά και ένα μεγάλο «ευχαριστώ» στους υστερικούς εχθρούς του και το... ποιόν τους!

Υποστηρικτές των Πινοτσέτ, Βιντέλα, Μουσάραφ και Ταλιμπάν (το θυμάστε;) όλου του κόσμου. «Μετρ» των πραξικοπημάτων και των ετσιθελικών στρατιωτικών επεμβάσεων. Οργανωτές δολοφονιών ενοχλητικών πολιτικών ηγετών. Αρχιτέκτονες του Γκουαντάναμο. Τύποι που ως κυβερνήτες του Τέξας υπέγραφαν θανατικές καταδίκες ανθρώπων με αποχρώσες ενδείξεις... αθωότητας. Ιερείς που διακηρύττουν δημοσίως ότι οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες είναι απαράδεκτες, διότι δεν έχουν ακόμα δολοφονήσει τον (εκλεγμένο -αν έχει κάποια σημασία) ηγέτη της Βενεζουέλας, τον Τσάβες. Οπαδοί της ιδέας ότι ο θάνατος 600.000 Ιρακινών είναι μία αδιάφορη παράπλευρη απώλεια στην πετρελαϊκή διελκυστίνδα. Ασήμαντοι ηγέτες χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, οι οποίοι πριν καλά καλά γευτούν τη γλύκα της εξουσίας πρόλαβαν να οργανώσουν μίνι συνταγματικά πραξικοπήματα. Τους βλέπεις όλους αυτούς να συνωστίζονται στο στρατόπεδο των ανειρήνευτων εχθρών του Φιντέλ, ενθυμούμενοι τα... ανθρώπινα δικαιώματα, και μακαρίζεις την τύχη του...

Ο Φιντέλ πλήγωσε κατά περιόδους πολλούς από τους φίλους του -και αυτοί δεν το έκρυψαν. Ανάμεσά τους κορυφαίοι συγγραφείς, όπως ο Γκαλεάνο, ο Μεξικανός Κάρλος Φουέντες, ο Πορτογάλος Χοσέ Σαραμάγκου. Αντιθέτως, ο Κολομβιανός Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες απέφυγε να τον επικρίνει δημοσίως, ακόμα και όταν (μάλλον) θα το επιθυμούσε.

Η διαφορά Κούβας - Αν. Ευρώπης

Ο Γκαλεάνο κάποτε έγραψε κάτι εξαιρετικά ενδιαφέρον: ότι ο επαίσχυντος τρόπος με τον οποίο οι ΗΠΑ επεχείρησαν να «στραγγαλίσουν» την κυβέρνηση της Αβάνας πρώτα ώθησε τον Φιντέλ προς ένα μοντέλο «στρατιωτικού σοσιαλισμού» και στη συνέχεια του προσέφερε το κατάλληλο άλλοθι για να μείνει προσκολλημένος σ' αυτό. Περίπου το ίδιο -με... δικά του λόγια- υποστήριξε και ο πιστός σύμμαχος του Τζορτζ Μπους, ο Ισπανός τέως πρωθυπουργός Χοσέ Μαρία Αθνάρ, όταν παρατηρούσε ότι το εμπάργκο εναντίον της Κούβας ήταν η μεγαλύτερη προσφορά που έγινε ποτέ προς τον Φιντέλ. Μεγαλύτερη και από την εισβολή στον Κόλπο των Χοίρων (1961) ή τις απόπειρες να τον δολοφονήσουν.

Εκείνο που αντιλαμβάνονται οι πάντες, είτε το ομολογούν είτε όχι, είναι πως ο Φιντέλ Κάστρο διέθετε έως σήμερα σημαντικότατα κοινωνικά ερείσματα. Διαφορετικά το καθεστώς της Αβάνας θα είχε πέσει σαν χάρτινος πύργος από το 1989-90, όπως τα γραφειοκρατικά οικοδομήματα του κατ' ευφημισμόν «υπαρκτού σοσιαλισμού» της Ανατολικής Ευρώπης. Αν μη τι άλλο, δοθέντων των οικονομικών δυσχερειών της Κούβας, θα είχε συγκροτηθεί εκ των ένδον ένα σοβαρό κίνημα ανατροπής του Κάστρο: το τελευταίο που μπορεί να καταλογίσει κανείς στις κοινωνίες της Λατινικής Αμερικής είναι η ροπή προς την υποταγή. Κάτι τέτοιο δεν υπήρξε. Αυτό μπορεί να μην καθαγιάζει τον Κάστρο για όλα, εξηγεί όμως πολλά. Εξηγεί, π.χ., γιατί ο γνωστός Αμερικανός σκηνοθέτης Μάικλ Μουρ, όταν θέλησε να στηλιτεύσει τα χάλια του συστήματος ασφάλισης και ιατρικής περίθαλψης των ΗΠΑ, το ανέλυσε σε αντιδιαστολή προς το αντίστοιχο της φτωχής και πληττόμενης από το εμπάργκο Κούβας!

Είπαμε, ο γραφειοκράτης, αυταρχικός Κάστρο σε πολλά απέτυχε. Ο επαναστάτης Φιντέλ, όμως, νίκησε σε όλα!

Του Διονύση Ελευθεράτου, από τη SportDay" της Τετάρτης, 20 Φεβρουαρίου 2008.